Vıtamınder jáne olardyń mańyzy
Qaraǵandy oblysy, Jańaarqa aýdany,
S. Seıfýllın atyndaǵy JOBB mektebi
bıologıa pániniń muǵalimi:
Kúlpeısova Aıgúl Qurmanseıtqyzy
Sabaqtyń taqyryby Vıtamınder jáne olardyń mańyzy
Sabaqtyń maqsaty:
Bilimdiligi: Vıtamınderdiń mańyzy jáne tamaqta vıtamınderdiń saqtalýy, vıtamınderdi durys paıdalaný týraly, oqýshylardyń bilim qalyptastyrý. Damytýshylyǵy: Tamaqtyń quramyndaǵy vıtamınder organızmniń durys qalyptasýyna jáne organızmniń ár túrli aýrýlarǵa qarsy turýyn arttyratynyn oqýshylarǵa aıta otyryp, oı - órisin damytý.
Tárbıeligi: Oqýshylarǵa adamgershilik, gıgıenalyq, salaýatty ómir saltyn qalyptastyrýǵa tárbıeleý.
Sabaqtyń kórnekiligi: Tablısalar, úlestirmeli materıaldar, slaıdtar, elektrondyq oqýlyq.
Sabaqtyń ádisi: Túsindirý, aýyzsha, suraq – jaýap.
Pán aralyq baılanysy: Fızıologıa, medısına.
Sabaqtyń barysy:
İ. Uıymdastyrý kezeńi:
1. Oqýshylarmen amandasý;
2. Oqýshylardy túgendeý;
3. Sabaqqa daıyndyq júrgizý;
İİ. Uı tapsyrmasyn suraý:
1. Aýyzsha suraqtar berý;
2. Taratpa materıaldar berý:
• Zat almasýdyń mańyzy qandaı?
• Asımılásıa degen ne?
• Dısımılásıa degen ne?
• Nárýyzdyń mańyzy qandaı?
• Mıneraldy zattardyń mańyzy?
• Sý mólsheriniń organızmde ózgerip otyrýyna ne áser etedi?
• Klımaty ystyq shóldi jerde organızmniń ishki ortalyǵynyń turaqtylyǵy qalaı saqtalady?
3. Bıologıalyq dıktant oryndatý.
İİİ. Jańa sabaqtyń maqsaty.
Jospar:
1. Vıtamınder jáne olardyń mańyzy.
2. A, V, S, D, K vıtamınderi.
3. Tamaqta vıtamınderdiń saqtalýy.
Vıtamınder jáne olardyń mańyzy. Vıtamınder – erekshe organıkalyq zattar. Adam olardyń óte az mólsherin ǵana paıdalanady. Biraq vıtamınsiz bizdiń organızmimizdegi múshelerdiń qalypty jumys isteýi múmkin emes. Vıtamınder organızmniń tirshilik qabileti úshin qajetti zat, ol adamnyń dene jáne oı eńbegin arttyrady, onyń ósýi men damýyn, aýrýǵa qarsy turýyn qamtamasyz etedi. Taǵam quramynda vıtamınder jetkiliksiz bolsa, organızmniń jumysy nasharlap, qatty aýrýǵa shaldyǵady. Vıtamınder ósimdik pen janýar ónimderinen alynatyn azyq – túlikterde bolady. Adam ár túrli taǵam ishý arqyly ózine qajetti vıtamındi alyp otyrady. Vıtamınderdi latyn alfavıtiniń bas áripterimen belgilenip, fızıkalyq - hımıalyq qasıetterine qaraı 2 topqa bóledi:
1) sýda erıtinder(S, R, RR, jáne V tobynyń vıtamınderi);
2) maıda erıtinder(A, D, K, E)
A vıtamıni (retınol) organızmniń ósýine jáne damyp, jetilýine áserin tıgizedi. A vıtamıni jetispese, adam qarańǵyda kózi kórmeıtin aqsham soqyr aýrýyna shaldyǵady. Ol organızmniń qorǵanysh qasıetin arttyrady, kózdiń kórgishtigin jaqsartady, teride zat almasýdy retteýge qatysady. A vıtamıni – balyq baýyrynda, teńiz alabuǵasynda, sary maıda, sábizde, qyzanda, t. b. bolady.
