Imandylyq jarasady ul-qyzǵa
Imandylyq jarasady ul - qyzǵa
Maqsaty: Oqýshylardy adamgershilikke, ımandylyqqa, parasattylyqqa, biliktilikke tárbıeleý.
Kórnekiligi: naqyl sózder, sýretteý, slaıdtar.
Barysy:
1. Muǵalimniń kirispe sózi.
2. Bata uǵymynyń túp - tórkinine túsinik.
3. Tilek aıtý.
4. Tyıym sózder.
5. Qorytyndy.
Muǵalim: Armysyzdar, qadirli ustazdar, oqýshylar, qonaqtar! Búgingi ashyq tárbıe saǵatynda ımandylyq, musylman dini, Allaǵa qulshylyq etetin jastar jáne basqa dinı sózder týraly aıtylmaq. Qazir de búkil adamzat balasynyń basynda bolyp jatqan qıyndyqtardy tek Islam arqyly sheshýge bolady. Islam – adam ómirin saqtaýshy, densaýlyqtyń qorǵany, adamnyń ózin - ózi qurtyp, bitirýine tosqaýyl bolatyn ǵajaıyp nátıjeler jıyntyǵy. Islam memleketterinde turmys jaǵdaıy tómen bolsa da, qylmys deńgeıi men ajyrasý sany eń az, rýhanı baqyt kórsetkishi men densaýlyq deńgeıi ájeptáýir joǵary.
Damyǵan elderden qansha tómen tursa da joǵary deńgeıdegi moral men tártip saqtalǵan.
Islam – qaırymdylyq pen zulymdyqtyń ne ekenin naqty túsindire alady, qalaı durys ómir súrý, qalaı durys tamaqtaný, qalaı bala tárbıeleý, áıeldi qalaı qasterleý, qalaı kıiný, qoǵamdyq ómirdegi qatynas sıaqty t. b. mańyzdy suraqtarǵa jaýap bere alady.
Iaǵnı, Islam – «basynan aıaǵyna» deıin qurylymy jetilgen naǵyz keremet Din.
Soǵan oraı búgingi tárbıe saǵatymyzǵa aýdanymyzdyń meshitiniń bas ımamy Shympaev Jeńis aǵa kelip otyr. Bárimiz qoshemet kórseteıik.
Imandylyq jarasady ul - qyzǵa,
Bul taqyryp toly eken mazmunǵa.
Nasıhattap ımandylyq bastaýyn,
Ónegeli tálim berer ul - qyzǵa.
Al, balalar, synyp saǵatymyzdy biz bastaıyq,
Óleń oqyp, án aıtýdan qashpaıyq!
"Ádeptilik álippesin ardaqtap,
Imandy bol dep uran tastaıyq.
Bizdiń halqymyzdyń aýyz ádebıeti - óte baı mura. Toqsan aýyz sózdiń aıtar tobyqtaı túıinin bir - eki sóılemge syıǵyza bilgen ata - babamyz qandaı dana edi! Ata - baba murasyn jalǵastyrý — bizdiń urpaq aldyndaǵy mindetimiz. Olaı bolsa, senderdiń bul mindetti qalaı oryndap júrgendikterińdi baıqaımyz.
(Oqýshylar ádeptilik, ımandylyq jaıly maqal - mátelder aıtady.)
1. Ulyń ósse, Uıattymen aýyldas bol.
Qyzyń ósse, Qylyqtymen aýyldas bol.
2. Bala tárbıesi — besikten.
3. Ózek qýa aǵady, Ózen sýdyń salasy.
Alystan sálem beredi, Ádepti eldiń balasy.
4. Ádeptilik, ar, uıat - adamdyqtyń belgisi.
5. "Siz" degen ádep, "Biz" degen kómek
6. Bar, baryn jeıdi, Uıatsyz aryn jeıdi.
7. Ádepti bala - arly bala, Ádepsiz bala - sorly bala.
8. Syıǵa — syı, syraǵa bal
9. Ulyń ósse, Uly úlgilimen aýyldas bol.
Qyzyń ósse, Qyzy úlgilimen aýyldas bol.
10. Uıat júrgen jerde. Abyroı tógilmeıdi.
Abyroı bar jerde, Ar shapan sógilmeıdi.
11. Ádepsiz bala Aýyzdyqsyz atpen teń.
Aqyldy qarıa Jazyp qoıǵan hatpen teń
12. Ar qaıda bolsa, Uıat sonda.
13. Ádeptiń ne ekenin, Ádepsiz adamdy kórgende uǵarsyń.
14. Aǵa ádepti bolsa, ini ádepti.
Apa ádepti bolsa, sińli ádepti.
Muǵalim: Halqymyz bala tárbıesine jalpy adam tárbıesine tereń mán berip, ózinin salt - dástúri men ádet - ǵurpy arqyly mol ónege bere bilgen.
