InfoHub Logo

1914-1918 jyldardaǵy Birinshi dúnıejúzilik soǵys, 1916 jylǵy kóterilis, ony basyp-janyshtaý, revolúsıalar men 1918-1920 jyldardaǵy azamat soǵysy qazaq halqyna ǵana emes, sondaı-aq Reseıdiń búkil halqyna da orasan zor qaıǵy-qasiret pen aýyrtpalyqtar ákeldi. Kásiporyndar toqtap, jumysshylar sany qysqardy. Jekemenshikti memleket menshigine aınaldyrý ıdeıasy bólshevıkterdiń negizgi maqsatyna aınaldy: ónerkásipter, kólikter, bankterdi memleket menshigine alý júrgizildi. El ekonomıkasy josparly túrde júrgizilip, bir ortalyqtan basqarylatyn boldy jáne qarjylandyrý  partıalyq nusqaýlarmen júzege asyryldy. Azamat soǵysy kezindegi eldiń materıaldyq qorlarynyń tym shekteýli bolýyna oraı áskerı komýnızm saıasaty degen atpen belgili bolǵan ekonomıkalyq saıasat júrgizildi. Azamat soǵysynyń asa aýyr jaǵdaılarynda júrgizilgen áskerı komýnızm saıasatynyń negizgi maqsaty barlyq kúshter men resýrstardy qorǵanysqa jumyldyrý. Qyzyl áskerdi qajetti nárselermen qamtamasyz etý boldy. Keńes úkimeti halyqtyń qolynda kúnkóriske jeterlik mólsherdegi ónimderdi ǵana qaldyryp, qalǵanyn ásker men áskerı ónerkásip úshin jınap alýy tıis boldy. Óndiriske jáne azyq-túlikti bólýge qatań baqylaý ornatyldy. Memlekettiń derevnálar men aýyldarda sharýalardan azyq-túliktiń artyǵyn ótemaqysyz jınap alýyna negizdelgen Azyq-túlik salǵyrty engizildi. Astyqty jasyrǵany úshin dúnıe-múlkin tárkilep, jer aýdarý jáne 10 jyl túrmege jabý jazalary qoldanyldy. Qazaqtardyń malsharýashylyǵymen aınalysatyn aýdandary et qana emes, sondaı-aqastyq salǵyrty men basqa da tótenshe salyqtarǵa mindetteldi. Azyq-túlikti tartyp alý men ashylsharýashylyq ónimderin ekinshi qaıtara jappaı jınaýǵa baǵyttalǵan qatań is sharalar halyqtyń jaǵdaıyn kúrt  nasharlatty. Qaladaǵy jaǵdaı da jaqsy emes edi. Astyqtyń shyqpaýy ónerkásipke de áserin tıgizdi. Kóptegen zaýyttar onyń jetispeýshiliginen jabylyp, jumysshylar jumyssyz qaldy. Azamat soǵysy aıaqtalǵannan keıin eldi taǵy da bir aýyr synaq kútip turdy. 1921-1922 jyldary qys uzaqqa sozylyp, arty jaýynsyz qurǵaq jazǵa ulasty. 1921 jyly kúzde búkil eldi ashtyq jaılady. Asharshylyqqa dýshar bolǵan óńirlerdiń kóbi Qazaqstanǵa tıesili boldy.

XX ǵasyrdyń 30-jyldaryndaǵy Qazaqstandaǵy zobalań:

