اباي جانە نارىق
اباي جانە نارىق
(سىنىپتان تىس شارا)
ءمۇعالىم:
تاۋەلسىز قازاقستان نارىقتىق ەكونوميكالىق جۇيەدە ءومىر سۇرۋدە. بۇگىنگى ساباعىمىز اباي جانە نارىق دەگەن تاقىرىپتا وتەدى.
قازىرگى جاعدايدا كوپتەگەن عالىمدارىمىز، ادەبيەتشىلەر، تاريحشىلار جانە تاعى باسقالارى قازاقتىڭ ۇلى بابالارىنىڭ يگى داستۇرىنە جاڭاشا ۇڭىلۋدە.
كوپ ادام دۇنيەگە بوي الدىرعان،
بوي الدىرىپ، اياعىن كوپ شالدىرعان.
ءولدى دەۋگە سىيا ما، ويلاڭدارشى،
ولمەيتۇعىن ارتىنا ءسوز قالدىرعان؟
سۇراق:
ۇلى اباي كىم؟ وعان قانداي مىنەزدەمە بەرە الاسىزدار؟ وقىلعان ولەڭدە ول نە ايتىپ تۇر؟
وقۋشىلار:
اباي قازاقتىڭ ۇلى اقىنى. ءوز زامانىندا وزا تۋعان. ارتىنا وشپەس مۇرا قالدىرعان. ولەڭىندە ادام ولسە دە ارتىنا جاقسى ءسوز قالدىرعان ادام ولمەيدى دەيدى.
ءمۇعالىم:
19-20 عاسىرلاردا ءومىر ءسۇرىپ، تالاي شىعارمالارىن ۇرپاقتارىنا وسيەت ەتىپ قالدىرعان عۇلاما اقىن اباي قۇنانبايەۆتىڭ ەكونوميكالىق مادەنيەتىن بۇگىنگى نارىقپەن، نارىقتىق ەكونوميكامەن ۇشتاستىرۋعا بولادى. ويتكەنى، ونىڭ جالپى ادامگەرشىلىك، فيلوسوفيالىق، ەكونوميكالىق ءمانى زور.
سۇراق:
ءبىز ءقازىر ساباقتا نارىقتىق ەكونوميكانى وقىپ جاتىرمىز. سودان ەسىمىزگە تۇسىرەيىك: قازاقستان كەڭەس وداعى قۇرامىندا بولعاندا قانداي ەكونوميكالىق جۇيەمەن دامىدى؟ ەرەكشەلىگىن ايتىڭدار. ءقازىر قانداي ەكونوميكامەن دامىپ كەلەدى؟ نارىق دەگەنىمىز نە جانە وعان كىمدەر قاتىسادى؟
وقۋشىلار:
كەڭەس وداعى جوسپارلى ەكونوميكامەن دامىدى. ول ۋاقىتتا بارلىق ءوندىرىس قۇرال - جابدىقتارى مەملەكەتتىك بولدى. مەملەكەت بارلىق تاۋارلاردى جوسپارلاپ شىعارىپ، حالىققا ءبىر باعامەن ساتتى. ءقازىر قازاقستان نارىقتىق ەكونوميكامەن دامىپ كەلەدى. قۇرال - جابدىقتاردىڭ بارلىعى جەكە مەنشىكتە. تاۋار باعاسىن نارىق قويادى. نارىق دەگەنىمىز ساتىپ الۋشىنىڭ ساتۋشىمەن قارىم-قاتىناستا بولۋ مۇمكىندىگى.
ءمۇعالىم:
ۇلى اقىن ابايدىڭ ارنايى جازىپ قالدىرعان ەكونوميكالىق تراكتاتى جوق. كەزىندە ول ەكونوميكالىق جوعارى ءبىلىم العان ەمەس. ايتسە دە اباي بابامىزدىڭ ەڭبەكتەرىندە ايتىلعان كوپتەگەن عيباراتىنىڭ سان – سالالى نارىقتىق ەكونوميكادا اتقاراتىن ءرولى مەن ماڭىزى زور. ەندى وي-سانامىزدى، اقىلىمىزدى اباي ولەڭدەرىنە اۋدارايىق:
بازارعا، قاراپ تۇرسام، اركىم بارار،
ىزدەگەنى نە بولسا سول تابىلار.
بىرەۋ استىق الادى، بىرەۋ - مارجان،
اركىمگە بىردەي نارسە بەرمەس بازار.