Iman - arabsha senim degen uǵymdy bildiredi. Dinge senýge baılanysty bul uǵym halyq arasynda ádeptiliktiń, ıaǵnı adamgershiliktiń mánin beretin uǵymmen ushtasyp, áleýmettik ádeptilikti kórsetetin mánge ıe boldy. Ómir zańdylyqtaryna aıqyn senimmen qarap, adamgershilik rásimderi men ýájderin, mindetteri men maqsattaryn buljytpaı oryndaıtyn aq nıetti, adal júrekti, kópshil adamdy – ımandy adam deımiz. Imandy adam – aınalasyndaǵylarǵa jáne búkil adamzatqa tek jaqsylyq oılaıdy, olarǵa meıir - shapaǵatyn tógip, janashyrlyq, qamqorlyq jasaýǵa ázir turady, árkimge ádeppen, izetpen, ınabattylyqpen qaraıdy. Sondyqtan da ımandy adamdy bet beınesinen tanyp, halyq ony ıman júzdi adam deıdi.
«Týra bıde týǵan joq, týysty bıde ıman joq» dep, halyq ımandy adamnyń ádiletti, shynshyl bolatynyn ýaǵyzdaıdy. Halqymyzdyń qonaqjaılylyǵy, keńpeıildigi, kópshildigi, dos kóńildigi - áleýmettik ımandylyqtyń belgisi. Imandylyq dástúrin qasterleı bilip, ımandy adam bolý - kisilik borysh. Imany kámil adam meıirimdi bolady. Meıirimdilik – adam boıyndaǵy qasıetti sezim. Ata meıirimi, áke meıirimi, ana meıirimi, otbasyndaǵy adamdardyń bir - birine degen meıir - shapaǵat - ádeptik ásem qubylys, túısikti baýrap alatyn túsinik, ulaǵatty uǵym, adamgershiliktiń asqar shyńy. Halqymyz urpaǵyn meıirimdilikke tárbıelep, qatygezdikten qashyp, qataldyqtan saqtandyryp otyrǵan. Elimiz er azamattaryn meıirimdi bolsa eken degen attarmen atap, jastardy únemi meıirimdilikke baýraǵan. «Kópti jamandaǵan kómýsiz qalady» dep halqymyz meıirli bolý - óz halqyn súıý, birlikshil bolý ekenin ýaǵyzdaıdy. « Úlken adamnyń sózin tyńdaı bil» dep ósıet aıtqan ata – babamyz meıirimdilik negizi – syılasym ekenin dál kórsetedi.
Endigi kezek oqýshylarǵa beriledi. Bata, tilek jáne batanyń túrlerine toqtalamyz.
1 oqýshy - Ilár:
Sabaqty biz «Aq bata» dep atadyq,
Úlkenderden júreıik dep bata alyp.
Aq batamyz bastaıdy eken aq jolǵa,
Shalys basyp ketpesin dep shatasyp.
Imandylyq jarasady ul - qyzǵa,
Al, batamyz bastaıdy eken shyń - quzǵa.
Inabatty, umytpasqa izetti,
Aınalamyz biz adamı juldyzǵa.
2 – I. Kámıla:
«Bata» uǵymynyń túp - tórkinine barlaý jasar bolsaq. Qurannyń 1 - súresiniń aty «Fatıhadan» týyndaǵan halyqtyń bata - tilek sózderi jetkinshek jas urpaqty ádepti, sabyrly, zerdeli, arly bolyp ósýine baýlıdy. Maldy - basty, dáýletti, baqytty, kekshil emes keshirimdi bolýyn tileıdi. Bata - qazaq arasynda adamdardyń bir - birine degen ynta - yqylasynyń adal nıeti men jaqsy tilekterin bildiretin tárbıelik máni zor rásim.
Muǵalim: Al, dastarhan batasy týraly aıtsaq.
3 - Ádilet:
Dastarhanyń mol bolsyn, Abyroıyń zor bolsyn!
Dastarhanyń toq bolsyn, Ýaıym - qaıǵy joq bolsyn!
Bereıin bata asyńa, Amandyq bersin basyńa.
Bódenedeı jorǵalap, Qyrǵaýyldaı qorǵalap,
Qydyr kelsin qasyńa. Bar eken dep jasyma,
Joq eken dep jasyma. Eńbek etseń erinbeı,
Dáýlet keler qasyńa. Kóre almaǵan dushpannyń
Jýa bitsin jolyna. Baqytyń jetsin tótelep.
Dúnıe maldy jetelep. Aýzyma túsken batanyń,
Jatyrmyn bárin tópelep! Kóterdim mine bilekti
Aqtardym túgel tilekti, Mynaý turǵan balańyz,
Batyr bolsyn júrekti.
4 - Aıdyn: Soǵym batasy
Soǵym shúıgin bolsyn, Qazanyń toq bolsyn,
Ýaıym joq bolsyn. Dastarhan keń bolsyn,
Bala-shaǵań er bolsyn. Bizge bergeniń esesin bersin,
Esesine táńiri birneshesin bersin!
