قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ حالىقارالىق ساۋداعا قاتىسۋى
بقو، اقجايىق اۋدانى،
المالى اۋىلى، المالى وجببم
سىزۋ جانە ەكونوميكا نەگىزدەرىمەن قارجىلىق ساۋاتتىلىق ءپانىنىڭ ءمۇعالىمى:
قانىبەت مازەتا
ساباقتىڭ تاقىرىبى: قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ حالىقارالىق ساۋداعا قاتىسۋى.
ساباقتىڭ ماقساتى:
1. بىلىمدىلىك: جاڭا تۇسىنىكتەر مەن ارەكەتتەردىڭ امالدارىن، عىلىمي ءبىلىمنىڭ جۇيەسىن قالىپتاستىرۋ.
2. دامىتۋشىلىق: ساباقتا وقۋشىلاردىڭ پسيحولوگيالىق ءوي-ورىسىن، ءبىلىم ساپاسىن تەرەڭدەتۋ، ءوز ەرىكتەرىمەن جۇمىس جاساۋىنا مۇمكىندىك بەرۋ. ويلاۋدى دامىتۋ.
ساباقتىڭ ءتۇرى: ءداستۇرلى ەمەس ساباق.
ساباقتىڭ ءادىسى: توپتاۋ، وي قوزعاۋ، ماتىنمەن جۇمىس، شەشىم قابىلداۋ.
كورنەكىلىگى: پلاكات، ماتىندەر.
ءپانارالىق بايلانىس: گەوگرافيا.
ساباق بارىسى:
I. ۇيىمداستىرۋ
Iءى. نەگىزگى ۇعىمدار:
ا) حالىقارالىق ساۋدا
ءا) ەكسپورت
ب) يمپورت
ءىIءى. حالىقارالىق ساۋدانىڭ پايدا بولۋ سەبەپتەرى:
ا)تابيعي قورلاردىڭ تەڭ بولىنبەۋى
ءا) وندىرىستەگى ءابسوليۋتتى ارتىقشىلىق
ب) وندىرىستەگى تاۋەلدى ارتىقشىلىق
ءىV. ەكونوميكالىق ماعىنالى ءسوزدى تابۋ.
V. مەملەكەت ساۋدا جاسايدى (ماتىندەر)
ا) نەگە مەملەكەتتەر ساۋدا جاسايدى؟
ءا) ادام سميت (1723-1790).
ب) گۇلدەن دە بايۋعا بولادى.
VI. قورىتىندى.
II. نەگىزگى ۇعىمدار:
1. حالىقارالىق ساۋدا.
حالىقارالىق ساۋدا دەپ مەملەكەتتەر مەن ۇلتتىق شارۋاشىلىقتاردىڭ اراسىنداعى تاۋارمەن قىزمەت كورسەتۋ ءوزارا ايىرباستارىن ايتىمىز. دۇنيە جۇزىلىك ساۋدانىڭ سۋبەكتىلەرى: جەكە تۇلعالار، جەكە مەنشىك، اكسيونەرلىك كووپەراتيۆتىك كاسىپ ورىندار، مەملەكەتتىك مەكەمەلەر. حالىقارالىق تاۋارلار مەن قىزمەت كورسەتۋ نارىقتارىنىڭ تۇرلەرى: جۇمىس كۇشى نارىعى، كاپيتال نارىعى، تەحنيكا جانە عىلىم جەتىستىكتەرى نارىعى. الەمدىك ساۋدانىڭ ايماقتىق ەرەكشەلىكتەرگە بايلانىستى جىكتەلۋى: ازيالىق، ەۆروپالىق، لاتىن امەريكالىق جانە ت. ب. حالىقارالىق ساۋدانى ىسكە اسىراتىن ينفراقۇرىلىمدار: ترانسپورت قۇرالدارى، قويما مەكەمەلەرى، بايلانىس قۇرالدارى جانە ت. ب.
