InfoHub Logo

Páni: Qazaq tili men ádebıeti
Top Par - 15 - 9
Sabaqtyń taqyryby: HH ǵasyrdyń bas kezindegi jazýshylar. Ahmet Baıtursynov «Qyryq mysal», «Masa» jınaqtary.
Sabaqtyń maqsaty: 1. Ahmet Baıtursynovtyń ómiri men shyǵarmashylyǵymen stýdentterdi tanystyrý, «Qyryq mysal», «Masa»jınaǵynyń mazmuny týraly túsinik berý.
2. Stýdentterdiń suraq qoıa bilýlerin, oqyǵandy jetkize bilýge, tildik qorlaryn damytýǵa beıimdeý.
3. A. Baıtursynovtyń shyǵarmalaryn oqyta adamgershilikke, qarapaıymdylyqqa, óz boılaryna asyl qasıetterdi sińire bilýge baýlý.
Ádisi: áńgimeleý, aýdarý, baıandaý, túsindirý, suraq - jaýap
Túri: aralas
Tıpi: jańa bilim berý
Pánaralyq baılanys: qazaq tili, tarıh, halyqtyq pedagogıkamen baılanystyrý.
Kórnekiligi: A. Baıtursynovtyń portreti, shyǵarmalary, prezentasıa.

Sabaq barysy:
İ. Uıymdastyrý kezeńi. Sálemdesý. Túgendeý. Sabaqqa nazarlaryn aýdartý. Maqsatyn aıtý.
İİ. Úı jumysyn suraý: «Ystyq oryndyq» ádisi.
- Ótken sabaqta qandaı taqyryppen tanystyq?
- Shákárim Qudaıberdıevtiń qandaı shyǵarmasyn óttik?
- Qazir sizder úı tapsyrmasyn «Ystyq oryndyq» ádisi boıynsha aıtyp shyǵasyzdar.
- Sosyn senderge basqa stýdentter úı jumysy boıynsha suraq qoıady. Eger jaýap bere almasań, oryndyqta kúıip ketesińder. /2 stýdent shyǵarý/
Shyǵarmashylyq dıktant
Shákárim... (1858) jyly SHQO, Abaı aýdany, Shyńǵystaýynyń eteginde dúnıege kelgen.... (5) jasynda oqýǵa baryp,... (7) jasynda jetim qalady. Ákesi Qudaıberdi... (1866) jyly... (37) jasynda dúnıeden ozady. 10 jasynda... (dombyra),... (garmon) mýzykalyq aspaptarynda oınaýdy úırenedi.... (25) jasynda bolys bolyp saılanady. Halyq Shákárimdi «ekinshi... (Abaı)» dep tanyǵan. Aqyn... (1905) jyly Mekkege qajylyqqa barǵan.
Shákárim aqyn 1931 jyly (73) jasynda jazyqsyz oqqa ushqan.
Baǵalaý krıterıııasy 11 - 9jaýap -« 5»
8 - 7 jaýap -« 4»
6 - 5 jaýap -« 3»
4 - 3 jaýap -« 2»
Baǵalap ketý.
- Jaqsy stýdentter, sizder úı tapsyrmasyna jaqsy daıyndalyp kelipsińder.
Qorytyndylap aıtsaq, sizder Shákárim Qudaıberdıevtiń «Eńlik - Kebek» dastanynyń ereksheligin baıqadyńyzdar. Sh. Qudaıberdıev – qazaq mádenıeti men ǵylymynyń kóginde óziniń jarqyn juldyzyn qaldyrǵan bıik tulǵa.
- Sh. Qudaıberdi uly qaı jyly qaı jerde dúnıege kelgen?
1) 1858jyly 24 shildede Shyǵys Qazaqstan oblysynyń Abaı aýdanyndaǵy Shyńǵystaý bókterinde dúnıege kelgen. 1931 jyly 2 qazanda GPÝ jendetteri qolynan qaza tabady.
HHİ ǵasyr – bilim men ǵylymnyń ǵasyry. Bilimmen myqty qarýlanǵan adam ǵana kez kelgen qıyndyqtardy jeńip shyǵady. Elbasymyz aıtqandaı: «Bul zaman bilekke senetin emes, bilimge senetin zaman» demekshi, ózderińiz tarıh jáne ádebıetten biletindeı, sol bilimdi nasıhattaǵan aqyn jazýshylarymyzdyń biri – Ahmet Baıtursynov.

İİİ. Jańa sabaq:
- Búgingi sabaǵymyzdyń taqyryby: Ahmet Baıtursynovtyń «Masa» jınaǵy.
Muǵalimniń sózi:
Qazaq halqynyń ataqty aqyny, daryndy jýrnalısi, qazaq til biliminiń atasy - A. Baıtursynov 1873 j. Torǵaı oblysynda týǵan. Saýatyn aýyl moldasynan ashqan Ahmet Torǵaı qalasyndaǵy eki synyptyq mektepte, 1891 - 1895 jyldary Orynbordaǵy muǵalimder daıarlaıtyn mektepte oqıdy. Aǵartýshylyq jol A. Baıtursynulyn ádebıetke alyp keledi. Ol óleń jazyp, aýdarmamen aınalysady. I. A. Krylovtyń mysaldaryn aýdaryp, sol úlgide ózi de qazaq ómirine laıyqtalǵan mysaldar jazady. 1909 jyly Peterbýrgte «Qyryq mysal»degen kitaby, 1911 jyly Orynborda «Masa» atty óleńder jınaǵy jaryq kóredi.
A. Baıtursynuly qazaq ánderin zertteýshi A. Zataevıchke birneshe ánder jazdyrǵan kompozıtor, dombyra, skrıpka tartqan, pıanınoda oınaǵan, kúreske de túsip palýan atanǵan ulttyq mádenıetimizdiń maqtanyshy.

