X - XIII ǵasyrdyń basyndaǵy Qazaqstan mádenıeti
Qazaqstan tarıhy 7 synyp
Sabaqtyń taqyryby: X - XIII ǵasyrdyń basyndaǵy Qazaqstan mádenıeti.
Sabaqtyń maqsaty:
a) bilimdilik: Qazaqstan terıtorıasyndaǵy qalalardyń paıda bolýy men damýy, qolónerdiń órkendeýin, saýda qatynastaryn, sáýlet óneri men qurylystyń damýyn, din jáne ǵylym - bilimniń damýyn qorytyndylaý.
á) damytýshylyq: Logıkalyq oılaýdy, dúnıetanymyn, tarıhqa degen qyzyǵýshylyǵyn, oıdy júıeleý qabiletterin damytý, rol oryndaý arqyly belgili maqsatqa jetkizý, ǵylymı eńbekterdi, kórkem shyǵarmalardy túsinip oqýǵa, izdeniske daǵdylandyrý.
b) tárbıelik: Estetıkalyq, adamgershilik, rýhanı tárbıe berý.
Sabaqtyń túri: Qaıtalaý, qorytyndylaý sabaǵy
Sabaqtyń ádisi: Taqyryp qorǵaý, Test, Poster qorǵaý.
Sabaqtyń kórnekiligi: Sýretter
Sabaqty baǵalaý: krıterıaldy ózara jáne ózin - ózi baǵalaý
Sabaqtyń barysy:
I Uıymdastyrý kezeńi
Trenıń «syńaryn tap» arqyly ortaǵa shyǵarý qolóner, sáýlet toptarǵa bólý.
Baǵalaý paraǵyn taratý.
II Negizgi bólim
Jospar:
1. I topqa Qalalyq mádenıet, Qolóner damýy
II topqa Qalalyq mádenıet, Sáýlet óneri.
Ár top óz ishinde aqyldasady, qaǵazǵa negizgisin belgilep alady. Sodan soń oryndarynan turyp qarsy topqa qarap taqyrypty qorǵaıdy, qalǵandary tolyqtyrady. Qarsy top aıtpaǵandaryn tolyqtyrady.
2. Test oryndaý.
3. Taqyryp boıynsha Poster qorǵaý.(Sáýlet óneri, Ǵylym men bilimniń damýy, din jáne mádenıet, qolóner men saýdanyń damýy) Osy taqyryptar boıynsha qorǵaý.
1. Qalalyq mádenıet damýy arheologıalyq zertteýlerde erte orta ǵasyrǵa 6 - 9 ǵ. qaraǵanda orta ǵasyrdyń damyǵan kezinde (10 - 12ǵ.) otyryqshylyq mádenıet órkendep qalalar sany kóbeıgen. Ońtústik Qazaqstanda 30 qalanyń orny belgili bolsa, al keıingi kezderi olardyń sany 37 qalaǵa jetken. Jazba derekterde alǵashqy kezeńde 6 - ty qala ǵana atalsa, sońǵy kezde 33 - ke jetti. Ońtústik Qazaqstanda qalalardyń toptasa ornalasqan jerleri Arys ózeniniń Syrdarıaǵa qosylatyn saǵalary. Qalalyq otyryqshylyq mádenıettiń taǵy bir qanat jaıǵan jeri - Jetisý aımaǵy. Ásirese Ońtústik - Batys Jetisýdiń ortalyǵy Tarazda da qala mádenıeti órkendegen. Bul aımaqtan 36 qala jurty tabyldy. Soltústik - Shyǵys Jetisýdan 70 qala jurty tabyldy.
Qalalar kólemi ekon. jaǵynan úsh topqa bólinedi.
1. 10 - 12ǵ iri qalalar( 30ga asatyn qala jurttary): Ispıdjab, Otyrar, Saýran, Taraz, Balasaǵun.
2. 10ga deıingi qalalar: Almalyq, Lavar, Qapal, Aqtam, Arasan t. b.
3. 10 - 30ga deıingi qalalar: Býrýh, Hýrlýg t. b.