V vıtamıniniń túrleri óte kóp: V1, V2, V6, V12. Sondyqtan olardy V vıtamınder toby dep ataıdy. V tobynyń vıtamınderi zat almasý, kóptegen fermenttik reaksıalardy retteıdi. V1 vıtamıniniń (tıamın) jetispeýi sal aýrýy (berı - berı ), júrek aýrýyna shaldyqtyrady. V 2 (rıboflavın) jasýshanyń energıa almasýyn retteıdi. Eger jetispese kóz janarynyń buzylýyna ákelip soqtyrady. V 6 (pırıdoksın) nárýyz ben maılar almasýyna qajet. V12 (sıanokobalamın) vıtamıni jilik maıynda qyzyl qan túıirshikteriniń jetilip, qanǵa túsýine jáne ottekti tasymaldaýǵa áser etedi. Bul vıtamın jetkiliksiz bolsa, qan azdyq aýrýy paıda bolady. V15 vıtamıni – júrek qan tamyrlarynyń jumysyna áser etedi.
S vıtamıni (askorbın qyshqyly) organızmniń túrli juqpaly aýrýlarǵa qarsy turýyn arttyrady, súıek pen tistiń myqtylyǵyn jaqsartady. Ol organızmge qysta jáne kóktemde kóbirek qajet. Bul vıtamın organızmde jetkilikti bolý úshin – kókónis pen jemis – jıdekterdi, ashyǵan qyryqqabatty taǵamǵa kóbirek paıdalanǵan jón.
D vıtamıni (kalsıferol) organızmde kún sáýlesiniń áserinen túziledi. Bul vıtamınniń jetispeýinen jas náresteler meshel aýrýymen aýyrady. Meshel aýrýymen aýyrǵanda – balanyń uıqysy nasharlap, qańqasy durys qalyptaspaıdy, aıaq súıekteri qısaıyp, basy men ishi úlken bolady. Bul aýrýdan saqtaný úshin bala taza aýada, kúnshýaqta kóbirek serýendeý kerek.
Bizdiń dári – dármek shyǵaratyn óndiristerimiz tátti qabyqpen qaptalǵan daıyn vıtamınder jasaıdy. Biraq vıtamınderdi aýrý jáne saý adamdardyń dárigerdiń ruqsatynsyz óz betimen ishýge bolmaıdy. Vıtamındi durys paıdalanbaı, mólsherden kóp paıdalansa, ár túrli aýrýlarǵa ushyrap, densaýlyqqa zıan keltirýi múmkin.
K vıtamıni qannyń quramyndaǵy qan uıýǵa qatysatyn zattarǵa áserin tıgizedi. Sondyqtan bul vıtamın jetispegende – jaraqattanǵan adamnyń qany uıymaı, qan kóp ketedi. K vıtamıni qyryqqabatta, qyzanda jáne baýyrda bolady. Ony ishektegi mıkroorganızmder túzedi.
Tamaqta vıtamınderdiń saqtalýy. Tamaqty saqtaǵanda jáne óńdegende vıtamınder buzylady. S vıtamıni buzylmaı saqtalýy úshin - jemister men kókónisterdiń qabyǵyn óte juqa etip arshý kerek. Kókónisterdi pisirý jáne paıdalaný aldynda ǵana qabyǵynan tazartyp, kesedi. Qabyǵy arshylǵan kartopty qaraıyp ketpeý úshin sýǵa salyp qoıady. Tamaqty emal nemese ishi teflonmen jabylǵan ydysta daıyndaıdy. Kókónisti qaınap jatqan sýǵa nemese sorpaǵa salyp pisiredi. Bul kezde sýdyń kóleminiń az bolǵany jón. Pisken tamaqta vıtamınderdiń buzylmaı saqtalýy qajet.
V. Jańa sabaqty bekitý.
1) Vıtamınderdiń mańyzy qandaı?
2) A, V, S, D vıtamınderdi qandaı azyq – túlikterde bolady.
3) Vıtamınderdi shamadan artyq paıdalanýdan organızmde qandaı ózgerister bolady?
Vİ. Qorytyndylaý.
Vıtamınder – erekshe organıkalyq zattar. Adam olardyń óte az mólsherin ǵana paıdalanady. Biraq vıtamınsiz bizdiń organızmimizdegi múshelerdiń qalypty jumys isteýi múmkin emes. Adam ár túrli taǵam ishý arqyly ózine qajetti vıtamındi alyp otyrady. Vıtamınderdi A, V, S, D jáne t. b. Áripterimen belgileıdi. Tamaqty saqtaǵanda jáne óńdegende vıtamınder buzylady.
VIİ. Baǵalaý.
VIIİ. Úıge tapsyrma. Vıtamınder.