2. ەكسپورت
ەكسپورت دەگەنىمىز باسقا ەل تۇرعىندارىنىڭ ۇلتتىق ەكونوميكا سالالارى وندىرگەن تاۋارلاردى ساتىپ الۋى. مىسالى: قازاقستاندا ءوندىرىلىپ باسقا ەلگە ساتىلعان تاۋار-قازاقستان ءۇشىن ەكسپورت بولىپ سانالادى. قازاقستان شەت ەلگە ءۇش جۇزدەن جوعارى ءونىم ءتۇرىن شىعارادى. ءبىراق قازاقستان ەكسپورتىنىڭ تورتتەن ءۇش بولىگىن بەس-اق تاۋار ءتۇرى قۇرايدى: 1-مۇناي، 2-قارا مەتالدار پراكاتى، 3-تازارتىلعان مىس، 4-بيداي، 5-فەررو قورىتپالار. نەگىزگى ەكسپورتتىق تاۋار-شيكى مۇناي بارلىق ەكسپورتتىڭ بەستەن ءۇش بولىگىن قۇرايدى. قازاقستان ونىمدەرىن نەگىزگى ساتىپ الۋشىلار: رەسەي، شۆەيساريا، جۇڭگو، يتاليا مەملەكەتتەرى.
3. يمپورت.
يمپورت دەگەنىمىز - ءبىر ەل تۇرعىندارىنىڭ باسقا ەلدە جاسالىنعان تاۋارلاردى ساتىپ الۋى. مىسالى: باسقا ەلدە ءوندىرىلىپ قازاقستان ساتىپ العان تاۋار - قازاقستان ءۇشىن يمپورت بولىپ سانالادى. قازاقستان يمپورتىنىڭ قۇرامى ءار الۋان. ەڭ كوپ ساتىپ الىناتىن تاۋارلاردىڭ العاشقى بەستىگى مىنالار: 1-ماشينالار مەن قۇرال-جابدىقتار، 2-جەڭىل اۆتوكولىكتەر، 3-قۇرىش قۇبىرلارى، 4-مۇناي ونىمدەرى، 5-تابيعي گاز. ماشينالارمەن قۇرال-جابدىقتار بارلىق يمپورتتىڭ تورتتەن ءبىر بولىگىن قۇرايدى. قازاقستانعا يمپورت تاۋارلار نەگىزىنەن رەسەيدەن، گەرمانيادان، قىتايدان، اقش-تان، ۋكراينادان كەلەدى.
III. حالىقارالىق ساۋدانىڭ پايدا بولۋ سەبەبى.
1. تابيعي قورلاردىڭ (يگىلىكتەردىڭ) تەڭ بولىنبەۋى.
حالىقارالىق ساۋدانىڭ پايدا بولۋىنا اسەر ەتكەندەردىڭ ءبىرى–تابيعاتتىڭ ءوزى. سەبەبى؛ تابيعي قورلار (يگىلىكتەر) ءارتۇرلى ەلدەر اراسىندا تابيعاتىندا تەڭ بولىنبەگەن. مىسىلى: ءبىر ەلدە مۇناي كوزى بولسا، ەكىنشى ءبىر ەلدە حروم كوزى بار. وسى ەكى ەلگە اۆتوموبيل تەتىكتەرىن جاساۋ ءۇشىن حرومدالعان بولات جانە بەنزين بولۋ ءۇشىن جانارماي قۇياتىن ستانسيا كەرەك. بۇل ەلدەر مۇنايدى حرومعا ايىرباستاپ بىرىمەن ءبىرى ساۋدا جاساسۋعا ءتيىستى. تۋرا وسىنداي جاعدايدان قازاقستان شەت ەلگە مۇناي، گاز، اليۋمينيي تاعى باسقا شيكىزاتتار شىعارىپ، باسقا ەلدەن ءوندىرىس قۇرال-جابدىقتارمەن بىرگە، اناناس تاعى باسقا قاجەتتىلىكتەردى الىپ كەلەدى.
2. وندىرىستەگى ءابسوليۋتتى ارتىقشىلىق.