Ujymdastyrý 1931-1933 jyldardaǵy zobalańǵa ákelip, qazaq dalasyn jappaı qyrylý men juqpaly aýrýlar ákelgen ashtyq jaılady. 1929-1930 jyldary qysta jut boldy. Jut kezinde nemese ujymshar fermalarynda maldary qyrylyp, eldi mekenderden júzdegen nemese myńdaǵan shaqyrym jerde azyq-túliksiz qalǵan qazaqtar óte múshkil jaǵdaıǵa jetti. Júzdegen myń adam azyq-túlik izdep kele jatqan joldarynda qaza boldy. Qazaq aýyldarynan ash halyqtyń orasan legi aman qalý úmitimen eldi mekenderge aǵyldy. Biraq qalalar men selolarda ashyqqandarǵa eshkim kómek bermedi. Otyryqshy halyq ta asharshylyqqa ushyraǵan edi. Qazaq ólkelik komıteti, respýblıka úkimeti, jergilikti partıa men keńes organdary da bul qasirettiń aldyn alý, ash halyqty azyq-túlikpen qamtamasyz etý úshin esh shara qoldanbady.

Qazaqstandaǵy halyq qasireti týraly jınalǵan júzdegen muraǵattyq qujat bar. Olardyń biri-saıası jer aýdarylǵandar V. Iogansen, Iý. Podbelskıı, O. Selıhova men t. b. KSRO OAK Tóralqasynda jasaǵan málimdemesi. Onda bylaı delingen:Shamamen bir jarym aı boıy Pavlodarǵa aýdandardan ash, isingen, kıimi jyrtyq-jamaý adamdar kópshiligi qazaqtar aǵylyp kelip jatyr. Qala solarmen tolyp ketti. Adam sengisiz qaıyrshylyq taraldy. Árbir úıge kúnine ondaǵan adam keledi. Olardyń ishinde jastar, qarttar, balalar da bar. Ash-aryq adamdar qoqys tógetin oryndardy aqtaryp, tamaq qaldyqtaryn jeıdi. Emdeý mekemeleri ashtyqtan óleıin degen adamdarǵa toly. Ashtyqtan indet tarady. Qalanyń túbinde jáne qalanyń ózinde sýyqtan úsip, qaıtys bolǵan, baspanasyz, ash adamdardyń máıitteri tabylyp jatyr. . . Ash adamdar nan suraı kirip qulap, sol jerde ólip ketken úılerdi de bilemiz. Qaıda ketip bara jatqany belgisiz, tentiregen qazaq otbasylaryn jıi kezdestirýge bolady. Ash, jartylaı úsip-tońǵan balalardy mekemelerge ákep, tastap ketedi. Balalar úıi lyqa toly, olardy qabyldamaıdy. Qaladan kún saıyn tastandy, úsip-tońǵan, ábden júdep-jadaǵan, ashtyqtan isingen ártúrli jastaǵy balalardy kezdestirýge bolady. Olardyń ádettegi jaýaby:"Ákem qaza boldy, sheshem qaza boldy, úıim joq, nan joq. . . "

Áli kúnge deıin qazaq dalasyndaǵy ashtyq qansha jannyń ómirin jalmap ótkeni týraly naqty derekter joq. Tipti alapat ashtyqta opat bolǵandardyń sany da ártúrli derekterde árqıly aıtylyp keledi. Keńestik bıliktiń qasań saıasaty ózi baǵynyshty etken ulttardyń tili men salt-dástúrin, tarıhyn sanadan birjola óshirýge, dúbára qylýǵa baǵyttaldy. Osy maqsatta esh nárseden de taıynǵan joq. Ádebıet pen mádenıetke, tarıhqa qatysty jarıalanatyn kitaptar da, ǵylymı eńbekter de, tipti kıno men teatr óneriniń týyndylary da ortalyqtyń qatań súzgisinen ótetin. Bul shyǵarmalardaǵy ulttyq qundylyqqa qatysty derekter qysqartylyp, nemese múlde alynyp tastalynatyn. Mundaı taqyrypty jarıalamaq turmaq, sóz etý basyn báıgege tikkenmen birdeı. Qylyshynan qan tamǵan qyzyl ımperıa qazaq basyna túsken qıyn taǵdyrdy eshqashan aıtqyzǵysy kelmedi. Qasaqana jasalǵan qylmystyń beti ashylyp qala ma dep ólerdeı qoryqqan bolatyn. . .

---