1. Qolónerdiń damýy.
Qala turǵyndarynyń kóbeıýi tutyný buıymdarynyń kóp óndirýdi talap etedi. Sondyqtan da qalalarda túrli buıymdar óndiretin sheberler, sheberhanalar kóbeıe bastady. Orta ǵasyrlarda qysh qumyra, shyny, metal buıymdaryn jasaıtyn ustashylyq, zergerlik, tas óndeý kásibimen aınalysatyn sheberler qalyptasady. Qumyrashy - kózeshiler aıaqpen aınaldyratyn urshyqtarmen saz balshyqtan ár túrli formada qumyra nemese qysh ydystar jasaǵan. 10 - 12 ǵǵ. Qysh qumyrashylardyń qol jetken jetistikteriniń biri: shyny buıymdar jasaý. 10 - 11 ǵǵ áınek jasaý kásibi damyǵan qalalar: Otyrar, Taraz. 10 ǵasyrda tabylǵan shyny ydystar Otyrar, Taraz, Túrkistan qalalaryna jatady. Orta ǵasyrda ustalyqtaǵy sheberliktiń jetistigi: zergerlik kásip. Orta ǵasyr qolónerinde damyǵan kásipteriniń biri – súıek uqsatý. Súıekten jasalǵan buıymdardyń ishinde kóbirek kezdesetinderi múıizden jasalǵan áshekeıler. Súıekten jasalǵan túıreýishter, shahmat tastary tabylǵan qala - Talǵar. Qytaıdyń farfordan jasalǵan ydystary tabylǵan ejelgi qala - Talǵar. Otyrarda soǵylǵan mystan jasalyp usaq tıyndar qyzmetin atqarǵan aqsha - felster.
2. Sáýlet óneriniń damýy.
Sáýlet óneri orta ǵasyrda damyǵan kezinde órkendeı bastady. Ol kóbinese metaldan jasalǵan ydysty órnekteý isinde jáne ǵımarattardy sándep jasaýdan kórinedi. Úılerdi bezendirý qurlys materıaldary men onyń arhıtektýralyq júıesine tikeleı baılanysty. 10 - 12 ǵasyrlarda sáýletti iri qurylystar salyna bastady. Mundaı qurylys júıeleriniń salynýyna Qazaqstanda Islam dininiń nyǵaıa bastaýy sebep boldy. Bul kezdegi ǵımarattarǵa meshitterdi, kesenelerdi, mazarlardy, monshalardy jatqyzýǵa bolady. Meshit - musylman dininiń ádet - ǵuryp, salt - dástúrleri oryndalatyn qasıetti ǵımarat. Meshit, munara saldyrý bılik basyndaǵylardyń ıslam dinine adaldyǵynyń nyshanyn bildirgen. Keseneler: óziniń alǵash qurylys júıesin saqtaǵan eskertkishter - Babadja - qatyn men Aısha bıbi keseneleri. Olar Jambyl qalasynyń Batys jaǵynda 18km jerde ornalasqan. Bul kesenelerdiń el aýzynda saqtalǵan ańyz boıynsha shamamen 11 - 12 ǵasyrlar aralyǵynda salynǵan. Arystan bab dinı ańyzdar boıynsha Qoja Ahmet Iasaýıdiń ustazy bolǵan. Bul kesene Otyrar qalasynda salynǵan. Taǵy da basqa keseneler orta ǵasyrlyq qalalarda salynǵan.
Otyrar qalasynda júrgizilgen zertteý jumystary kezinde 11 - 12 ǵasyrlarda Shyǵys monshalary salynǵan.
3. Ǵylym men bilimniń damýy
10 ǵasyrdan bastap Ońtústik Qazaqstanda Islam dini keń túrde damı bastady. Saıram, Otyrar, Túrkistan t. b qalalar da dinı medreseler salynyp, ǵylym - bilimge ken jol ashyldy.
Ábý - Nasyr ál - Farabı(870 - 950) Arestotelden keıingi ekinshi ustaz atanǵan danyshpan, uly oıshyl, ensıklopedıst ǵalym. Otyrar qalasynda dúnıege kelgen. Ál - Farabı ǵylymdy óz betinshe zerttep, úlken tabystarǵa jetken uly tulǵa. Ol fılosofıa, álemtaný, matematıka, fızıka, astronomıa, mýzyka t. b ǵylymdar salasynan 160 - qa jýyq traktattar jazyp óshpes ǵylymı mura qaldyrǵan.
