InfoHub Logo

«تۇران» ۋنيۆەرسيتەتى
عىلىمي جەتەكشى: فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، دوسەنت تۋلەكوۆا گۇلجان قاجىمۇرات قىزى
ورىنداعان: قاليباي فاريزا داۆلەتقالي قىزى

اڭداتپا

ماقالانىڭ كىرىسپە بولىمىندە «دوستىق» تۋرالى كىشىگىرىم تۇسىنىكتەمە بەرىلەدى. دوستىقتىڭ ۇلى سەزىم ەكەندىگى تۋرالى ەكى عالىمنىڭ ويى كىرىسپەدە ايتىلادى. نەگىزگى ءبولىم ەكى ارگۋمەنتكە نەگىزدەلگەن.

ءبىرىنشى ارگۋمەنت: ناعاشىبەك قاپالبەك ۇلىنىڭ «دوس جۇرەگى» شىعارماسىنىڭ جەلىسى بويىنشا (دوسقا دەگەن رەنىش تۋرالى ايتىلادى).
نەگىزگى ءبولىمنىڭ ەكىنشى ارگۋمەنتى: اباي قۇنانباي ۇلىنىڭ «كوڭىلىم قالدى، دوستان دا، دۇشپاننان دا» ولەڭى. ونىڭ مازمۇنى بويىنشا ابايدىڭ ءوز ءداۋىرى مەن ورتاسىن سىنعا الۋى جايلى تالداۋلار جۇرگىزىلگەن.

قورىتىندى بولىمدە ايتار ويدىڭ ءتۇيىنى جەتكىزىلدى. ءدال وسى قورىتىندىعا ابايدىڭ «ءبىرىڭدى قازاق، ءبىرىڭ دوس، كورمەگەن ءىستىڭ ءبارى بوس» دەگەن ولەڭ جولدارىمەن اياقتالادى.

كىلت سوزدەر: دوستىق، سەزىم، نيەت، رەنىش، ناعىز دوستىق.                                           

وتراجەنيە سەردسا درۋگا ۆ پرويزۆەدەنيي ابايا ي ناگاشىبەكا

اننوتاسيا

ۆو ۆۆودنوي چاستي ستاتي داەتسيا نەبولشوە وبياسنەنيە "درۋجبى". ۆو ۆۆەدەنيي راسسكازىۆاەتسيا و توم، چتو درۋجبا-ەتو ۆەليكوە چۋۆستۆو. وسنوۆنايا چاست وسنوۆانا نا دۆۋح ارگۋمەنتاح.

پەرۆىي ارگۋمەنت: پو موتيۆام پرويزۆەدەنيا ناگاشىبەكا كاپالبەكوۆيچا «دوس جۇرەگى».

ۆتوروي ارگۋمەنت وسنوۆنوي چاستي: ستيحوتۆورەنيە ابايا كۋنانبايۋلى «كوڭىلىم قالدى دوستان دا،دۇشپاننان دا». پو ەگو سودەرجانيۋ پروۆەدەن اناليز كريتيكي ابايا سۆوەي ەپوحي ي سرەدى.

ۆ زاكليۋچيتەلنوي چاستي  دان ۆىۆود.

كليۋچيەۆىە سلوۆا: درۋجبا، چۋۆستۆا، نامەرەنيا، وبيدا، ناستوياششايا درۋجبا.

Reflection of a friend's heart in the work of Abai and Nagashybek

The abstract

In the introductory part of the article، a small explanation of "friendship" is given. The idea of two scientists that friendship is a great feeling is expressed in the introduction. The main part is based on two arguments.

The first argument: based on the work of Nagashybek Kapalbekovich "Dos juregi". There is talk of resentment towards the friend.

The second argument of the main part: the poem "I am disappointed، both from friends and from enemies" by Abay Kunanbayuly. According to its content، an analysis of Abai's criticism of his era  and environment was carried out.

In the final part، a summary of what was said was conveyed. It is to this conclusion that Abai concludes with the statement: "one Kazakh، one friend، everything you do not see is empty. "

Key words: friendship، feelings، intentions، resentment، true friendship.

«دوستىق» [1] ۇعىمى قازاق حالقى ءۇشىن كيەلى ۇعىمداردىڭ قاتارىنا  جاتقىزىلادى. ول ادامداردىڭ بىر-بىرىنە دەگەن ءشۇباسىز سەنىمى جانە شىنايىلىعى، ءبىر ماقسات پەن ورتاق كوزقاراس ۇستانۋى. دوستىق- جاۋاپكەرشىلىك پەن رۋحاني جاقىندىقتىڭ نىشانى. دوستىق - قازاق حالقىنىڭ قانىنا سىڭگەن اسىل قاسيەتتەرىنىڭ ءبىرى. قازاق حالىق اۋىز ادەبيەتىندە دوستىق جايلى ماقال-ماتەلدەر سان-الۋان: «دوس اجارىڭ، دۇشپان بازارىڭ»، «ۇيىندە اسى جوقتىڭ، تۇزىندە دوسى جوق»،  «ەسەپتى دوس ايىرىلماس» جانە ت. ب. سونىمەن بىرگە، مۇحتار شاحانوۆتىڭ «دوستىق ولكەسىنىڭ زاڭى» [2] ولەڭى، ا. بايتۇرسىن ۇلىنىڭ «دوستىما حات» [3] ولەڭىمەن قاتار، الەم ادەبيەتىندەگى د. روۋلينگتىڭ  «گارري پوتتەر» [4]، ۋ. گولدينگتىڭ «شىبىندار مىرزاسى» [5] كىتابى. بۇل شىعارمالاردىڭ بارلىعىنىڭ ورتاق تاقىرىبى بىرەۋ عانا. ول - دوستىق.