ءابسوليۋتتى ارتىقشىلىق - تاريحي جاعدايلار كۇشىندە ەلدىڭ قول استىنداعى اسا ءتيىمدى تابيعي-كليماتتىق، شيكىزاتتىق جانە ەڭبەك رەسۋرستارىنىڭ بىرلەسۋى. مىسالى: گرۋزيا قازاقستان الدىندا ليمون ءوندىرۋ ءوندىرىسى بويىنشا ابسوليۋتتىك ارتىقشىلىعى بار، ياعني قازاقستان ءۇشىن ليموندى وزدەرى وسىرگەننەن گورى گرۋزيندەردەن ساتىپ العان پايدالى. ال ەگەردە بيدايدىڭ قاتتى سورتى تۋرالى ءوندىرىستى ايتاتىن بولساق، وندا بۇل جەردە اتالعان مەملەكەتتەر ورىن الماستىرادى دا ابسوليۋتتىك ارتىقشىلىق استىق وندىرۋدە ۇلكەن تابيعي – كليماتتىق جاعدايى قالىپتاسقان قازاقستاندا بولادى. وسىعان بايلانىستى، گرۋزياعا استىق وندىرۋمەن شۇعىلدانعاننان گورى، ونىڭ ورنىنا وعان قازاقستاننان العان پايدالى بولادى. ابسوليۋتتىك ارتىقشىلىققا بەلگىلى ءبىر نەمەسە باسقا دا تاۋارلاردى ءوندىرۋشى ەلدەر، مىسالى، كوكونىس، جەمىستى ەكسپورتقا شىعارۋشى ىستىق ەلدەر، اسىل تاستار مەن اسىل تاسقا باي ەلدەر، ونەركاسىپ زاتتارى مەن ءوندىرىسى دامىعان ەلدەر يە بولادى.
3. وندىرىستەگى تاۋەلدى ارتىقشىلىق.
تاۋەلدى ارتىقشىلىق - بۇل ءتۇرلى ەلدەردە وندىرىلەتىن بىركەلكى ءوندىرىس زاتىنىڭ بالاما باعىتىن قاتار قويۋ پرينسيپىنە نەگىزدەلگەن ارتىقشىلىق. قازىرگى زامان جاعدايىندا تاۋەلدى ارتىقشىلىقتار بالاما وندىرىستەر ارقىلى بەلگىلەنەدى، ياعني بەلگىلى ءبىر تاۋار ءوندىرۋدىڭ شىعىنى باسقا ءبىر تاۋار ءوندىرۋ شىعىنى ارقىلى انىقتالادى. مىسالى: قازاقستان تەك ەكى تاۋار-مۇناي مەن استىق قانا وندىرەدى. ەگەر دە سىرتقى ساۋدا جوق بولسا، وندا ەكى تاۋاردى دا تەك ءوزى وندىرۋگە ءماجبۇر بولادى. ەگەردە سىرتقى ساۋدا بولاتىن بولسا، جاعداي وزگەرەدى. ايتالىق، قازاقستان سوڭعى جىلدارى رەسپۋبليكانىڭ وڭتۇستىك اۋداندارىنداعى ۇنەمى بايقالاتىن سۋ تاپشىلىعىنا بايلانىستى ماقتا وندىرىسىنەن باستارتۋى مۇمكىن. جالپى، وسى جانە باسقادا سەبەپتەر ماقتا تونناسى باعاسىنىڭ وسۋىنە اكەلۋى مۇمكىن. سوندىقتاندا قازاقستان مۇنايعا ايىرباس رەتىندە ماقتانى يمپورتپەن الا الادى.
IV. ەكونوميكالىق ماعىنالى ءسوزدى تابۋ
ۋتابىسۋشىعىنم
سجزيمپورتلقج
جمقەكسپورتبن
تەڭبەكتجسالىقت
قساۋدايقارىز س
تتاۋاراكاسىپكەر
سنارىقمفيرماە
الاقشانقورلارت
V. مەملەكەت ساۋدا جاسايدى (ماتىندەر)
1. نەگە مەملەكەتتەر ساۋدا جاسايدى
شوتلانديالىق ەكونوميست ادام سميت 200 جىل بۇرىن بۇل سۇراققا جاۋاپ بەردى.
كەز كەلگەن سانالى وتباسى يەسىنىڭ نەگىزگى قاعيداسى ساتىپ العاننان گورى قىمباتىراق تۇسەتىن زاتتاردى ۇيدە دايىنداماۋ ەدى. تىگىنشى وزىنە ەتىك تىگۋگە تىرىسپايدى، ونى ەتىكشىدەن ساتىپ الادى. ەتىكشىدە وزىنە كيىم تىگىپ الۋعا تىرىسپايدى، ونى تىگىنشىدەن ساتىپ الادى. فەرمەر ەكەۋىندە ءوزى جاساۋعا تىرىسپايدى، ەكى كاسىپشى كورسەتەتىن قىزمەتتى پايدالانادى. ءبارى ءوز ەڭبەگىن كورشىلەرى الدىندا باسىمدىلىعى بار سالادا اياقتاۋدى ءتيىمدى دەپ تابادى دا، كەرەك زاتتاردى ءونىم بولىگىنە ايىرباستاپ نەمەسە سول نارسەنى ءوز ەڭبەگى ءونىمى بولىگىنىڭ باعاسىنا ساتىپ الادى.