اركىمنىڭ ءوزى ىزدەگەن نارسەسى بار.
سومالاپ اقشاسىنا ساناپ الار.
بىرەۋ ۇقپاس بۇل ءسوزدى، بىرەۋ ۇعار،
باعاسىن پايىم قىلماي اڭ – تاڭ قالار.
ءسوزدى ۇعار وسى كۇندە كىسى بار ما؟
دەمەيمىن جالپاق جۇرتقا بىردەي جاعار.
جازعان سوڭ جەردە قالماس تەسىك مونشاق،
بىرەۋدەن بىرەۋ الىپ ەلگە تارار.
ءبىر كىسى ەمەس جازعانىم، جالپاق جۇرت قوي.
شامدانباي – اق، شىراقتار، ۇقساڭ جارار.
«يت مارجاندى نە قىلسىن» دەگەن ءسوز بار،
ساۋلەسى بار جىگىتتەر ءبىر ويلانار.
سۇراق:
اباي وسى ولەڭىندە نارىقتى قالاي سيپاتتايدى ؟
وقۋشىلار:
ادام ءبىر نارسە ىزدەسە بازارعا بارادى. وندا اركىم نارسەسىن اقشاسىنا الادى. بىرەۋ استىق الادى. بىرەۋ مارجان الادى. بازار اركىمگە بىردەي نارسە بەرمەيدى. بىرەۋلەر نارسەنىڭ باعالارىنا تاڭ قالىپ جاتادى. نارسەنى بىرەۋىنەن بىرەۋى الىپ، ەلگە تاراپ جاتادى. كەيبىر نارسەلەر نەمەسە ولاردىڭ باعالارى جالپاق جۇرتقا بىردەي جاعا بەرمەيدى. قالاي بولعاندا دا تەسىك مونشاق جەردە قالمايدى.
ءمۇعالىم:
نارىق زامانى-تاعدىرىمىز، ونىڭ قيىن - قىستاۋ جاعدايلارى از بولمايدى. ونى كۇندەلىكتى ومىردەن انعارىپ كەلەمىز. وسىنداي قيىن جاعدايدا اباي بابامىز ايتادى:
ساپ، ساپ، كوڭىلىم، ساپ كوڭىلىم!
سارقا بەرمە ساناسىن.
ءبارىن ءوزىڭ بىلسەڭ دە،
ءالى –اق ءوزىڭ تاناسىڭ.
ورتەنەسىڭ، جاناسىڭ.
ءوز – وزىڭنەن بەينەتكە
ءوز باسىندى سالاسىڭ.
قاي مەزگىلدە تويعىزدىڭ
ايۋدايىن اعاسىن،
قاتىنى مەن قالاشىن؟
قارساق جورتپاس قارا ادىر،
قاراماي نەگە شاباسىڭ ؟
سوندا ءتاۋىر بولا ما،
ۇستاپ اپ بىرەۋ ساباسىن؟
كيىمىڭدى توناسىن،
ەلگە دە كۇلكى بولاسىڭ.
سۇراق:
وسى ولەڭى ارقىلى اباي نە ايتىپ تۇر، نە نارسەگە شاقىرىپ تۇر؟.
وقۋشىلار:
اباي بابامىزدىڭ ايتۋى بويىنشا، قانداي قيىن جاعداي بولسا دا سابىرلىلىق كەرەك. كەز - كەلگەن ادامنىڭ بابىن تابۋ مۇمكىن ەمەس. قيىن جاعدايدا سابىرلىلىق جاساماي العا شاباتىن بولساڭ ءوز باسىڭدى بەينەتكە سالاسىڭ، بىرەۋلەر ۇستاپ الىپ ساباپ، كيىمىڭدى توناپ ەلگە كۇلكى بولاسىڭ. سوندىقتاندا ۇستامدى بولۋعا شاقىرادى.
ءمۇعالىم:
اباي ءومىر سۇرگەن جانە قازىرگى قوعامدا جاعىمسىز ءبىر دەرت بار. ونىمەن كۇرەس تۋرالى باسپاسوزدە ءجيى جاريالانادى. سول تۋرالى اباي اتامىز كەزىندە ءدال ايتقان:
باي الادى كەزىندە كوپ بەرەم دەپ،
جەتپەي تۇرعان جەرىڭدە تەك بەرەم دەپ.
بي مەن بولىس الادى كۇشىن ساتىپ،
مەن قازاقتان كەگىڭدى اپەرەم دەپ.