S. Seıfýllın atyndaǵy JOBB mektebi
bıologıa pániniń muǵalimi:
Kúlpeısova Aıgúl Qurmanseıtqyzy
Sabaqtyń taqyryby Vıtamınder jáne olardyń mańyzy
Sabaqtyń maqsaty:
Bilimdiligi: Vıtamınderdiń mańyzy jáne tamaqta vıtamınderdiń saqtalýy, vıtamınderdi durys paıdalaný týraly, oqýshylardyń bilim qalyptastyrý. Damytýshylyǵy: Tamaqtyń quramyndaǵy vıtamınder organızmniń durys qalyptasýyna jáne organızmniń ár túrli aýrýlarǵa qarsy turýyn arttyratynyn oqýshylarǵa aıta otyryp, oı - órisin damytý.
Tárbıeligi: Oqýshylarǵa adamgershilik, gıgıenalyq, salaýatty ómir saltyn qalyptastyrýǵa tárbıeleý.
Sabaqtyń kórnekiligi: Tablısalar, úlestirmeli materıaldar, slaıdtar, elektrondyq oqýlyq.
Sabaqtyń ádisi: Túsindirý, aýyzsha, suraq – jaýap.
Pán aralyq baılanysy: Fızıologıa, medısına.
Sabaqtyń barysy:
İ. Uıymdastyrý kezeńi:
1. Oqýshylarmen amandasý;
2. Oqýshylardy túgendeý;
3. Sabaqqa daıyndyq júrgizý;
İİ. Uı tapsyrmasyn suraý:
1. Aýyzsha suraqtar berý;
2. Taratpa materıaldar berý:
• Zat almasýdyń mańyzy qandaı?
• Asımılásıa degen ne?
• Dısımılásıa degen ne?
• Nárýyzdyń mańyzy qandaı?
• Mıneraldy zattardyń mańyzy?
• Sý mólsheriniń organızmde ózgerip otyrýyna ne áser etedi?
• Klımaty ystyq shóldi jerde organızmniń ishki ortalyǵynyń turaqtylyǵy qalaı saqtalady?
3. Bıologıalyq dıktant oryndatý.
İİİ. Jańa sabaqtyń maqsaty.
Jospar:
1. Vıtamınder jáne olardyń mańyzy.
2. A, V, S, D, K vıtamınderi.
3. Tamaqta vıtamınderdiń saqtalýy.
Vıtamınder jáne olardyń mańyzy. Vıtamınder – erekshe organıkalyq zattar. Adam olardyń óte az mólsherin ǵana paıdalanady. Biraq vıtamınsiz bizdiń organızmimizdegi múshelerdiń qalypty jumys isteýi múmkin emes. Vıtamınder organızmniń tirshilik qabileti úshin qajetti zat, ol adamnyń dene jáne oı eńbegin arttyrady, onyń ósýi men damýyn, aýrýǵa qarsy turýyn qamtamasyz etedi. Taǵam quramynda vıtamınder jetkiliksiz bolsa, organızmniń jumysy nasharlap, qatty aýrýǵa shaldyǵady. Vıtamınder ósimdik pen janýar ónimderinen alynatyn azyq – túlikterde bolady. Adam ár túrli taǵam ishý arqyly ózine qajetti vıtamındi alyp otyrady. Vıtamınderdi latyn alfavıtiniń bas áripterimen belgilenip, fızıkalyq - hımıalyq qasıetterine qaraı 2 topqa bóledi:
1) sýda erıtinder(S, R, RR, jáne V tobynyń vıtamınderi);
2) maıda erıtinder(A, D, K, E)
A vıtamıni (retınol) organızmniń ósýine jáne damyp, jetilýine áserin tıgizedi. A vıtamıni jetispese, adam qarańǵyda kózi kórmeıtin aqsham soqyr aýrýyna shaldyǵady. Ol organızmniń qorǵanysh qasıetin arttyrady, kózdiń kórgishtigin jaqsartady, teride zat almasýdy retteýge qatysady. A vıtamıni – balyq baýyrynda, teńiz alabuǵasynda, sary maıda, sábizde, qyzanda, t. b. bolady.