5 - Temirjan: Kóshi - qon batasy
Kóshteriń kólikti bolsyn, Joldaryń kórikti bolsyn,
Qonystaryń qutty bolsyn, Bosaǵalaryń myqty bolsyn.
Aýrý - syrqaýdan aman bolyńdar. Bastaryń a aıyrylmas baq qonsyn,
Meıirbandy Alla senderge jar bolsyn!
6 - S. Kamıla:
Ulys oń bolsyn, Aq mol bolsyn
Qaıda barsań da jol bolsyn!
Ulys baqty bolsyn, Tórt túlik aqty bolsyn!
Ulys bereke bersin, Pále - jala jerge ensin.
Meken turaqty bolsyn, Malǵa quraqty bolsyn,
Elge shýaqty bolsyn, Ózen sýatty bolsyn,
Erler qýatty bolsyn! Uly halqym toq bolsyn!
Kóılekteri kók bolsyn! Qaıǵy - ýaıym joq bolsyn,
Qýanyshtaryń kóp bolsyn!
7 - Aıdana: Jas jubaılarǵa beriletin bata («jas jubaılar» Temirjan men Kámıla - ortaǵa shaqyrylady)
Ýa, eki jas, eki jas, Sizge tilek - yqylas.
Baqyt qonsyn basyna Óle - ólgenshe arylmas,
Minez bersin tarynbas, Ókpe bersin qabynbas,
Júrek bersin jarylmas, Tynys bersin tarylmas.
Beıbitshilik kún bersin, Ata - anańdy saǵynbas!
8 - Alısa: Áskerge attanatyn azamatqa beriletin bata («áskerı azamat»- Aıdyn)
Mánisin uq batanyń, Boryshyn óte Otannyń.
Men de tilep otyrmyn. Aman baryp, saý qaıtyp,
Bersin joldyń tótesin. Jyldyń jarymdyq mindettiń.
Abyroımen ótelsin. Bere bersin tileýdi,
Beıbitshilik jasasyn, Bilme jasyp, júrýdi.
Shırap boıyń jarasyn. Shynyǵa ber bolattaı,
Elge jaýdy jolatpaı, Qatań saqta tártipti.
Týra júrgen saǵattaı.
Muǵalim: Endi kezekti tyıym sózderge bereıik. Ash adamǵa kómek berińder. Aýrýdan hal surandar. Qaryzǵa batqan adamnyń qaryzyn óteýge kómek berińder. Kezdeskende kim birinshi bolyp sálem berse, sol adam táńir aldynda da, adam aldynda da ımandy adam. Imannyń jaqsysy - sabyrly jáne keńpeıildi bolý. Táńir áıeldermen sypaıy sóılesýdi buıyrady, sebebi áıel - anańyz, ájeńiz, qyzyńyz. Tamaq salynǵan tabaqtyń shetinen ǵana alyp jeý kerek. Ortasyna qol júgirtpe, sebebi bereke ortada bolady. Bireýge zıan keltirme, bireýdiń ózińe zalal keltirýine jol berme. Munyń ekeýi de ıslamda joq.
9 - Darıǵa: Tyıym sózder. Adamgershilik tárbıesine qatysty ádis - tásilder qataryna tyıym sózderdi de jatqyzýǵa bolady. Mundaı sózder aınalasyndaǵy ár nárseni qadirlep, qasterleı bilýge, qatygezdik pen kórgensizdikten aýlaq bolýǵa, obal, saýatty bilýge baýlıdy. Mysaly, «Nandy aıaqqa baspa», «Anańa qatty sóıleme», «Maldy basqa urma», t. b.
Oqýshylar: Osyndaı sózderdiń bir toby oqýshylardy tártiptilikke, sypaıylyqqa, saqtyqqa shaqyra otyryp, ár túrli jaman ádetten jıirkendiredi. Atap aıtqanda, «Adamǵa qarap túkirme», «Keshke qaraı kóńil surama», «Bireýge qarý kezeme», «Pyshaqtyń júzin jalama», «Moınyńa belbeý salma»,«Kúldi shashpa», «Aǵyndy sýǵa kir jýma», «Shashty aıaq astyna tastama», «Qudyqqa túkirme», sıaqty tyıym sózder tazalyqqa, uqyptylyqqa, tabıǵatty qasterleýge shaqyrady.
Muǵalim: Uıattan bezgen mıat
Mıat degen qyrystyń Estidim bir sor isin:
Inabatty uıatty, Syılanatyn uıatty,
Sabyr oıly uıatty, Abyroıly uıatty
Ursyp, sózben ezipti - Uıattan ol bezipti.
Imandylyq - izet,- dep, Imandy nyq kúzet,- dep,
Jaǵyndyrdyń kárige, Baǵyndyrdyń bárine!
Árkimge bas ıdirdiń: Ár kún kúnde myń kúıdirdiń....
Munjyq bolyp ońbaımyn! Ynjyq, momyn bolmaımyn!
Uıat, menen ket!- depti, Uıat odan shettepti.
Qashyp uıat jolamaı, Bezipti dos bola almaı......
