InfoHub Logo

Qazaq eli – óz muńyn ózi oılap, ózi izdenip, tirshilik degen maıdanda synalǵan el.

Ǵabıt Músirepov

Halqymyzdyń tarıh betterin aqtaryp otyrsań, kóziń eriksiz ultymyzdyń basyna túsken aýyr jaǵdaılarǵa túsedi. 3 ret úlken jutty basynan ótkergen halqymyzdy, batyr halyq desek te jarasary anyq. Sonaý jońǵarlar mekendegen kezden, keshegi Keńes Odaǵyna deıin halqymyz aýyr kezeńderi bastarynan ótkerdi. Birde qýandy, birde jylady, birde halyq sany kóbeıse, birde joıylýdyń aza qalpynda qaldy.

Birinshi jut -  1723-1727 jyldar aralyǵynda boldy. Tarıh betterinde «Aqtaban shubyryndy, Alqakól sulama» degen atpen máńgilikke qaldy. Halyq «elim-aı» dep eńireı qashty. Otanyn, týys-týǵanyn, ystyq estelikterin artqa tastaı, jan saýǵalap, ózge elderde panalaýdan basqa amal qalmady. Qazaq eli óz tarıhynda alǵash ret qasiretti zardaby óte zor zulmatqa tap bolyp, jer betinen ult retinde joq bolý qaýpine ushyrady. Ǵalymdardyń esepteýine súıensek, jalpy halyq shyǵyny - kemi 1,5-2 mln adam bolǵan. Al bosyp ketkender sany 300 myńnan 1 mln-ǵa deıin edi.

Ekinshi jut – 1920-1921 jyldar aralyǵynda bolǵan jut edi. Qysta qardyń, kóktem men jazda jaýynnyń bolmaýy qatty qurǵaqshylyqty, onyń saldary asharshylyq náýbetin ákeldi. 1921 jyldyń jazynda Edil boıymen qatar, eldiń kóptegen óńirlerin jaılady. Ashtyqpen birge súzek, tyrysqaq, oba, dingene jáne basqa aýrýlar da qatar keldi. Derekterge sensek juqpaly aýrýlarmen aýyrǵan adamdardyń sany respýblıkanyń emdeý mekemeleriniń múmkindikterinen edáýir asyp ketti. Ashtyq, epıdemıa, aýrýhanalardyń jetispeýi, osynyń bári aýrýlar arasyndaǵy ólimniń sanyn kóbeıtip jiberdi. Jalpy osy bir náýbette qazaq eli 1 mln 700 myń adamynan aıyryldy.

Sońǵy, ári eń aýyr juttyń biri – 1932-1933 ashtyq edi. 1925 jyly Qazaqstannyń basshylyǵyna Goloshekın keldi. Óziniń ońqaı saıasatyna súıengen ol, «Kishi Qazan» uranymen, ta. 1928 jyly qazaq halqyn azaptaý prosesin bastap ketti.

Goloshekınniń kózi eń aldymen baılarǵa tústi. Baı-baǵylandyrymzdy Keńes Odaǵynyń ár jerine jer aýdaryp, mal-múlkin óz qaramaǵyna aldy. Kelesi kezek qara halyq edi. Malyn tartyp alyp, bermegendi óltirip te jatty. Malynan aıyrylǵan qazaq úlken jutqa dýshar boldy. Qara nan tappaı, qanshama jan nár tata almaı, til tartpaı ketip jatty.

Derekterge sensek, 1932-1933 jyldardaǵy jut Keńes Úkimetiniń qazaq ultyn joıyp jiberý maqsatynda uıymdastyrǵan asharshylyǵy bolǵan. Keńes Odaǵynyń basshysy Stalın men eldiń tutqasy bolsyn dep kelgen Goloshekın eldi gúldenidirýdiń orynyna, halyqtyń jappaı qyrylýyna jol berdi. 1929 jazdaǵy sanaqta tirkelgen 41 mln-ǵa jýyq maldan 1933 jyly jazda 4,5 mln bas qalǵan. Úkimet bosqan halyqqa kómek berýdiń ornyna qyrylýyna jol berdi, tipti emdeýge tıym saldy. Osy bir juttyń áserinen qazaq halqynyń 60-80 paıyzy joıylyp ketti.

Jalpy joǵaryda atap ótkenimdeı elimiz basynan keshirgen dúrbeleńi men sergeldeńi, kýanyshy men qaıǵysy, qany men teri, seli men sheri aralasyp ketken alasapyran ǵasyrlardyń kýási bolǵan, ári soǵan shydaı bilgen uly halyqtardyń biri jáne solaı bolyp qalady da!

Ádıa Saılaý Ál-Farabı atyndaǵy Qazaq Ulttyq Ýnıversıtetti

Jýrnalısıka fakúlteti Baspasóz jáne BAQ kafedrasy 101-top

---