جارلى الادى قىزمەتپەن وتكەرەم دەپ،
ەلۋباسى شار سالىپ، لەپ بەرەم دەپ، .
جالاڭقول جات مىنەز جاۋ الادى،
بەرمەي جۇرسەڭ، مەن سەنى جەك كورەم دەپ.
دوس الادى بەرمەسەڭ بۇلت بەرەم دەپ،
جاۋىڭا قوسىلۋعا سىرت بەرەم دەپ،
بۇزىلعان سوڭ مەن وڭاي تابىلماسپىن،
نە قىلىپ وڭايلىقپەن ىرىق بەرەم دەپ.
سۇم – سۇرقيا –سۇمدىقپەن ەپ بەرەم دەپ،
سۇيەر جانسىن، سۇيكىمدى بەت بەرەم دەپ.
ءجۇز قاراعا ەكى ءجۇز الارمان بار،
باس قاتار باس - اياعىن تەكسەرەم دەپ،
ەل جيىپ، مال سويىڭىز ەت بەرەم دەپ،
ەت بەرسەم، سەن مەندىك بول دەپ بەرەم دەپ.
قارا قارعا سىقىلدى شۋلاسار جۇرت،
كىم كوپ بەرسە، مەن سوعان سەرت بەرەم دەپ.
سۇراق:
وسى ولەڭدە اباي نەنى كورسەتىپ تۇر؟
وقۋشىلار:
بۇل ولەڭدە سىبايلاس جەمقورلىق پەن پاراقورلىق جونىندە ايتىلعان. كىم كىمگە قالاي پارا بەرەدى، ال پارا بەرمەسە نە بولاتىنى كورسەتىلگەن. ونداي جاعداي ءبىزدىڭ قازىرگى زاماندا دا بار.
ءمۇعالىم:
اباي بابامىز قوعامداعى جاعىمسىز قىلىق تۋرالى مىنا ەكى ولەڭىندە دە كورسەتكەن:
ءبىرىنشى ولەڭ:
ەندىگى جۇرتتىڭ ءسوزى ۇرلىق –قارلىق،
سانالى جان كورمەدىم ءسوزدى ۇعارلىق.
وسى كۇندە وسى ەلدە دانەمە جوق
مەيىر قانىپ، ءماز بولىپ قۋانارلىق.
بايلار دا مال قىزىعىن بىلە الماي ءجۇر،
جاز جىبەرىپ، كۇز اتىن مىنە الماي ءجۇر،
سابىلتىپ، كۇندە ۇرلاتىپ، ءىز جوعالتىپ،
ىزامەنەن ىرجيىپ، كۇلە الماي ءجۇر.
ساۋداگەر تىنىشتىق ساۋدا قىلا الماي ءجۇر،
قولدان بەرىپ، قور بولىپ، الا الماي ءجۇر.
ەل اۋلاقتا كۇش ايتقان، توپتا تانعان،
ارسىز جۇرتتان كوڭىلى تىنا الماي ءجۇر.
ەكىنشى ولەڭ:
جاماندار قىلا الماي ءجۇر ادال ەڭبەك،
ۇرلىق، قۋلىق قىلدىم دەپ قاعار كولبەك.
ارامدىقتان جاماندىق كورمەي قالماس،
مىڭ كۇن سىنباس، ءبىر كۇنى سىنار شولمەك.
سۇراق:
وقىلعان ءبىرىنشى ولەڭدە اباي نەنى سۋرەتتەپ تۇر، ال ەندى ەكىنشى ولەڭدە ونى قالاي قورىتىندىلاپ تۇر؟
وقۋشىلار:
ءبىرىنشى ولەڭىندە ۇرلىقتى سۋرەتتەگەن. جۇرتتىڭ اڭگىمەسى ۇرلىق. ۇرلىقتان بايلار مالدىڭ قىزىعىن كورە الماي ءجۇر، ال ساۋداگەرلەر تىنىش ساۋدا جاساي الماي ءجۇر. ەلدى ۇرلىق جايلاعان. ەكىنشى ولەڭىندە ادال ەڭبەك ەتپەي ۇرلىق جاساعاندار قۋانىپ ءجۇر. ۇرلىقتىڭ – ءتۇبى قورلىق. شولمەك مىڭ كۇن سىنبايدى ءبىر كۇنى سىنادى، ۇرلىق جاساعاندار تۇبىندە ءبىر ۇستالىنادى.