Oı, obal - aı! Obal - aı! Olaq bop ol uıalmaı,
Salaq bolyp uıalmaı Dórekilik minezben,
Órekpilik minezben Aqylynan tanypty,
Aqymaq bop qalypty. Uıatsyzda sabyr, oı,
Bolmas aqyl, abyroı.
Muǵalim: Imandylyq – bala tárbıesiniń eń basty qaınar bulaǵy. Sondyqtan tárbıeni dinnen bólek alyp qaraýǵa áste bolmaıdy. Qanshalyqty jaqsy tárbıe kórse de, dinine enjar, selqos qaraıtyn, ımandylyq negizderine asa mán bermeıtin urpaq eki dúnıede de muratqa tolyq jete almaıdy.
Qazirgi jahandaný zamanynda qoǵamymyzdaǵy keıbir jastardyń ádepsiz ádetterge, musylmanǵa jat qylyqtarǵa boı aldyrýy, batystyq mádenıetke eliktep, ázázil áýenderge úıir bolyp, aqyrynda bolashaǵynan úmit kúttirgen óskeleń urpaqtyń ǵasyrlar boıy qalyptasqan ulttyq, rýhanı qundylyqtarǵa qarsy kelýiniń basty sebebi de, sóz joq, naq osy ımandylyq tárbıeniń álsizdiginen nemese joqtyǵynan.
Jalpy bir ǵasyrdaı ýaqyt boıy ajyrap qalǵan tól dinimizge oralý, rýhanı qundylyqtardy basty nazarda ustaý qoǵamda qordalanǵan talaı túıitkildi máselelerdiń sheshimi bolyp tabylady.
Asyl dinimiz týylǵan náresteden bastap, er jetkenge deıin perzentke qandaı tárbıe berý kerektigin naqtylap bergen.
Solardy bizdiń ata - babalarymyz salt - dástúrimizben bite qaınastyryp ustanyp kelgen. Endi bala tárbıesine qatysty dástúrlerdi tizbektep atap óteıik. Solardyń biri náreste alǵash týylǵan sátte júzege asatyn amaldar.
Týylǵan nárestemen súıinshileý, Náresteniń qulaǵyna azan aıtý
Náreste týylǵan soń atqarylatyn kelesi bir is oń qulaǵyna azan, sol qulaǵyna qamat aıtý mustahab – jaqsy amalǵa jatady. Ál - Baıhaqı men ás - Sýnnı Hasan ıbn Álıden (r. ǵ.) Alla Elshisiniń (s. ǵ. s.): «Kimde - kimniń balasy týylǵanda oń qulaǵyna azan aıtyp, sol qulaǵyna qamat aıtylatyn bolsa, onda ol nárestege «ýmmý sıbán» áser ete almaıdy», – degenin jetkizdi. «Ýmmý sıbán» – sábılerdi aýrýǵý shaldyqtyratyn jel nemese jynnyń áseri.
Nárestege azan aıtýdyń máni men syry – azan sózderinen shaıtannyń qashatyndyǵynda. Ábý Hýraıradan (r. ǵ.) jetken hadıste Allanyń Elshisi (s. ǵ. s.): «Náresteniń týylǵan kezdegi daýysy shaıtannyń ázázildiginen», – degen».
Sábıge beriletin bata Kórinis túrinde jas sábıdiń ájesi nemese elge syıly, qurmetti adam at qoıý úshin Qurannan «Fatıha» súresin aıtady. Al biz arnaıy shaqyrylǵan aýdanymyzdyń ımamy - Jeńis aǵaıǵa sóz beremiz. Balanyń qulaǵyna úsh ret aty aıtylyp, bata beriledi, sońy ánge ulasady.
10 - Aınur: Men bir bata bereıin,
Berilgende bata ne deıin. Áýeli qudaı ońdasyn,
Esh jamandyq bolmasyn. Ata - baba árýaǵy
Árqashanda qoldasyn. Nurǵa bólep júrekti.
Ózińe bata bereıin Aǵynan aıtyp tilekti.
11 - Baǵıla: Súıkimdi bol, Ónerge – bilimge ıkem bol.
Báıterekteı boıshańdap, Óreń - órshil, órkendi bol.
Jaqsy joldy tańda, Jamandyq tálim alma.
Babalardyń dástúrin Jańalasyn, jalǵasyn.
Shuǵylaly shýaq kún kesh, Basyndy sur bult shalmasyn,
Qyrandaı bıik samǵarsyń.
Muǵalim: Shynynda búgingi bizdiń kishkentaı inimizge at qoıylyp, bergen batasyndaı ónerli - bilimdi bolsyn dep tárbıe saǵatymyzdyń sońynda án – shashýymyzdy qabyl alyńyzdar. Dıana men Aınurdyń oryndaýynda án.
Muǵalim: Qasyńda jaqsy kórgen kórshiń bolsyn,
Kórshińiz jaqsy bolsa - beıne tórkin.
Aǵaıyn, týǵan - týys, jekjattaryń
Barshasy saý - salamat ósip - ónsin!