ارينە كەز كەلگەن جەكە وتباسى ارەكەتىندە دۇرىس بولىپ سانالعان نارسە بۇكىل كورولدىققا جاراماۋى مۇمكىن. ەگەر قاندايدا ءبىر بوتەن ەل تاۋاردى ءوزىڭىز دايىنداي الاتىن باعادان ارزانىراق باعاعا بەرسە، ارينە ونى ودان ءوزىمىز باسىم بولاتىن سالادا ۇسىنىلاتىن ونەركاسىپتىك ەڭبەگىمىزدىڭ كەيبىر بولىگى رەتىندە ساتىپ العان دۇرىس.
2. ادام سميت (1723-1790)
ادام سميت داۋلەتى شاعىن شوتلاندىق وتباسىداعى جالعىز بالا ەدى. ول اكەسىنەن ەرتە ايىرىلدى. ادام سميت 14 جاسىندا گلاز ۋنيۆەرسيتەتىنە ءتۇسىپ، دۇنيە تانۋ جولىن باستادى. بىرتىندەپ ءوز زامانىنىڭ ەڭ ءبىلىمدى ادامدارىنىڭ ءبىرى بولدى. ونىڭ گلاز ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ رەكتورى بولىپ تاعايىندالۋى وسىنى مويىنداۋ ەدى.
ول بارلىق ادامداردا ءوز جاعدايىن جاقسارتۋعا دەگەن تالپىنىس بار دەپ ەسەپتەدى. دۇنيە ءجۇزىنىڭ كەز كەلگەن حالقىنىڭ ءال-اۋقاتىنىڭ ءوسۋ كەزى ەڭبەكتى بولۋدە دەپ ءبىلدى.
ۇلى شوتلاندىق تاۋارلاردى ايىرباستاۋ، وسى ايىرباس ەكى جاققا دا ءتيىمدى بولعاندا عانا جۇرەدى دەپ كورسەتتى. سميت تاۋار ايىرباسىن قاتىساتىنداردىڭ بارلىعى ءۇشىن امبەباپ پايدا بولاتىنىن دالەلدەدى. بۇل پايدا – وعان قاتىسۋشىلاردىڭ ءوز ەڭبەگىن ۇنەمدەۋى.
ەگەر وكىمەت ادامدارعا ەڭبەك ەتۋ، جيناق جاساۋعا جانە ونى كوممەرسيالىق قىزمەتكە سالۋعا كەدەرگى جاساماسا، وندا ەل گۇلدەنەدى. ەكونوميكالىق جاڭالىقتارى ءۇشىن ادام ءسميتتى «ەكونوميكا اكەسى» دەپ اتادى.
3. گۇلدەن دە بايۋعا بولادى
ەكسپورتتان ۇلكەن تابىستاردى تەك مۇناي نەمەسە گاز عانا اكەلمەيدى. مىسالى، كازىر دۇنيە جۇزىندە پايدالى سالا بولىپ العان گۇل ءوسىرۋ شارۋاشىلىعى قىزۋ دامىپ كەلەدى. ونەركاسىپتىڭ قۋاتتى سالالارىن دامىتۋعا كۇشى جەتپەيتىن، ءبىراق جاقسى كليماتى بار نەمەسە اۋىل شارۋاشىلىعى ءوندىرىسى جوعارى دامىعان كىشكەنتاي ەلدەر گۇلدىن الەمدىك نارىعىنا قاتىسۋدان زور تابىستار الىپ وتىر.
مىسالى، كولۋمبيانىڭ گۇل وسىرۋمەن اينالىسقانىنا 20 جىلداي عانا بولدى، ال ءقازىر جىل سايىن ساتۋ ءۇشىن 130 مىڭ توننا گۇل كەسىلەدى، ءبۇل اقش گۇل يمپورتىنىڭ 90%ء-ى. دۇنيە جۇزىندەگى جەتەكشى گۇل ءوسىرۋشى ەل نيدەرلاندى جىل سايىن تەك گەرمانياعا 200 مىڭ توننا گۇل ساتسا، ال كىپ-كىشكەنتاي يزرايل دۇنيە جۇزىندە گۇل ءوسىرۋ بويىنشا 3 ورىن الىپ، ەۆروپادا گۇل شوقتارىن ساتۋدان 150 ميلليون دوللار تابادى.