ءمۇعالىم:
«جىگىتتەر، ويىن ارزان، كۇلكى قىمبات» - دەگەن ولەڭىندە اباي نارىقتاعى ادامگەرشىلىك مادەنيەتتى ءسوز قىلادى:
كەرەك ءىس بوزبالاعا – تالاپتىلىق،
ءار ءتۇرلى ونەر، مىنەز، جاقسى قىلىق.
كەيبىر جىگىت جۇرەدى ماقتان كۇيلەپ،
سىرتقا پىسىق كەلەدى، كوزگە سىنىق.
كەلەدى كۇن قىزىق داۋرەن تاتۋ وتكىز،
جەتپەسە، بىرىڭدىكىن ءبىرىن جەتكىز!
كۇنشىلدىكسىز تاتۋ بول شىن كوڭىلمەن،
قياناتشىل بولماقتى ەستەن كەتكىز!
ءبىر جەردە بىرگە جۇرسەڭ باسىڭ قوسىپ،
ءبىرىڭنىڭ ءبىرىڭ سويلە ءسوزىڭ توسىپ،
ءبىرىڭدى ءبىرىڭ ءعيززات، قۇرمەت ەتىس،
تۇرعانداي بەينە قورقىپ، جانىپ شوشىپ.
سۇراق:
وسى ولەڭدە دانا اباي: جاستار وزدەرىن قالاي ۇستاۋى كەرەك - دەيدى؟.
وقۋشىلار:
تالاپتى، ونەرلى بولىپ جاقسى قىلىق كورسەتۋى كەرەك. ءتاتۋ-تاتتى بولىپ بىر-بىرىنە قيانات جاساماي قىزىقتى ءومىر ءسۇرۋدى ايتادى. ءبىر-بىرىڭدى سويلەگەندە توسىپ، ءبىر-بىرىڭدى قۇرمەتتەپ، قاي ۋاقىتتا دا بىر-بىرلەرىڭە قامقور بولىڭدار دەيدى.
ءمۇعالىم:
ابايدىڭ ەڭبەك پەن پايدا، مال مەن ساۋدا-ساتتىق، ياعني ەكونوميكالىق تاربيە ماسەلەلەرىنە ارنالعان ولەڭدەرى دە جەتكىلىكتى. سونىڭ بىرىنەن:
جالعا ءجۇر، جات جەرگە كەت، مال تاۋىپ كەل،
مالىڭ بولسا، سىيلاماي تۇرا الماس ەل.
قارۋىڭنىڭ بارىندا قايرات قىلماي،
قاڭعىپ وتكەن ءومىردىڭ ءبارى دە - جەل.
تاۋەكەلسىز، تالاپسىز مال تابىلماس،
ەڭبەك قىلماس ەرىنشەك ادام بولماس.
ەسەك ارتىن جۋساڭ دا مال تاۋىپ كەل.
قولعا جۇقپاس، ەش ادام كەمىتە الماس.
سۇراق:
وسى ولەڭىندە اباي بابامىز ادامدارعا قانداي ۇندەۋ جاساپ تۇر؟.
وقۋشىلار:
بۇل ولەڭىندە اباي بابامىز ادامدارعا كۇش-قايراتىڭ بار بولىپ تۇرعاندا «ەڭبەك ەت» دەيدى. قاڭعىپ وتكەن ءومىر جەل سياقتى. ال، مالىڭ بولسا سەنى ءبارى سىيلايدى. مال تابۋ ءۇشىن قانداي بولسا دا ەڭبەكتى ىستەۋ كەرەك. ول ءۇشىن جالدان، جات جەرگە بار، ەسەكتىڭ ارتىڭ جۋ، ياعني تاۋەكەلگە بار، تالاپتان، ەڭبەك ەت.
ءمۇعالىم :
ابايدىڭ نارىققا تۋرا قاتىسى بار ولەڭدەرى مەن قارا سوزدەرى جەتكىلىكتى. سىزدەر وقۋشىلار! اباي شىعارمالارىن وزدىكتەرىڭنەن وقىپ قاراڭىزدار، ودان عيبرات الۋعا ۇمتىلىڭىزدار. ويتكەنى اباي دۇنيەتانىمى ءبىزدىڭ قازىرگى زامانداعى ءومىرىمىزدىڭ ءاربىر قىرىن وزگەرتۋگە كومەك جاسايدى.