V vıtamıniniń túrleri óte kóp: V1, V2, V6, V12. Sondyqtan olardy V vıtamınder toby dep ataıdy. V tobynyń vıtamınderi zat almasý, kóptegen fermenttik reaksıalardy retteıdi. V1 vıtamıniniń (tıamın) jetispeýi sal aýrýy (berı - berı ), júrek aýrýyna shaldyqtyrady. V 2 (rıboflavın) jasýshanyń energıa almasýyn retteıdi. Eger jetispese kóz janarynyń buzylýyna ákelip soqtyrady. V 6 (pırıdoksın) nárýyz ben maılar almasýyna qajet. V12 (sıanokobalamın) vıtamıni jilik maıynda qyzyl qan túıirshikteriniń jetilip, qanǵa túsýine jáne ottekti tasymaldaýǵa áser etedi. Bul vıtamın jetkiliksiz bolsa, qan azdyq aýrýy paıda bolady. V15 vıtamıni – júrek qan tamyrlarynyń jumysyna áser etedi.
S vıtamıni (askorbın qyshqyly) organızmniń túrli juqpaly aýrýlarǵa qarsy turýyn arttyrady, súıek pen tistiń myqtylyǵyn jaqsartady. Ol organızmge qysta jáne kóktemde kóbirek qajet. Bul vıtamın organızmde jetkilikti bolý úshin – kókónis pen jemis – jıdekterdi, ashyǵan qyryqqabatty taǵamǵa kóbirek paıdalanǵan jón.
D vıtamıni (kalsıferol) organızmde kún sáýlesiniń áserinen túziledi. Bul vıtamınniń jetispeýinen jas náresteler meshel aýrýymen aýyrady. Meshel aýrýymen aýyrǵanda – balanyń uıqysy nasharlap, qańqasy durys qalyptaspaıdy, aıaq súıekteri qısaıyp, basy men ishi úlken bolady. Bul aýrýdan saqtaný úshin bala taza aýada, kúnshýaqta kóbirek serýendeý kerek.
Bizdiń dári – dármek shyǵaratyn óndiristerimiz tátti qabyqpen qaptalǵan daıyn vıtamınder jasaıdy. Biraq vıtamınderdi aýrý jáne saý adamdardyń dárigerdiń ruqsatynsyz óz betimen ishýge bolmaıdy. Vıtamındi durys paıdalanbaı, mólsherden kóp paıdalansa, ár túrli aýrýlarǵa ushyrap, densaýlyqqa zıan keltirýi múmkin.
K vıtamıni qannyń quramyndaǵy qan uıýǵa qatysatyn zattarǵa áserin tıgizedi. Sondyqtan bul vıtamın jetispegende – jaraqattanǵan adamnyń qany uıymaı, qan kóp ketedi. K vıtamıni qyryqqabatta, qyzanda jáne baýyrda bolady. Ony ishektegi mıkroorganızmder túzedi.
Tamaqta vıtamınderdiń saqtalýy. Tamaqty saqtaǵanda jáne óńdegende vıtamınder buzylady. S vıtamıni buzylmaı saqtalýy úshin - jemister men kókónisterdiń qabyǵyn óte juqa etip arshý kerek. Kókónisterdi pisirý jáne paıdalaný aldynda ǵana qabyǵynan tazartyp, kesedi. Qabyǵy arshylǵan kartopty qaraıyp ketpeý úshin sýǵa salyp qoıady. Tamaqty emal nemese ishi teflonmen jabylǵan ydysta daıyndaıdy. Kókónisti qaınap jatqan sýǵa nemese sorpaǵa salyp pisiredi. Bul kezde sýdyń kóleminiń az bolǵany jón. Pisken tamaqta vıtamınderdiń buzylmaı saqtalýy qajet.
V. Jańa sabaqty bekitý.
1) Vıtamınderdiń mańyzy qandaı?
2) A, V, S, D vıtamınderdi qandaı azyq – túlikterde bolady.
3) Vıtamınderdi shamadan artyq paıdalanýdan organızmde qandaı ózgerister bolady?
Vİ. Qorytyndylaý.
Vıtamınder – erekshe organıkalyq zattar. Adam olardyń óte az mólsherin ǵana paıdalanady. Biraq vıtamınsiz bizdiń organızmimizdegi múshelerdiń qalypty jumys isteýi múmkin emes. Adam ár túrli taǵam ishý arqyly ózine qajetti vıtamındi alyp otyrady. Vıtamınderdi A, V, S, D jáne t. b. Áripterimen belgileıdi. Tamaqty saqtaǵanda jáne óńdegende vıtamınder buzylady.
VIİ. Baǵalaý.
VIIİ. Úıge tapsyrma. Vıtamınder.
You Might Also Like
-
Atyraý oblysy, Jylyoı aýdany,