دوستىق دەگەن ۇلى سەزىم بولعانى سونشا، اتاقتى فيلوسوف  ا. شوپەنگاۋەر ءوزىنىڭ «ناعىز شىنايى دوستىق ادامداردىڭ بىر-بىرىمەن تەرەڭ، تازا جانە ادال قارىم-قاتىناسىن قاجەت ەتەدى. بۇل دەگەنىمىز - دوسىڭىزدىڭ قايعىسى مەن قۋانىشىنا وداقتاسا ءبىلۋ دەگەن ءسوز. وسىنىڭ ءبارى ادامنىڭ تابيعي وزىمشىلدىك، وركوكىرەكتىك قاسيەتتەرىن جويادى» [6]، - دەپ ايتىپ كەتكەن. راس، ناعىز دوستىق تاباندىلىق پەن شىنايىلىق قاسيەتتەرىن قاجەت ەتەدى. دەمەك، دوستىڭ ازدى-كوپتىگى ماڭىزدى ەمەس، تەك شىنايىلىعى، دوسقا دەگەن سەنىمى بولسا، بولعانى. الايدا، مەكتەپ جىلدارىنداعى مەن ستۋدەنتتىك شاقتاعى دوستىڭ ايىرماشىلىعى جەر مەن كوكتەي. ياعني، ءار كەزدەگى دوستىڭ ورنى ءار بولەك.

XXI عاسىرداعى ەكىنىڭ ءبىرىن تولعاندىرىپ وتىرعان ماسەلە XXI عاسىردىڭ اعىمىندا شىنايى دوستىقتىڭ بەت بەينەسىن كورۋگە بولادى ما دەگەن سۇراق. وسى كەزدە جەكە تۇلعالاردىڭ پىكىرى ەكىگە بولىنەدى. ءبىرى بۇل ومىردە شىنايى دوستىقتى بار دەپ ساناسا، ەكىنشى ءبىرى ناعىز دوستى كەزدەستىرۋ مۇمكىن ەمەس دەپ ويلايدى. وسى تۋرالى ا. بايتۇرسىن ۇلىنىڭ ولەڭى دە بار [3؛44-ب]:

«. . . كىم ءبىلىپ، ەر ەڭبەگىن سەزىپ جاتىر،
كىم شىداپ جولداستىققا ءتوزىپ جاتىر؟
ساسىق مي، سالقىن جۇرەك ساناسىزدار
الاڭسىز اق مالتاسىن ەزىپ جاتىر. . .
. . . ايتقانمەن تاۋسىلا ما ونى-مۇنى،
تالايدىڭ تاڭدامالى تۇپكى سىرى:
جاناسقان شىن كوڭىلمەن جاقىندىق از-
كوبىنىڭ ءىشى سالقىن، سىرتى-اق جىلى. . .

اقشاعا ابىرويىن، ارىن ساتىپ،
ازعان جۇرت، ادامشىلىق قالماي سىنى.
جانى اشىپ، جاقىن ءۇشىن قايعىرار ما
جانى مال، جاقىنى مال، مالدىڭ ق ۇلى؟!».

اقىننىڭ بۇل ولەڭى ارقىلى ادامداردىڭ پيعىل-نيەتى ارام، دوستىقتى اقشا ءۇشىن لەزدە ساتىپ كەتە الاتىنى، قيىن جاعدايدا جولداستىققا توزە المايتىنىن جەتكىزەدى. ارينە، بۇل ەكىنشى ءبىر ادامنىڭ كوڭىلىنە قاتتى اسەر ەتەدى. ول ادامدا وكپە-رەنىش سەزىمى تۋىنداپ، قاباعى قاتىڭقى كۇيدى باسىنان وتكەرەدى. وسىلاي ەكى ورتانىڭ اراسى كەلىسپەۋشىلىك، داۋ-دامايعا ۇلاسىپ نە دوستىقتىڭ ۇزىلۋىمەن اياقتالادى. وسىنداي ماسەلەنى ءوز شىعارماسىندا قوزعاعان جازۋشى - ناعاشىبەك قاپالبەك ۇلى.