(سىنىپتان تىس شارا)
ءمۇعالىم:
تاۋەلسىز قازاقستان نارىقتىق ەكونوميكالىق جۇيەدە ءومىر سۇرۋدە. بۇگىنگى ساباعىمىز اباي جانە نارىق دەگەن تاقىرىپتا وتەدى.
قازىرگى جاعدايدا كوپتەگەن عالىمدارىمىز، ادەبيەتشىلەر، تاريحشىلار جانە تاعى باسقالارى قازاقتىڭ ۇلى بابالارىنىڭ يگى داستۇرىنە جاڭاشا ۇڭىلۋدە.
كوپ ادام دۇنيەگە بوي الدىرعان،
بوي الدىرىپ، اياعىن كوپ شالدىرعان.
ءولدى دەۋگە سىيا ما، ويلاڭدارشى،
ولمەيتۇعىن ارتىنا ءسوز قالدىرعان؟
سۇراق:
ۇلى اباي كىم؟ وعان قانداي مىنەزدەمە بەرە الاسىزدار؟ وقىلعان ولەڭدە ول نە ايتىپ تۇر؟
وقۋشىلار:
اباي قازاقتىڭ ۇلى اقىنى. ءوز زامانىندا وزا تۋعان. ارتىنا وشپەس مۇرا قالدىرعان. ولەڭىندە ادام ولسە دە ارتىنا جاقسى ءسوز قالدىرعان ادام ولمەيدى دەيدى.
ءمۇعالىم:
19-20 عاسىرلاردا ءومىر ءسۇرىپ، تالاي شىعارمالارىن ۇرپاقتارىنا وسيەت ەتىپ قالدىرعان عۇلاما اقىن اباي قۇنانبايەۆتىڭ ەكونوميكالىق مادەنيەتىن بۇگىنگى نارىقپەن، نارىقتىق ەكونوميكامەن ۇشتاستىرۋعا بولادى. ويتكەنى، ونىڭ جالپى ادامگەرشىلىك، فيلوسوفيالىق، ەكونوميكالىق ءمانى زور.
سۇراق:
ءبىز ءقازىر ساباقتا نارىقتىق ەكونوميكانى وقىپ جاتىرمىز. سودان ەسىمىزگە تۇسىرەيىك: قازاقستان كەڭەس وداعى قۇرامىندا بولعاندا قانداي ەكونوميكالىق جۇيەمەن دامىدى؟ ەرەكشەلىگىن ايتىڭدار. ءقازىر قانداي ەكونوميكامەن دامىپ كەلەدى؟ نارىق دەگەنىمىز نە جانە وعان كىمدەر قاتىسادى؟
وقۋشىلار:
كەڭەس وداعى جوسپارلى ەكونوميكامەن دامىدى. ول ۋاقىتتا بارلىق ءوندىرىس قۇرال - جابدىقتارى مەملەكەتتىك بولدى. مەملەكەت بارلىق تاۋارلاردى جوسپارلاپ شىعارىپ، حالىققا ءبىر باعامەن ساتتى. ءقازىر قازاقستان نارىقتىق ەكونوميكامەن دامىپ كەلەدى. قۇرال - جابدىقتاردىڭ بارلىعى جەكە مەنشىكتە. تاۋار باعاسىن نارىق قويادى. نارىق دەگەنىمىز ساتىپ الۋشىنىڭ ساتۋشىمەن قارىم-قاتىناستا بولۋ مۇمكىندىگى.
ءمۇعالىم:
ۇلى اقىن ابايدىڭ ارنايى جازىپ قالدىرعان ەكونوميكالىق تراكتاتى جوق. كەزىندە ول ەكونوميكالىق جوعارى ءبىلىم العان ەمەس. ايتسە دە اباي بابامىزدىڭ ەڭبەكتەرىندە ايتىلعان كوپتەگەن عيباراتىنىڭ سان – سالالى نارىقتىق ەكونوميكادا اتقاراتىن ءرولى مەن ماڭىزى زور. ەندى وي-سانامىزدى، اقىلىمىزدى اباي ولەڭدەرىنە اۋدارايىق:
بازارعا، قاراپ تۇرسام، اركىم بارار،
ىزدەگەنى نە بولسا سول تابىلار.
بىرەۋ استىق الادى، بىرەۋ - مارجان،
اركىمگە بىردەي نارسە بەرمەس بازار.