Sózdikpen tanysý.
Til bilimi - ıazykoznanıe,
til biliminiń atasy - radonachalnık ıazykoznanıa,
bedeldi - avtorıtetnyı,
aǵartýshylyq jol - prosvetıtelnyı pýt,
mysalshy - basnopıses,
irgesin qalaýshy - osnovatel,
aıyp - obvınenıe,
maqtanyshy - gordost
jer aýdarylady - byl soslan
mysal - basná.
Ahmet Baıtursynov óleń jazýmen ǵana aınalysqan jok. Sonymen qatar I. A. Krylovtyń mysaldaryn aýdaryp, sol úlgide ózi de qazaq ómirine laıyqtalǵan mysaldar jazady.
Sonymen esimizge túsireıik: Mysal (basná) degenimiz ne?
Mysal degenimiz - shyǵarmanyń ishindegi eń qysqa túri. Kóbine, ań, haıýanat, jándik týraly jazylady. Sol arqyly adam boıyndaǵy min, kemshilik mazaqqa aınaldyrylyp, syqaqpen synalady.
Básná — stıhotvornoe ılı prozaıcheskoe lıteratýrnoe proızvedenıe nravoýchıtelnogo, satırıcheskogo haraktera. V konse ılı v nachale basnı soderjıtsá kratkoe nravoýchıtelnoe zaklúchenıe — tak nazyvaemaıa moral. Deıstvýıýshımı lısamı obychno vystýpaıýt jıvotnye, rastenıa, veshı. V basne vysmeıvaıýtsá porokı lúdeı.
Tvorcheskýıý deıatelnostA. Baıtýrsynov nachal kak basnopıses. V svoıh stıhotvorenıah on vyrajal nýjdy ı chaıanıa kazahskogo naroda, ego mechtý o svetlom býdýshem, oblıchal lısemerıe chınovnıchego apparata, prızyval k svetý znanıı, kúltýre. V proızvedenıah «Sorok basen» (1909), «Masa» (1911), «Komar» (1911) vysmeıvaıýtsá takıe lúdskıe porokı ı nedostatkı, kak prazdnost len, tsheslavıe, nevejestvo.

Ahmet Baıtursynovtyń «Masa» jınaǵy
Ahmet Baıtursynovtyń óleńder toptamasy «Masa» degen atpen Orynborda 1911 jyly basylǵan. Jınaqqa qoıǵan atyna ol edáýir oı, salmaqty júk artqan deýge bolady.
Yzyńdap, ushqan mynaý bizdiń masa,
Sap - sary, aıaqtary uzyn masa.
Ózińe bitken túsi ózgerilmes,
Degenmen, qara ıakı qyzyl masa.
Ústinde uıyqtaǵannyń aınala ushyp,
Qaqqy jep qanattary buzylǵansha.
Uıqysyn az da bolsa bólmes pe eken,
Qoımastan qulaǵyna yzyńdasa?
Suraq: - Masa jınaǵynyń maqsaty ne? Sel ıdeıa etogo sbornıka kakova?
- Aqyn masa jınaǵy arqyly ne aıtqysy keldi?
Osy joldardan «yzyńdap, ushqan mynaý bizdiń masa» — sergektikti, qozǵalys kúıdi, serpilis pen izdenisti sáýleleıtin astarly beıne ekeni kórinedi. Ol «ústinde uıyqtaǵannyń aınala ushyp», qoǵamnyń enjar, jalqaý, uıqydaǵy kúıden oıanýyna qyzmet etedi. Osy aǵartýshylyq oıdy aqyn basqa da shyǵarmalarynda ári qaraı damyta túsedi.
“Masaǵa” engen óleńder qarańǵylyq, nadandyq, sharýaǵa enjarlyq, qazaqty shaǵýǵa daıyn turǵan jylan. Onyń ıesi aıaqtary uzyn, sary masa bolyp yzyńdap, uıyqtap jatqan halqyn oıatpaqshy.

«Masanyń» negizgi ıdeıalyq qazyǵy — jurtshylyqty oqýǵa, óner - bilimge, rýhanı kóterilýge shaqyrý, adamgershilikti, mádenıetti ýaǵyzdaý, eńbek etýge úndeý. Aqyn óleńderi jalpy, sol kezdegi aǵartýshylyq baǵytpen úndes. Aqyn óz óleńderinde kóbine Shoqan, Abaı, Ybyraı qalyptastyryp damytqan óristi oıdy, qalyp alǵan dástúrlerdi, gýmanısik áýenderdi, demokrattyq baǵyttardy jańa jaǵdaıda ózinshe jalǵastyrýshy retinde kórinedi. Onyń óleńderiniń taqyryp qoıylysynan, órnektelýinen, oı júıeleý mánerlerinen Abaı, Ybyraı úlgilerine jaqyndyq, úılesimdik, úndestik baıqalady. Solar sıaqty A. Baıtursynov ta aınala qorshaǵan ortaǵa oılana, syn kózimen qaraıdy, qoǵam qalpyna kóńili tolmaıdy.
HH ǵasyrdyń bas kezindegi jazýshylar. Ahmet Baıtursynov «Qyryq mysal», «Masa» jınaqtary. júkteý