المالى اۋىلى، المالى وجببم
سىزۋ جانە ەكونوميكا نەگىزدەرىمەن قارجىلىق ساۋاتتىلىق ءپانىنىڭ ءمۇعالىمى:
قانىبەت مازەتا
ساباقتىڭ تاقىرىبى: قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ حالىقارالىق ساۋداعا قاتىسۋى.
ساباقتىڭ ماقساتى:
1. بىلىمدىلىك: جاڭا تۇسىنىكتەر مەن ارەكەتتەردىڭ امالدارىن، عىلىمي ءبىلىمنىڭ جۇيەسىن قالىپتاستىرۋ.
2. دامىتۋشىلىق: ساباقتا وقۋشىلاردىڭ پسيحولوگيالىق ءوي-ورىسىن، ءبىلىم ساپاسىن تەرەڭدەتۋ، ءوز ەرىكتەرىمەن جۇمىس جاساۋىنا مۇمكىندىك بەرۋ. ويلاۋدى دامىتۋ.
ساباقتىڭ ءتۇرى: ءداستۇرلى ەمەس ساباق.
ساباقتىڭ ءادىسى: توپتاۋ، وي قوزعاۋ، ماتىنمەن جۇمىس، شەشىم قابىلداۋ.
كورنەكىلىگى: پلاكات، ماتىندەر.
ءپانارالىق بايلانىس: گەوگرافيا.
ساباق بارىسى:
I. ۇيىمداستىرۋ
Iءى. نەگىزگى ۇعىمدار:
ا) حالىقارالىق ساۋدا
ءا) ەكسپورت
ب) يمپورت
ءىIءى. حالىقارالىق ساۋدانىڭ پايدا بولۋ سەبەپتەرى:
ا)تابيعي قورلاردىڭ تەڭ بولىنبەۋى
ءا) وندىرىستەگى ءابسوليۋتتى ارتىقشىلىق
ب) وندىرىستەگى تاۋەلدى ارتىقشىلىق
ءىV. ەكونوميكالىق ماعىنالى ءسوزدى تابۋ.
V. مەملەكەت ساۋدا جاسايدى (ماتىندەر)
ا) نەگە مەملەكەتتەر ساۋدا جاسايدى؟
ءا) ادام سميت (1723-1790).
ب) گۇلدەن دە بايۋعا بولادى.
VI. قورىتىندى.
II. نەگىزگى ۇعىمدار:
1. حالىقارالىق ساۋدا.
حالىقارالىق ساۋدا دەپ مەملەكەتتەر مەن ۇلتتىق شارۋاشىلىقتاردىڭ اراسىنداعى تاۋارمەن قىزمەت كورسەتۋ ءوزارا ايىرباستارىن ايتىمىز. دۇنيە جۇزىلىك ساۋدانىڭ سۋبەكتىلەرى: جەكە تۇلعالار، جەكە مەنشىك، اكسيونەرلىك كووپەراتيۆتىك كاسىپ ورىندار، مەملەكەتتىك مەكەمەلەر. حالىقارالىق تاۋارلار مەن قىزمەت كورسەتۋ نارىقتارىنىڭ تۇرلەرى: جۇمىس كۇشى نارىعى، كاپيتال نارىعى، تەحنيكا جانە عىلىم جەتىستىكتەرى نارىعى. الەمدىك ساۋدانىڭ ايماقتىق ەرەكشەلىكتەرگە بايلانىستى جىكتەلۋى: ازيالىق، ەۆروپالىق، لاتىن امەريكالىق جانە ت. ب. حالىقارالىق ساۋدانى ىسكە اسىراتىن ينفراقۇرىلىمدار: ترانسپورت قۇرالدارى، قويما مەكەمەلەرى، بايلانىس قۇرالدارى جانە ت. ب.
2. ەكسپورت
ەكسپورت دەگەنىمىز باسقا ەل تۇرعىندارىنىڭ ۇلتتىق ەكونوميكا سالالارى وندىرگەن تاۋارلاردى ساتىپ الۋى. مىسالى: قازاقستاندا ءوندىرىلىپ باسقا ەلگە ساتىلعان تاۋار-قازاقستان ءۇشىن ەكسپورت بولىپ سانالادى. قازاقستان شەت ەلگە ءۇش جۇزدەن جوعارى ءونىم ءتۇرىن شىعارادى. ءبىراق قازاقستان ەكسپورتىنىڭ تورتتەن ءۇش بولىگىن بەس-اق تاۋار ءتۇرى قۇرايدى: 1-مۇناي، 2-قارا مەتالدار پراكاتى، 3-تازارتىلعان مىس، 4-بيداي، 5-فەررو قورىتپالار. نەگىزگى ەكسپورتتىق تاۋار-شيكى مۇناي بارلىق ەكسپورتتىڭ بەستەن ءۇش بولىگىن قۇرايدى. قازاقستان ونىمدەرىن نەگىزگى ساتىپ الۋشىلار: رەسەي، شۆەيساريا، جۇڭگو، يتاليا مەملەكەتتەرى.