اركىمنىڭ ءوزى ىزدەگەن نارسەسى بار.
سومالاپ اقشاسىنا ساناپ الار.
بىرەۋ ۇقپاس بۇل ءسوزدى، بىرەۋ ۇعار،
باعاسىن پايىم قىلماي اڭ – تاڭ قالار.
ءسوزدى ۇعار وسى كۇندە كىسى بار ما؟
دەمەيمىن جالپاق جۇرتقا بىردەي جاعار.
جازعان سوڭ جەردە قالماس تەسىك مونشاق،
بىرەۋدەن بىرەۋ الىپ ەلگە تارار.
ءبىر كىسى ەمەس جازعانىم، جالپاق جۇرت قوي.
شامدانباي – اق، شىراقتار، ۇقساڭ جارار.
«يت مارجاندى نە قىلسىن» دەگەن ءسوز بار،
ساۋلەسى بار جىگىتتەر ءبىر ويلانار.
سۇراق:
اباي وسى ولەڭىندە نارىقتى قالاي سيپاتتايدى ؟
وقۋشىلار:
ادام ءبىر نارسە ىزدەسە بازارعا بارادى. وندا اركىم نارسەسىن اقشاسىنا الادى. بىرەۋ استىق الادى. بىرەۋ مارجان الادى. بازار اركىمگە بىردەي نارسە بەرمەيدى. بىرەۋلەر نارسەنىڭ باعالارىنا تاڭ قالىپ جاتادى. نارسەنى بىرەۋىنەن بىرەۋى الىپ، ەلگە تاراپ جاتادى. كەيبىر نارسەلەر نەمەسە ولاردىڭ باعالارى جالپاق جۇرتقا بىردەي جاعا بەرمەيدى. قالاي بولعاندا دا تەسىك مونشاق جەردە قالمايدى.
ءمۇعالىم:
نارىق زامانى-تاعدىرىمىز، ونىڭ قيىن - قىستاۋ جاعدايلارى از بولمايدى. ونى كۇندەلىكتى ومىردەن انعارىپ كەلەمىز. وسىنداي قيىن جاعدايدا اباي بابامىز ايتادى:
ساپ، ساپ، كوڭىلىم، ساپ كوڭىلىم!
سارقا بەرمە ساناسىن.
ءبارىن ءوزىڭ بىلسەڭ دە،
ءالى –اق ءوزىڭ تاناسىڭ.
ورتەنەسىڭ، جاناسىڭ.
ءوز – وزىڭنەن بەينەتكە
ءوز باسىندى سالاسىڭ.
قاي مەزگىلدە تويعىزدىڭ
ايۋدايىن اعاسىن،
قاتىنى مەن قالاشىن؟
قارساق جورتپاس قارا ادىر،
قاراماي نەگە شاباسىڭ ؟
سوندا ءتاۋىر بولا ما،
ۇستاپ اپ بىرەۋ ساباسىن؟
كيىمىڭدى توناسىن،
ەلگە دە كۇلكى بولاسىڭ.
سۇراق:
وسى ولەڭى ارقىلى اباي نە ايتىپ تۇر، نە نارسەگە شاقىرىپ تۇر؟.
وقۋشىلار:
اباي بابامىزدىڭ ايتۋى بويىنشا، قانداي قيىن جاعداي بولسا دا سابىرلىلىق كەرەك. كەز - كەلگەن ادامنىڭ بابىن تابۋ مۇمكىن ەمەس. قيىن جاعدايدا سابىرلىلىق جاساماي العا شاباتىن بولساڭ ءوز باسىڭدى بەينەتكە سالاسىڭ، بىرەۋلەر ۇستاپ الىپ ساباپ، كيىمىڭدى توناپ ەلگە كۇلكى بولاسىڭ. سوندىقتاندا ۇستامدى بولۋعا شاقىرادى.
ءمۇعالىم:
اباي ءومىر سۇرگەن جانە قازىرگى قوعامدا جاعىمسىز ءبىر دەرت بار. ونىمەن كۇرەس تۋرالى باسپاسوزدە ءجيى جاريالانادى. سول تۋرالى اباي اتامىز كەزىندە ءدال ايتقان:
باي الادى كەزىندە كوپ بەرەم دەپ،
جەتپەي تۇرعان جەرىڭدە تەك بەرەم دەپ.
بي مەن بولىس الادى كۇشىن ساتىپ،
مەن قازاقتان كەگىڭدى اپەرەم دەپ.