Ábý Raıhan ál - Bırýnı(973 - 1050) ensıklopedıst - ǵalym. Ol óz zamanyna laıyq bilim alyp, Ábý - Nasyr ál - Farabı, Ǵabbas ál - Jaýharı t. b dástúrlerin jalǵastyrdy.
Mahmýd Qashǵarıdyń (1030 - 1090 jj) shyn aty Mahmýd Hýseın ıbn Mýhammed Qashǵarı. Ákesi Qashǵar qalasynda týǵan. Mahmýd alǵash Qashǵar qalasynda, keıinnen Orta Azıa men Irannyń iri qalalarynda bilim alady. Arab tilin jetik bilgen ǵulama ǵalym sanaly ǵumyryn óziniń týǵan halqynyń tilin zertteýge arnaǵan.
4. Din jáne mádenıet.
Qazaqstannyń ońtústigindegi jáne ońtústik - shyǵysyndaǵy (Jetisý) qalalarǵa júrgizilgen zertteý jumystarynyń arheologıalyq derekterine qaraǵanda, qala turǵyndarynyń arasynda ár túrli dinı nanym senimderdiń bolǵandyǵy baıqalady. Islam dini Orta Azıa men Qazaqstanǵa arabtardyń jaýlap alýynan bastap ene bastady. Bir ortalyqtandyrylǵan memleketi qurylyp, ıslam dini qalyptasqannan keıin arabtar 633 jyldan « din úshin soǵys» degen uranmen kórshi elderdi jaýlap ala bastady.
Bekitý suraqtary:
1. 10 - 12 ǵ qalalardyń qurylys júıelerinde qandaı ózgerister boldy?
2. Qolóner qalaı damı bastady?
3. Sándik qoldanbaly óner dep neni aıtamyz?
4. Islam dini qaı kezde qabyldandy?
5. Qazaqstanda ǵylymnyń damı bastaýyna ne sebep boldy?
Úıge tapsyrma:
Referat jazý «Din jáne mádenıet», «Sáýlet óneri».
Qorytyndylaý, baǵalaý.
X - XIII ǵasyrdyń basyndaǵy Qazaqstan mádenıeti. júkteý
Sabaqtyń taqyryby: X - XIII ǵasyrdyń basyndaǵy Qazaqstan mádenıeti.
Sabaqtyń maqsaty:
a) bilimdilik: Qazaqstan terıtorıasyndaǵy qalalardyń paıda bolýy men damýy, qolónerdiń órkendeýin, saýda qatynastaryn, sáýlet óneri men qurylystyń damýyn, din jáne ǵylym - bilimniń damýyn qorytyndylaý.
á) damytýshylyq: Logıkalyq oılaýdy, dúnıetanymyn, tarıhqa degen qyzyǵýshylyǵyn, oıdy júıeleý qabiletterin damytý, rol oryndaý arqyly belgili maqsatqa jetkizý, ǵylymı eńbekterdi, kórkem shyǵarmalardy túsinip oqýǵa, izdeniske daǵdylandyrý.
b) tárbıelik: Estetıkalyq, adamgershilik, rýhanı tárbıe berý.
Sabaqtyń túri: Qaıtalaý, qorytyndylaý sabaǵy
Sabaqtyń ádisi: Taqyryp qorǵaý, Test, Poster qorǵaý.
Sabaqtyń kórnekiligi: Sýretter
Sabaqty baǵalaý: krıterıaldy ózara jáne ózin - ózi baǵalaý
Sabaqtyń barysy:
I Uıymdastyrý kezeńi
Trenıń «syńaryn tap» arqyly ortaǵa shyǵarý qolóner, sáýlet toptarǵa bólý.
Baǵalaý paraǵyn taratý.
II Negizgi bólim
Jospar:
1. I topqa Qalalyq mádenıet, Qolóner damýy
II topqa Qalalyq mádenıet, Sáýlet óneri.
Ár top óz ishinde aqyldasady, qaǵazǵa negizgisin belgilep alady. Sodan soń oryndarynan turyp qarsy topqa qarap taqyrypty qorǵaıdy, qalǵandary tolyqtyrady. Qarsy top aıtpaǵandaryn tolyqtyrady.