3. يمپورت.
يمپورت دەگەنىمىز - ءبىر ەل تۇرعىندارىنىڭ باسقا ەلدە جاسالىنعان تاۋارلاردى ساتىپ الۋى. مىسالى: باسقا ەلدە ءوندىرىلىپ قازاقستان ساتىپ العان تاۋار - قازاقستان ءۇشىن يمپورت بولىپ سانالادى. قازاقستان يمپورتىنىڭ قۇرامى ءار الۋان. ەڭ كوپ ساتىپ الىناتىن تاۋارلاردىڭ العاشقى بەستىگى مىنالار: 1-ماشينالار مەن قۇرال-جابدىقتار، 2-جەڭىل اۆتوكولىكتەر، 3-قۇرىش قۇبىرلارى، 4-مۇناي ونىمدەرى، 5-تابيعي گاز. ماشينالارمەن قۇرال-جابدىقتار بارلىق يمپورتتىڭ تورتتەن ءبىر بولىگىن قۇرايدى. قازاقستانعا يمپورت تاۋارلار نەگىزىنەن رەسەيدەن، گەرمانيادان، قىتايدان، اقش-تان، ۋكراينادان كەلەدى.
III. حالىقارالىق ساۋدانىڭ پايدا بولۋ سەبەبى.
1. تابيعي قورلاردىڭ (يگىلىكتەردىڭ) تەڭ بولىنبەۋى.
حالىقارالىق ساۋدانىڭ پايدا بولۋىنا اسەر ەتكەندەردىڭ ءبىرى–تابيعاتتىڭ ءوزى. سەبەبى؛ تابيعي قورلار (يگىلىكتەر) ءارتۇرلى ەلدەر اراسىندا تابيعاتىندا تەڭ بولىنبەگەن. مىسىلى: ءبىر ەلدە مۇناي كوزى بولسا، ەكىنشى ءبىر ەلدە حروم كوزى بار. وسى ەكى ەلگە اۆتوموبيل تەتىكتەرىن جاساۋ ءۇشىن حرومدالعان بولات جانە بەنزين بولۋ ءۇشىن جانارماي قۇياتىن ستانسيا كەرەك. بۇل ەلدەر مۇنايدى حرومعا ايىرباستاپ بىرىمەن ءبىرى ساۋدا جاساسۋعا ءتيىستى. تۋرا وسىنداي جاعدايدان قازاقستان شەت ەلگە مۇناي، گاز، اليۋمينيي تاعى باسقا شيكىزاتتار شىعارىپ، باسقا ەلدەن ءوندىرىس قۇرال-جابدىقتارمەن بىرگە، اناناس تاعى باسقا قاجەتتىلىكتەردى الىپ كەلەدى.
2. وندىرىستەگى ءابسوليۋتتى ارتىقشىلىق.
ءابسوليۋتتى ارتىقشىلىق - تاريحي جاعدايلار كۇشىندە ەلدىڭ قول استىنداعى اسا ءتيىمدى تابيعي-كليماتتىق، شيكىزاتتىق جانە ەڭبەك رەسۋرستارىنىڭ بىرلەسۋى. مىسالى: گرۋزيا قازاقستان الدىندا ليمون ءوندىرۋ ءوندىرىسى بويىنشا ابسوليۋتتىك ارتىقشىلىعى بار، ياعني قازاقستان ءۇشىن ليموندى وزدەرى وسىرگەننەن گورى گرۋزيندەردەن ساتىپ العان پايدالى. ال ەگەردە بيدايدىڭ قاتتى سورتى تۋرالى ءوندىرىستى ايتاتىن بولساق، وندا بۇل جەردە اتالعان مەملەكەتتەر ورىن الماستىرادى دا ابسوليۋتتىك ارتىقشىلىق استىق وندىرۋدە ۇلكەن تابيعي – كليماتتىق جاعدايى قالىپتاسقان قازاقستاندا بولادى. وسىعان بايلانىستى، گرۋزياعا استىق وندىرۋمەن شۇعىلدانعاننان گورى، ونىڭ ورنىنا وعان قازاقستاننان العان پايدالى بولادى. ابسوليۋتتىك ارتىقشىلىققا بەلگىلى ءبىر نەمەسە باسقا دا تاۋارلاردى ءوندىرۋشى ەلدەر، مىسالى، كوكونىس، جەمىستى ەكسپورتقا شىعارۋشى ىستىق ەلدەر، اسىل تاستار مەن اسىل تاسقا باي ەلدەر، ونەركاسىپ زاتتارى مەن ءوندىرىسى دامىعان ەلدەر يە بولادى.