جارلى الادى قىزمەتپەن وتكەرەم دەپ،
ەلۋباسى شار سالىپ، لەپ بەرەم دەپ، .
جالاڭقول جات مىنەز جاۋ الادى،
بەرمەي جۇرسەڭ، مەن سەنى جەك كورەم دەپ.
دوس الادى بەرمەسەڭ بۇلت بەرەم دەپ،
جاۋىڭا قوسىلۋعا سىرت بەرەم دەپ،
بۇزىلعان سوڭ مەن وڭاي تابىلماسپىن،
نە قىلىپ وڭايلىقپەن ىرىق بەرەم دەپ.
سۇم – سۇرقيا –سۇمدىقپەن ەپ بەرەم دەپ،
سۇيەر جانسىن، سۇيكىمدى بەت بەرەم دەپ.
ءجۇز قاراعا ەكى ءجۇز الارمان بار،
باس قاتار باس - اياعىن تەكسەرەم دەپ،
ەل جيىپ، مال سويىڭىز ەت بەرەم دەپ،
ەت بەرسەم، سەن مەندىك بول دەپ بەرەم دەپ.
قارا قارعا سىقىلدى شۋلاسار جۇرت،
كىم كوپ بەرسە، مەن سوعان سەرت بەرەم دەپ.
سۇراق:
وسى ولەڭدە اباي نەنى كورسەتىپ تۇر؟
وقۋشىلار:
بۇل ولەڭدە سىبايلاس جەمقورلىق پەن پاراقورلىق جونىندە ايتىلعان. كىم كىمگە قالاي پارا بەرەدى، ال پارا بەرمەسە نە بولاتىنى كورسەتىلگەن. ونداي جاعداي ءبىزدىڭ قازىرگى زاماندا دا بار.
ءمۇعالىم:
اباي بابامىز قوعامداعى جاعىمسىز قىلىق تۋرالى مىنا ەكى ولەڭىندە دە كورسەتكەن:
ءبىرىنشى ولەڭ:
ەندىگى جۇرتتىڭ ءسوزى ۇرلىق –قارلىق،
سانالى جان كورمەدىم ءسوزدى ۇعارلىق.
وسى كۇندە وسى ەلدە دانەمە جوق
مەيىر قانىپ، ءماز بولىپ قۋانارلىق.
بايلار دا مال قىزىعىن بىلە الماي ءجۇر،
جاز جىبەرىپ، كۇز اتىن مىنە الماي ءجۇر،
سابىلتىپ، كۇندە ۇرلاتىپ، ءىز جوعالتىپ،
ىزامەنەن ىرجيىپ، كۇلە الماي ءجۇر.
ساۋداگەر تىنىشتىق ساۋدا قىلا الماي ءجۇر،
قولدان بەرىپ، قور بولىپ، الا الماي ءجۇر.
ەل اۋلاقتا كۇش ايتقان، توپتا تانعان،
ارسىز جۇرتتان كوڭىلى تىنا الماي ءجۇر.
ەكىنشى ولەڭ:
جاماندار قىلا الماي ءجۇر ادال ەڭبەك،
ۇرلىق، قۋلىق قىلدىم دەپ قاعار كولبەك.
ارامدىقتان جاماندىق كورمەي قالماس،
مىڭ كۇن سىنباس، ءبىر كۇنى سىنار شولمەك.
سۇراق:
وقىلعان ءبىرىنشى ولەڭدە اباي نەنى سۋرەتتەپ تۇر، ال ەندى ەكىنشى ولەڭدە ونى قالاي قورىتىندىلاپ تۇر؟
وقۋشىلار:
ءبىرىنشى ولەڭىندە ۇرلىقتى سۋرەتتەگەن. جۇرتتىڭ اڭگىمەسى ۇرلىق. ۇرلىقتان بايلار مالدىڭ قىزىعىن كورە الماي ءجۇر، ال ساۋداگەرلەر تىنىش ساۋدا جاساي الماي ءجۇر. ەلدى ۇرلىق جايلاعان. ەكىنشى ولەڭىندە ادال ەڭبەك ەتپەي ۇرلىق جاساعاندار قۋانىپ ءجۇر. ۇرلىقتىڭ – ءتۇبى قورلىق. شولمەك مىڭ كۇن سىنبايدى ءبىر كۇنى سىنادى، ۇرلىق جاساعاندار تۇبىندە ءبىر ۇستالىنادى.