2. Test oryndaý.
3. Taqyryp boıynsha Poster qorǵaý.(Sáýlet óneri, Ǵylym men bilimniń damýy, din jáne mádenıet, qolóner men saýdanyń damýy) Osy taqyryptar boıynsha qorǵaý.
1. Qalalyq mádenıet damýy arheologıalyq zertteýlerde erte orta ǵasyrǵa 6 - 9 ǵ. qaraǵanda orta ǵasyrdyń damyǵan kezinde (10 - 12ǵ.) otyryqshylyq mádenıet órkendep qalalar sany kóbeıgen. Ońtústik Qazaqstanda 30 qalanyń orny belgili bolsa, al keıingi kezderi olardyń sany 37 qalaǵa jetken. Jazba derekterde alǵashqy kezeńde 6 - ty qala ǵana atalsa, sońǵy kezde 33 - ke jetti. Ońtústik Qazaqstanda qalalardyń toptasa ornalasqan jerleri Arys ózeniniń Syrdarıaǵa qosylatyn saǵalary. Qalalyq otyryqshylyq mádenıettiń taǵy bir qanat jaıǵan jeri - Jetisý aımaǵy. Ásirese Ońtústik - Batys Jetisýdiń ortalyǵy Tarazda da qala mádenıeti órkendegen. Bul aımaqtan 36 qala jurty tabyldy. Soltústik - Shyǵys Jetisýdan 70 qala jurty tabyldy.
Qalalar kólemi ekon. jaǵynan úsh topqa bólinedi.
1. 10 - 12ǵ iri qalalar( 30ga asatyn qala jurttary): Ispıdjab, Otyrar, Saýran, Taraz, Balasaǵun.
2. 10ga deıingi qalalar: Almalyq, Lavar, Qapal, Aqtam, Arasan t. b.
3. 10 - 30ga deıingi qalalar: Býrýh, Hýrlýg t. b.
1. Qolónerdiń damýy.
Qala turǵyndarynyń kóbeıýi tutyný buıymdarynyń kóp óndirýdi talap etedi. Sondyqtan da qalalarda túrli buıymdar óndiretin sheberler, sheberhanalar kóbeıe bastady. Orta ǵasyrlarda qysh qumyra, shyny, metal buıymdaryn jasaıtyn ustashylyq, zergerlik, tas óndeý kásibimen aınalysatyn sheberler qalyptasady. Qumyrashy - kózeshiler aıaqpen aınaldyratyn urshyqtarmen saz balshyqtan ár túrli formada qumyra nemese qysh ydystar jasaǵan. 10 - 12 ǵǵ. Qysh qumyrashylardyń qol jetken jetistikteriniń biri: shyny buıymdar jasaý. 10 - 11 ǵǵ áınek jasaý kásibi damyǵan qalalar: Otyrar, Taraz. 10 ǵasyrda tabylǵan shyny ydystar Otyrar, Taraz, Túrkistan qalalaryna jatady. Orta ǵasyrda ustalyqtaǵy sheberliktiń jetistigi: zergerlik kásip. Orta ǵasyr qolónerinde damyǵan kásipteriniń biri – súıek uqsatý. Súıekten jasalǵan buıymdardyń ishinde kóbirek kezdesetinderi múıizden jasalǵan áshekeıler. Súıekten jasalǵan túıreýishter, shahmat tastary tabylǵan qala - Talǵar. Qytaıdyń farfordan jasalǵan ydystary tabylǵan ejelgi qala - Talǵar. Otyrarda soǵylǵan mystan jasalyp usaq tıyndar qyzmetin atqarǵan aqsha - felster.