3. وندىرىستەگى تاۋەلدى ارتىقشىلىق.
تاۋەلدى ارتىقشىلىق - بۇل ءتۇرلى ەلدەردە وندىرىلەتىن بىركەلكى ءوندىرىس زاتىنىڭ بالاما باعىتىن قاتار قويۋ پرينسيپىنە نەگىزدەلگەن ارتىقشىلىق. قازىرگى زامان جاعدايىندا تاۋەلدى ارتىقشىلىقتار بالاما وندىرىستەر ارقىلى بەلگىلەنەدى، ياعني بەلگىلى ءبىر تاۋار ءوندىرۋدىڭ شىعىنى باسقا ءبىر تاۋار ءوندىرۋ شىعىنى ارقىلى انىقتالادى. مىسالى: قازاقستان تەك ەكى تاۋار-مۇناي مەن استىق قانا وندىرەدى. ەگەر دە سىرتقى ساۋدا جوق بولسا، وندا ەكى تاۋاردى دا تەك ءوزى وندىرۋگە ءماجبۇر بولادى. ەگەردە سىرتقى ساۋدا بولاتىن بولسا، جاعداي وزگەرەدى. ايتالىق، قازاقستان سوڭعى جىلدارى رەسپۋبليكانىڭ وڭتۇستىك اۋداندارىنداعى ۇنەمى بايقالاتىن سۋ تاپشىلىعىنا بايلانىستى ماقتا وندىرىسىنەن باستارتۋى مۇمكىن. جالپى، وسى جانە باسقادا سەبەپتەر ماقتا تونناسى باعاسىنىڭ وسۋىنە اكەلۋى مۇمكىن. سوندىقتاندا قازاقستان مۇنايعا ايىرباس رەتىندە ماقتانى يمپورتپەن الا الادى.
IV. ەكونوميكالىق ماعىنالى ءسوزدى تابۋ
ۋتابىسۋشىعىنم
سجزيمپورتلقج
جمقەكسپورتبن
تەڭبەكتجسالىقت
قساۋدايقارىز س
تتاۋاراكاسىپكەر
سنارىقمفيرماە
الاقشانقورلارت
V. مەملەكەت ساۋدا جاسايدى (ماتىندەر)
1. نەگە مەملەكەتتەر ساۋدا جاسايدى
شوتلانديالىق ەكونوميست ادام سميت 200 جىل بۇرىن بۇل سۇراققا جاۋاپ بەردى.
كەز كەلگەن سانالى وتباسى يەسىنىڭ نەگىزگى قاعيداسى ساتىپ العاننان گورى قىمباتىراق تۇسەتىن زاتتاردى ۇيدە دايىنداماۋ ەدى. تىگىنشى وزىنە ەتىك تىگۋگە تىرىسپايدى، ونى ەتىكشىدەن ساتىپ الادى. ەتىكشىدە وزىنە كيىم تىگىپ الۋعا تىرىسپايدى، ونى تىگىنشىدەن ساتىپ الادى. فەرمەر ەكەۋىندە ءوزى جاساۋعا تىرىسپايدى، ەكى كاسىپشى كورسەتەتىن قىزمەتتى پايدالانادى. ءبارى ءوز ەڭبەگىن كورشىلەرى الدىندا باسىمدىلىعى بار سالادا اياقتاۋدى ءتيىمدى دەپ تابادى دا، كەرەك زاتتاردى ءونىم بولىگىنە ايىرباستاپ نەمەسە سول نارسەنى ءوز ەڭبەگى ءونىمى بولىگىنىڭ باعاسىنا ساتىپ الادى.