Maqsaty: Oqýshylardy adamgershilikke, ımandylyqqa, parasattylyqqa, biliktilikke tárbıeleý.
Kórnekiligi: naqyl sózder, sýretteý, slaıdtar.
Barysy:
1. Muǵalimniń kirispe sózi.
2. Bata uǵymynyń túp - tórkinine túsinik.
3. Tilek aıtý.
4. Tyıym sózder.
5. Qorytyndy.
Muǵalim: Armysyzdar, qadirli ustazdar, oqýshylar, qonaqtar! Búgingi ashyq tárbıe saǵatynda ımandylyq, musylman dini, Allaǵa qulshylyq etetin jastar jáne basqa dinı sózder týraly aıtylmaq. Qazir de búkil adamzat balasynyń basynda bolyp jatqan qıyndyqtardy tek Islam arqyly sheshýge bolady. Islam – adam ómirin saqtaýshy, densaýlyqtyń qorǵany, adamnyń ózin - ózi qurtyp, bitirýine tosqaýyl bolatyn ǵajaıyp nátıjeler jıyntyǵy. Islam memleketterinde turmys jaǵdaıy tómen bolsa da, qylmys deńgeıi men ajyrasý sany eń az, rýhanı baqyt kórsetkishi men densaýlyq deńgeıi ájeptáýir joǵary.
Damyǵan elderden qansha tómen tursa da joǵary deńgeıdegi moral men tártip saqtalǵan.
Islam – qaırymdylyq pen zulymdyqtyń ne ekenin naqty túsindire alady, qalaı durys ómir súrý, qalaı durys tamaqtaný, qalaı bala tárbıeleý, áıeldi qalaı qasterleý, qalaı kıiný, qoǵamdyq ómirdegi qatynas sıaqty t. b. mańyzdy suraqtarǵa jaýap bere alady.
Iaǵnı, Islam – «basynan aıaǵyna» deıin qurylymy jetilgen naǵyz keremet Din.
Soǵan oraı búgingi tárbıe saǵatymyzǵa aýdanymyzdyń meshitiniń bas ımamy Shympaev Jeńis aǵa kelip otyr. Bárimiz qoshemet kórseteıik.
Imandylyq jarasady ul - qyzǵa,
Bul taqyryp toly eken mazmunǵa.
Nasıhattap ımandylyq bastaýyn,
Ónegeli tálim berer ul - qyzǵa.
Al, balalar, synyp saǵatymyzdy biz bastaıyq,
Óleń oqyp, án aıtýdan qashpaıyq!
"Ádeptilik álippesin ardaqtap,
Imandy bol dep uran tastaıyq.
Bizdiń halqymyzdyń aýyz ádebıeti - óte baı mura. Toqsan aýyz sózdiń aıtar tobyqtaı túıinin bir - eki sóılemge syıǵyza bilgen ata - babamyz qandaı dana edi! Ata - baba murasyn jalǵastyrý — bizdiń urpaq aldyndaǵy mindetimiz. Olaı bolsa, senderdiń bul mindetti qalaı oryndap júrgendikterińdi baıqaımyz.
(Oqýshylar ádeptilik, ımandylyq jaıly maqal - mátelder aıtady.)
1. Ulyń ósse, Uıattymen aýyldas bol.
Qyzyń ósse, Qylyqtymen aýyldas bol.
2. Bala tárbıesi — besikten.
3. Ózek qýa aǵady, Ózen sýdyń salasy.
Alystan sálem beredi, Ádepti eldiń balasy.
4. Ádeptilik, ar, uıat - adamdyqtyń belgisi.
5. "Siz" degen ádep, "Biz" degen kómek
6. Bar, baryn jeıdi, Uıatsyz aryn jeıdi.
7. Ádepti bala - arly bala, Ádepsiz bala - sorly bala.
8. Syıǵa — syı, syraǵa bal
9. Ulyń ósse, Uly úlgilimen aýyldas bol.
Qyzyń ósse, Qyzy úlgilimen aýyldas bol.
10. Uıat júrgen jerde. Abyroı tógilmeıdi.
Abyroı bar jerde, Ar shapan sógilmeıdi.
11. Ádepsiz bala Aýyzdyqsyz atpen teń.
Aqyldy qarıa Jazyp qoıǵan hatpen teń
12. Ar qaıda bolsa, Uıat sonda.
13. Ádeptiń ne ekenin, Ádepsiz adamdy kórgende uǵarsyń.
14. Aǵa ádepti bolsa, ini ádepti.
Apa ádepti bolsa, sińli ádepti.
Muǵalim: Halqymyz bala tárbıesine jalpy adam tárbıesine tereń mán berip, ózinin salt - dástúri men ádet - ǵurpy arqyly mol ónege bere bilgen.