2. Sáýlet óneriniń damýy.
Sáýlet óneri orta ǵasyrda damyǵan kezinde órkendeı bastady. Ol kóbinese metaldan jasalǵan ydysty órnekteý isinde jáne ǵımarattardy sándep jasaýdan kórinedi. Úılerdi bezendirý qurlys materıaldary men onyń arhıtektýralyq júıesine tikeleı baılanysty. 10 - 12 ǵasyrlarda sáýletti iri qurylystar salyna bastady. Mundaı qurylys júıeleriniń salynýyna Qazaqstanda Islam dininiń nyǵaıa bastaýy sebep boldy. Bul kezdegi ǵımarattarǵa meshitterdi, kesenelerdi, mazarlardy, monshalardy jatqyzýǵa bolady. Meshit - musylman dininiń ádet - ǵuryp, salt - dástúrleri oryndalatyn qasıetti ǵımarat. Meshit, munara saldyrý bılik basyndaǵylardyń ıslam dinine adaldyǵynyń nyshanyn bildirgen. Keseneler: óziniń alǵash qurylys júıesin saqtaǵan eskertkishter - Babadja - qatyn men Aısha bıbi keseneleri. Olar Jambyl qalasynyń Batys jaǵynda 18km jerde ornalasqan. Bul kesenelerdiń el aýzynda saqtalǵan ańyz boıynsha shamamen 11 - 12 ǵasyrlar aralyǵynda salynǵan. Arystan bab dinı ańyzdar boıynsha Qoja Ahmet Iasaýıdiń ustazy bolǵan. Bul kesene Otyrar qalasynda salynǵan. Taǵy da basqa keseneler orta ǵasyrlyq qalalarda salynǵan.
Otyrar qalasynda júrgizilgen zertteý jumystary kezinde 11 - 12 ǵasyrlarda Shyǵys monshalary salynǵan.
3. Ǵylym men bilimniń damýy
10 ǵasyrdan bastap Ońtústik Qazaqstanda Islam dini keń túrde damı bastady. Saıram, Otyrar, Túrkistan t. b qalalar da dinı medreseler salynyp, ǵylym - bilimge ken jol ashyldy.
Ábý - Nasyr ál - Farabı(870 - 950) Arestotelden keıingi ekinshi ustaz atanǵan danyshpan, uly oıshyl, ensıklopedıst ǵalym. Otyrar qalasynda dúnıege kelgen. Ál - Farabı ǵylymdy óz betinshe zerttep, úlken tabystarǵa jetken uly tulǵa. Ol fılosofıa, álemtaný, matematıka, fızıka, astronomıa, mýzyka t. b ǵylymdar salasynan 160 - qa jýyq traktattar jazyp óshpes ǵylymı mura qaldyrǵan.
Ábý Raıhan ál - Bırýnı(973 - 1050) ensıklopedıst - ǵalym. Ol óz zamanyna laıyq bilim alyp, Ábý - Nasyr ál - Farabı, Ǵabbas ál - Jaýharı t. b dástúrlerin jalǵastyrdy.
Mahmýd Qashǵarıdyń (1030 - 1090 jj) shyn aty Mahmýd Hýseın ıbn Mýhammed Qashǵarı. Ákesi Qashǵar qalasynda týǵan. Mahmýd alǵash Qashǵar qalasynda, keıinnen Orta Azıa men Irannyń iri qalalarynda bilim alady. Arab tilin jetik bilgen ǵulama ǵalym sanaly ǵumyryn óziniń týǵan halqynyń tilin zertteýge arnaǵan.
4. Din jáne mádenıet.
Qazaqstannyń ońtústigindegi jáne ońtústik - shyǵysyndaǵy (Jetisý) qalalarǵa júrgizilgen zertteý jumystarynyń arheologıalyq derekterine qaraǵanda, qala turǵyndarynyń arasynda ár túrli dinı nanym senimderdiń bolǵandyǵy baıqalady. Islam dini Orta Azıa men Qazaqstanǵa arabtardyń jaýlap alýynan bastap ene bastady. Bir ortalyqtandyrylǵan memleketi qurylyp, ıslam dini qalyptasqannan keıin arabtar 633 jyldan « din úshin soǵys» degen uranmen kórshi elderdi jaýlap ala bastady.
Bekitý suraqtary:
1. 10 - 12 ǵ qalalardyń qurylys júıelerinde qandaı ózgerister boldy?
2. Qolóner qalaı damı bastady?
3. Sándik qoldanbaly óner dep neni aıtamyz?
4. Islam dini qaı kezde qabyldandy?
5. Qazaqstanda ǵylymnyń damı bastaýyna ne sebep boldy?
Úıge tapsyrma:
Referat jazý «Din jáne mádenıet», «Sáýlet óneri».
Qorytyndylaý, baǵalaý.
X - XIII ǵasyrdyń basyndaǵy Qazaqstan mádenıeti. júkteý
You Might Also Like