ارينە كەز كەلگەن جەكە وتباسى ارەكەتىندە دۇرىس بولىپ سانالعان نارسە بۇكىل كورولدىققا جاراماۋى مۇمكىن. ەگەر قاندايدا ءبىر بوتەن ەل تاۋاردى ءوزىڭىز دايىنداي الاتىن باعادان ارزانىراق باعاعا بەرسە، ارينە ونى ودان ءوزىمىز باسىم بولاتىن سالادا ۇسىنىلاتىن ونەركاسىپتىك ەڭبەگىمىزدىڭ كەيبىر بولىگى رەتىندە ساتىپ العان دۇرىس.
2. ادام سميت (1723-1790)
ادام سميت داۋلەتى شاعىن شوتلاندىق وتباسىداعى جالعىز بالا ەدى. ول اكەسىنەن ەرتە ايىرىلدى. ادام سميت 14 جاسىندا گلاز ۋنيۆەرسيتەتىنە ءتۇسىپ، دۇنيە تانۋ جولىن باستادى. بىرتىندەپ ءوز زامانىنىڭ ەڭ ءبىلىمدى ادامدارىنىڭ ءبىرى بولدى. ونىڭ گلاز ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ رەكتورى بولىپ تاعايىندالۋى وسىنى مويىنداۋ ەدى.
ول بارلىق ادامداردا ءوز جاعدايىن جاقسارتۋعا دەگەن تالپىنىس بار دەپ ەسەپتەدى. دۇنيە ءجۇزىنىڭ كەز كەلگەن حالقىنىڭ ءال-اۋقاتىنىڭ ءوسۋ كەزى ەڭبەكتى بولۋدە دەپ ءبىلدى.
ۇلى شوتلاندىق تاۋارلاردى ايىرباستاۋ، وسى ايىرباس ەكى جاققا دا ءتيىمدى بولعاندا عانا جۇرەدى دەپ كورسەتتى. سميت تاۋار ايىرباسىن قاتىساتىنداردىڭ بارلىعى ءۇشىن امبەباپ پايدا بولاتىنىن دالەلدەدى. بۇل پايدا – وعان قاتىسۋشىلاردىڭ ءوز ەڭبەگىن ۇنەمدەۋى.
ەگەر وكىمەت ادامدارعا ەڭبەك ەتۋ، جيناق جاساۋعا جانە ونى كوممەرسيالىق قىزمەتكە سالۋعا كەدەرگى جاساماسا، وندا ەل گۇلدەنەدى. ەكونوميكالىق جاڭالىقتارى ءۇشىن ادام ءسميتتى «ەكونوميكا اكەسى» دەپ اتادى.
3. گۇلدەن دە بايۋعا بولادى
ەكسپورتتان ۇلكەن تابىستاردى تەك مۇناي نەمەسە گاز عانا اكەلمەيدى. مىسالى، كازىر دۇنيە جۇزىندە پايدالى سالا بولىپ العان گۇل ءوسىرۋ شارۋاشىلىعى قىزۋ دامىپ كەلەدى. ونەركاسىپتىڭ قۋاتتى سالالارىن دامىتۋعا كۇشى جەتپەيتىن، ءبىراق جاقسى كليماتى بار نەمەسە اۋىل شارۋاشىلىعى ءوندىرىسى جوعارى دامىعان كىشكەنتاي ەلدەر گۇلدىن الەمدىك نارىعىنا قاتىسۋدان زور تابىستار الىپ وتىر.
مىسالى، كولۋمبيانىڭ گۇل وسىرۋمەن اينالىسقانىنا 20 جىلداي عانا بولدى، ال ءقازىر جىل سايىن ساتۋ ءۇشىن 130 مىڭ توننا گۇل كەسىلەدى، ءبۇل اقش گۇل يمپورتىنىڭ 90%ء-ى. دۇنيە جۇزىندەگى جەتەكشى گۇل ءوسىرۋشى ەل نيدەرلاندى جىل سايىن تەك گەرمانياعا 200 مىڭ توننا گۇل ساتسا، ال كىپ-كىشكەنتاي يزرايل دۇنيە جۇزىندە گۇل ءوسىرۋ بويىنشا 3 ورىن الىپ، ەۆروپادا گۇل شوقتارىن ساتۋدان 150 ميلليون دوللار تابادى.
You Might Also Like
-
جاڭاقورعان اۋدانى №3 مەكتەپ – ينتەرناتىنىڭ