Iman - arabsha senim degen uǵymdy bildiredi. Dinge senýge baılanysty bul uǵym halyq arasynda ádeptiliktiń, ıaǵnı adamgershiliktiń mánin beretin uǵymmen ushtasyp, áleýmettik ádeptilikti kórsetetin mánge ıe boldy. Ómir zańdylyqtaryna aıqyn senimmen qarap, adamgershilik rásimderi men ýájderin, mindetteri men maqsattaryn buljytpaı oryndaıtyn aq nıetti, adal júrekti, kópshil adamdy – ımandy adam deımiz. Imandy adam – aınalasyndaǵylarǵa jáne búkil adamzatqa tek jaqsylyq oılaıdy, olarǵa meıir - shapaǵatyn tógip, janashyrlyq, qamqorlyq jasaýǵa ázir turady, árkimge ádeppen, izetpen, ınabattylyqpen qaraıdy. Sondyqtan da ımandy adamdy bet beınesinen tanyp, halyq ony ıman júzdi adam deıdi.
«Týra bıde týǵan joq, týysty bıde ıman joq» dep, halyq ımandy adamnyń ádiletti, shynshyl bolatynyn ýaǵyzdaıdy. Halqymyzdyń qonaqjaılylyǵy, keńpeıildigi, kópshildigi, dos kóńildigi - áleýmettik ımandylyqtyń belgisi. Imandylyq dástúrin qasterleı bilip, ımandy adam bolý - kisilik borysh. Imany kámil adam meıirimdi bolady. Meıirimdilik – adam boıyndaǵy qasıetti sezim. Ata meıirimi, áke meıirimi, ana meıirimi, otbasyndaǵy adamdardyń bir - birine degen meıir - shapaǵat - ádeptik ásem qubylys, túısikti baýrap alatyn túsinik, ulaǵatty uǵym, adamgershiliktiń asqar shyńy. Halqymyz urpaǵyn meıirimdilikke tárbıelep, qatygezdikten qashyp, qataldyqtan saqtandyryp otyrǵan. Elimiz er azamattaryn meıirimdi bolsa eken degen attarmen atap, jastardy únemi meıirimdilikke baýraǵan. «Kópti jamandaǵan kómýsiz qalady» dep halqymyz meıirli bolý - óz halqyn súıý, birlikshil bolý ekenin ýaǵyzdaıdy. « Úlken adamnyń sózin tyńdaı bil» dep ósıet aıtqan ata – babamyz meıirimdilik negizi – syılasym ekenin dál kórsetedi.
Endigi kezek oqýshylarǵa beriledi. Bata, tilek jáne batanyń túrlerine toqtalamyz.
1 oqýshy - Ilár:
Sabaqty biz «Aq bata» dep atadyq,
Úlkenderden júreıik dep bata alyp.
Aq batamyz bastaıdy eken aq jolǵa,
Shalys basyp ketpesin dep shatasyp.
Imandylyq jarasady ul - qyzǵa,
Al, batamyz bastaıdy eken shyń - quzǵa.
Inabatty, umytpasqa izetti,
Aınalamyz biz adamı juldyzǵa.
2 – I. Kámıla:
«Bata» uǵymynyń túp - tórkinine barlaý jasar bolsaq. Qurannyń 1 - súresiniń aty «Fatıhadan» týyndaǵan halyqtyń bata - tilek sózderi jetkinshek jas urpaqty ádepti, sabyrly, zerdeli, arly bolyp ósýine baýlıdy. Maldy - basty, dáýletti, baqytty, kekshil emes keshirimdi bolýyn tileıdi. Bata - qazaq arasynda adamdardyń bir - birine degen ynta - yqylasynyń adal nıeti men jaqsy tilekterin bildiretin tárbıelik máni zor rásim.
Muǵalim: Al, dastarhan batasy týraly aıtsaq.
3 - Ádilet:
Dastarhanyń mol bolsyn, Abyroıyń zor bolsyn!
Dastarhanyń toq bolsyn, Ýaıym - qaıǵy joq bolsyn!
Bereıin bata asyńa, Amandyq bersin basyńa.
Bódenedeı jorǵalap, Qyrǵaýyldaı qorǵalap,
Qydyr kelsin qasyńa. Bar eken dep jasyma,
Joq eken dep jasyma. Eńbek etseń erinbeı,
Dáýlet keler qasyńa. Kóre almaǵan dushpannyń
Jýa bitsin jolyna. Baqytyń jetsin tótelep.
Dúnıe maldy jetelep. Aýzyma túsken batanyń,
Jatyrmyn bárin tópelep! Kóterdim mine bilekti
Aqtardym túgel tilekti, Mynaý turǵan balańyz,
Batyr bolsyn júrekti.
4 - Aıdyn: Soǵym batasy
Soǵym shúıgin bolsyn, Qazanyń toq bolsyn,
Ýaıym joq bolsyn. Dastarhan keń bolsyn,
Bala-shaǵań er bolsyn. Bizge bergeniń esesin bersin,
Esesine táńiri birneshesin bersin!
5 - Temirjan: Kóshi - qon batasy
Kóshteriń kólikti bolsyn, Joldaryń kórikti bolsyn,
Qonystaryń qutty bolsyn, Bosaǵalaryń myqty bolsyn.