ءمۇعالىم:
«جىگىتتەر، ويىن ارزان، كۇلكى قىمبات» - دەگەن ولەڭىندە اباي نارىقتاعى ادامگەرشىلىك مادەنيەتتى ءسوز قىلادى:
كەرەك ءىس بوزبالاعا – تالاپتىلىق،
ءار ءتۇرلى ونەر، مىنەز، جاقسى قىلىق.
كەيبىر جىگىت جۇرەدى ماقتان كۇيلەپ،
سىرتقا پىسىق كەلەدى، كوزگە سىنىق.
كەلەدى كۇن قىزىق داۋرەن تاتۋ وتكىز،
جەتپەسە، بىرىڭدىكىن ءبىرىن جەتكىز!
كۇنشىلدىكسىز تاتۋ بول شىن كوڭىلمەن،
قياناتشىل بولماقتى ەستەن كەتكىز!
ءبىر جەردە بىرگە جۇرسەڭ باسىڭ قوسىپ،
ءبىرىڭنىڭ ءبىرىڭ سويلە ءسوزىڭ توسىپ،
ءبىرىڭدى ءبىرىڭ ءعيززات، قۇرمەت ەتىس،
تۇرعانداي بەينە قورقىپ، جانىپ شوشىپ.
سۇراق:
وسى ولەڭدە دانا اباي: جاستار وزدەرىن قالاي ۇستاۋى كەرەك - دەيدى؟.
وقۋشىلار:
تالاپتى، ونەرلى بولىپ جاقسى قىلىق كورسەتۋى كەرەك. ءتاتۋ-تاتتى بولىپ بىر-بىرىنە قيانات جاساماي قىزىقتى ءومىر ءسۇرۋدى ايتادى. ءبىر-بىرىڭدى سويلەگەندە توسىپ، ءبىر-بىرىڭدى قۇرمەتتەپ، قاي ۋاقىتتا دا بىر-بىرلەرىڭە قامقور بولىڭدار دەيدى.
ءمۇعالىم:
ابايدىڭ ەڭبەك پەن پايدا، مال مەن ساۋدا-ساتتىق، ياعني ەكونوميكالىق تاربيە ماسەلەلەرىنە ارنالعان ولەڭدەرى دە جەتكىلىكتى. سونىڭ بىرىنەن:
جالعا ءجۇر، جات جەرگە كەت، مال تاۋىپ كەل،
مالىڭ بولسا، سىيلاماي تۇرا الماس ەل.
قارۋىڭنىڭ بارىندا قايرات قىلماي،
قاڭعىپ وتكەن ءومىردىڭ ءبارى دە - جەل.
تاۋەكەلسىز، تالاپسىز مال تابىلماس،
ەڭبەك قىلماس ەرىنشەك ادام بولماس.
ەسەك ارتىن جۋساڭ دا مال تاۋىپ كەل.
قولعا جۇقپاس، ەش ادام كەمىتە الماس.
سۇراق:
وسى ولەڭىندە اباي بابامىز ادامدارعا قانداي ۇندەۋ جاساپ تۇر؟.
وقۋشىلار:
بۇل ولەڭىندە اباي بابامىز ادامدارعا كۇش-قايراتىڭ بار بولىپ تۇرعاندا «ەڭبەك ەت» دەيدى. قاڭعىپ وتكەن ءومىر جەل سياقتى. ال، مالىڭ بولسا سەنى ءبارى سىيلايدى. مال تابۋ ءۇشىن قانداي بولسا دا ەڭبەكتى ىستەۋ كەرەك. ول ءۇشىن جالدان، جات جەرگە بار، ەسەكتىڭ ارتىڭ جۋ، ياعني تاۋەكەلگە بار، تالاپتان، ەڭبەك ەت.
ءمۇعالىم :
ابايدىڭ نارىققا تۋرا قاتىسى بار ولەڭدەرى مەن قارا سوزدەرى جەتكىلىكتى. سىزدەر وقۋشىلار! اباي شىعارمالارىن وزدىكتەرىڭنەن وقىپ قاراڭىزدار، ودان عيبرات الۋعا ۇمتىلىڭىزدار. ويتكەنى اباي دۇنيەتانىمى ءبىزدىڭ قازىرگى زامانداعى ءومىرىمىزدىڭ ءاربىر قىرىن وزگەرتۋگە كومەك جاسايدى.
You Might Also Like