Aýrý - syrqaýdan aman bolyńdar. Bastaryń a aıyrylmas baq qonsyn,
Meıirbandy Alla senderge jar bolsyn!
6 - S. Kamıla:
Ulys oń bolsyn, Aq mol bolsyn
Qaıda barsań da jol bolsyn!
Ulys baqty bolsyn, Tórt túlik aqty bolsyn!
Ulys bereke bersin, Pále - jala jerge ensin.
Meken turaqty bolsyn, Malǵa quraqty bolsyn,
Elge shýaqty bolsyn, Ózen sýatty bolsyn,
Erler qýatty bolsyn! Uly halqym toq bolsyn!
Kóılekteri kók bolsyn! Qaıǵy - ýaıym joq bolsyn,
Qýanyshtaryń kóp bolsyn!
7 - Aıdana: Jas jubaılarǵa beriletin bata («jas jubaılar» Temirjan men Kámıla - ortaǵa shaqyrylady)
Ýa, eki jas, eki jas, Sizge tilek - yqylas.
Baqyt qonsyn basyna Óle - ólgenshe arylmas,
Minez bersin tarynbas, Ókpe bersin qabynbas,
Júrek bersin jarylmas, Tynys bersin tarylmas.
Beıbitshilik kún bersin, Ata - anańdy saǵynbas!
8 - Alısa: Áskerge attanatyn azamatqa beriletin bata («áskerı azamat»- Aıdyn)
Mánisin uq batanyń, Boryshyn óte Otannyń.
Men de tilep otyrmyn. Aman baryp, saý qaıtyp,
Bersin joldyń tótesin. Jyldyń jarymdyq mindettiń.
Abyroımen ótelsin. Bere bersin tileýdi,
Beıbitshilik jasasyn, Bilme jasyp, júrýdi.
Shırap boıyń jarasyn. Shynyǵa ber bolattaı,
Elge jaýdy jolatpaı, Qatań saqta tártipti.
Týra júrgen saǵattaı.
Muǵalim: Endi kezekti tyıym sózderge bereıik. Ash adamǵa kómek berińder. Aýrýdan hal surandar. Qaryzǵa batqan adamnyń qaryzyn óteýge kómek berińder. Kezdeskende kim birinshi bolyp sálem berse, sol adam táńir aldynda da, adam aldynda da ımandy adam. Imannyń jaqsysy - sabyrly jáne keńpeıildi bolý. Táńir áıeldermen sypaıy sóılesýdi buıyrady, sebebi áıel - anańyz, ájeńiz, qyzyńyz. Tamaq salynǵan tabaqtyń shetinen ǵana alyp jeý kerek. Ortasyna qol júgirtpe, sebebi bereke ortada bolady. Bireýge zıan keltirme, bireýdiń ózińe zalal keltirýine jol berme. Munyń ekeýi de ıslamda joq.
9 - Darıǵa: Tyıym sózder. Adamgershilik tárbıesine qatysty ádis - tásilder qataryna tyıym sózderdi de jatqyzýǵa bolady. Mundaı sózder aınalasyndaǵy ár nárseni qadirlep, qasterleı bilýge, qatygezdik pen kórgensizdikten aýlaq bolýǵa, obal, saýatty bilýge baýlıdy. Mysaly, «Nandy aıaqqa baspa», «Anańa qatty sóıleme», «Maldy basqa urma», t. b.
Oqýshylar: Osyndaı sózderdiń bir toby oqýshylardy tártiptilikke, sypaıylyqqa, saqtyqqa shaqyra otyryp, ár túrli jaman ádetten jıirkendiredi. Atap aıtqanda, «Adamǵa qarap túkirme», «Keshke qaraı kóńil surama», «Bireýge qarý kezeme», «Pyshaqtyń júzin jalama», «Moınyńa belbeý salma»,«Kúldi shashpa», «Aǵyndy sýǵa kir jýma», «Shashty aıaq astyna tastama», «Qudyqqa túkirme», sıaqty tyıym sózder tazalyqqa, uqyptylyqqa, tabıǵatty qasterleýge shaqyrady.
Muǵalim: Uıattan bezgen mıat
Mıat degen qyrystyń Estidim bir sor isin:
Inabatty uıatty, Syılanatyn uıatty,
Sabyr oıly uıatty, Abyroıly uıatty
Ursyp, sózben ezipti - Uıattan ol bezipti.
Imandylyq - izet,- dep, Imandy nyq kúzet,- dep,
Jaǵyndyrdyń kárige, Baǵyndyrdyń bárine!
Árkimge bas ıdirdiń: Ár kún kúnde myń kúıdirdiń....
Munjyq bolyp ońbaımyn! Ynjyq, momyn bolmaımyn!
Uıat, menen ket!- depti, Uıat odan shettepti.
Qashyp uıat jolamaı, Bezipti dos bola almaı......
Oı, obal - aı! Obal - aı! Olaq bop ol uıalmaı,
Salaq bolyp uıalmaı Dórekilik minezben,
Órekpilik minezben Aqylynan tanypty,
Aqymaq bop qalypty. Uıatsyzda sabyr, oı,
Bolmas aqyl, abyroı.
Muǵalim: Imandylyq – bala tárbıesiniń eń basty qaınar bulaǵy. Sondyqtan tárbıeni dinnen bólek alyp qaraýǵa áste bolmaıdy. Qanshalyqty jaqsy tárbıe kórse de, dinine enjar, selqos qaraıtyn, ımandylyq negizderine asa mán bermeıtin urpaq eki dúnıede de muratqa tolyq jete almaıdy.
Qazirgi jahandaný zamanynda qoǵamymyzdaǵy keıbir jastardyń ádepsiz ádetterge, musylmanǵa jat qylyqtarǵa boı aldyrýy, batystyq mádenıetke eliktep, ázázil áýenderge úıir bolyp, aqyrynda bolashaǵynan úmit kúttirgen óskeleń urpaqtyń ǵasyrlar boıy qalyptasqan ulttyq, rýhanı qundylyqtarǵa qarsy kelýiniń basty sebebi de, sóz joq, naq osy ımandylyq tárbıeniń álsizdiginen nemese joqtyǵynan.
Jalpy bir ǵasyrdaı ýaqyt boıy ajyrap qalǵan tól dinimizge oralý, rýhanı qundylyqtardy basty nazarda ustaý qoǵamda qordalanǵan talaı túıitkildi máselelerdiń sheshimi bolyp tabylady.
Asyl dinimiz týylǵan náresteden bastap, er jetkenge deıin perzentke qandaı tárbıe berý kerektigin naqtylap bergen.
Solardy bizdiń ata - babalarymyz salt - dástúrimizben bite qaınastyryp ustanyp kelgen. Endi bala tárbıesine qatysty dástúrlerdi tizbektep atap óteıik. Solardyń biri náreste alǵash týylǵan sátte júzege asatyn amaldar.
Týylǵan nárestemen súıinshileý, Náresteniń qulaǵyna azan aıtý
Náreste týylǵan soń atqarylatyn kelesi bir is oń qulaǵyna azan, sol qulaǵyna qamat aıtý mustahab – jaqsy amalǵa jatady. Ál - Baıhaqı men ás - Sýnnı Hasan ıbn Álıden (r. ǵ.) Alla Elshisiniń (s. ǵ. s.): «Kimde - kimniń balasy týylǵanda oń qulaǵyna azan aıtyp, sol qulaǵyna qamat aıtylatyn bolsa, onda ol nárestege «ýmmý sıbán» áser ete almaıdy», – degenin jetkizdi. «Ýmmý sıbán» – sábılerdi aýrýǵý shaldyqtyratyn jel nemese jynnyń áseri.
Nárestege azan aıtýdyń máni men syry – azan sózderinen shaıtannyń qashatyndyǵynda. Ábý Hýraıradan (r. ǵ.) jetken hadıste Allanyń Elshisi (s. ǵ. s.): «Náresteniń týylǵan kezdegi daýysy shaıtannyń ázázildiginen», – degen».
Sábıge beriletin bata Kórinis túrinde jas sábıdiń ájesi nemese elge syıly, qurmetti adam at qoıý úshin Qurannan «Fatıha» súresin aıtady. Al biz arnaıy shaqyrylǵan aýdanymyzdyń ımamy - Jeńis aǵaıǵa sóz beremiz. Balanyń qulaǵyna úsh ret aty aıtylyp, bata beriledi, sońy ánge ulasady.
10 - Aınur: Men bir bata bereıin,
Berilgende bata ne deıin. Áýeli qudaı ońdasyn,
Esh jamandyq bolmasyn. Ata - baba árýaǵy
Árqashanda qoldasyn. Nurǵa bólep júrekti.
Ózińe bata bereıin Aǵynan aıtyp tilekti.
11 - Baǵıla: Súıkimdi bol, Ónerge – bilimge ıkem bol.
Báıterekteı boıshańdap, Óreń - órshil, órkendi bol.
Jaqsy joldy tańda, Jamandyq tálim alma.
Babalardyń dástúrin Jańalasyn, jalǵasyn.
Shuǵylaly shýaq kún kesh, Basyndy sur bult shalmasyn,
Qyrandaı bıik samǵarsyń.
Muǵalim: Shynynda búgingi bizdiń kishkentaı inimizge at qoıylyp, bergen batasyndaı ónerli - bilimdi bolsyn dep tárbıe saǵatymyzdyń sońynda án – shashýymyzdy qabyl alyńyzdar. Dıana men Aınurdyń oryndaýynda án.
Muǵalim: Qasyńda jaqsy kórgen kórshiń bolsyn,
Kórshińiz jaqsy bolsa - beıne tórkin.
Aǵaıyn, týǵan - týys, jekjattaryń
Barshasy saý - salamat ósip - ónsin!
You Might Also Like