ناعاشىبەك قاپالبەك ۇلى - اقىن-جازۋشى، تاريحشى، قازاق جۋرناليستيكاسىنىڭ ءىرى قايراتكەرى. 1950 جىلى 16 ناۋرىزدا الماتى وبلىسى جامبىل اۋدانىنا قاراستى قىزىلاسكەر اۋىلىندا تۋعان. [8؛6-ب]. سوعىس ارداگەرى. قالامىن ءومىر سەرىگىندەي ەتكەن جازۋشى بۇگىنگى تاڭدا   قىرىقتان استام كىتاپتىڭ اۆتورى اتانىپ، تانىمى مول تاعىلىمدىق ەڭبەكتەر جازدى. بۇل دۇنيەلەر قالامگەردىڭ ءتىل بايلىعى، دۇنيەتانىمى كەڭدىگى مەن شەبەرلىگىمەن ەرەكشەلەنەدى. تاعى ءبىر ايتا كەتۋ كەرەك دۇنيە، ناعاشىبەك قاپالبەك ۇلىنىڭ ەڭبەكتەرىنىڭ تاقىرىبى مەن مازمۇنى دا ايرىقشا. ول جۋرناليستيكا ونەرىن وتە تياناقتى قولدانعان دەسەك ارتىق ەتپەيدى. سوندىقتان دا ءار وقىرمان ناعاشىبەك شىعارمالارىن وقىعاندا كوز الدىنا كوركەم سۋرەتتەر مەن بەينەلەر ەلەستەيتىنى دە سودان. وسىعان بايلانىستى جازۋشىنىڭ «ەڭلىكگۇل»، «قىزىل ەلىك»، «جەروشاقتىڭ ءتۇتىنى»، «اق شىمىلدىق»، «ماحابباتسىز ءومىر جوق» دەگەن سەكىلدى تانىمال پوۆەستەرى مەن اڭگىمەلەر جيناعى شىقتى. سولاردىڭ بىرەۋى- «دوس جۇرەگى» [8؛161-ب. ] شىعارماسى. ول 1985 جىلى جارىق كورگەن.

اڭگىمە ءبىر اۋىلدا بىرگە ويناپ-وسكەن تاڭات، ەرمەك، قايىركەن دەگەن ءۇش دوستىڭ وقيعاسى جايىندا باياندالادى. شىعارما جەلىسى بويىنشا اۋرۋحانادا جاتقان قايىركەن، دوسى تاڭاتتىڭ ءبىر رەت بولسىن حال-جاعدايىن سۇراسپاي كەتۋىنە رەنىشىن بىلدىرەدى. بۇعان «مەن قۇتتايىنان بىلەتىن تاڭات بولسا مىنا ايقايلاساڭ داۋسىڭ جەتەر تۇستاعى اۋرۋحانادا جاتقان ماعان قۇرىعاندا ءبىر سوعۋى ءتيىس ەدى-اۋ. . . »، -  دەپ ايتقان ءسوزى دالەل بولادى. ال تاڭات مەكتەپ بىتىرىسىمەن قالاعا ينستيتۋتقا تۇسكەن. جازعان حاتتارى كۇندە كەلمەسە دە، ءجيى كەلىپ تۇراتىن.

قايىركەننىڭ اۋرۋحانادا سارى جامباس بولىپ جاتقانىنا ءبىر ايدان اسىپ كەتكەنىنە قاراماستان، تاڭاتتى كەلىپ قالادى-اۋ دەگەن قيالمەن ويى سان-سارساڭعا كەتتى. الايدا، تاڭاتتىڭ ويى ينستيتۋتتى ءبىتىرۋ مەن وتباسى قامىن اسىراۋدا بولدى. وسى كەزدە قايىركەن ءوزىنىڭ بۇرىنعى  ەستەلىكتەرىنە شولۋ جاساپ، تاڭاتقا قالاي جان ۇشىرا كومەكتەسكەندىگىن ەسكە الادى. ءار سەنبى، جەكسەنبى سايىن قالادان سارى اۆتوبۋسپەن كەلەتىن تاڭاتتى قايىركەن مەن ەرمەك تاعاتسىزدانا كۇتەتىن.

ءبىر كۇنى تاڭات اۋىلعا كەلىپ، قايىركەن ەكەۋى اڭگىمەلەسىپ وتىرعاندا تاڭات: «قايىركەن، مەن وقۋدى تاستايتىن بولدىم» ،-دەپ ءۇن قاتادى. مۇندايدى ءۇش ۇيىقتاسا دا تۇسىنە كىرمەيتىن قايىركەن «و، نەگە؟» ، - دەپ تاڭدانا سۇرايدى. «قالادا الگى بولعانبايەۆ دەگەن ناعاشىم بار ەمەس پە؟. . . شەشەم بارىپ پاتەر تابىلعانشا دەپ سونىڭ ۇيىنە ءسابيرا ەكەۋمىزدى ورنالاستىرعان. . . اقىرى سەنەسىڭ بە، ەكى شابادانىمدى ەسىگىنەن لاقتىرىپ، ماسقارالاپ قۋىپ شىقتى. «كانە، پاتەر اقىنى تولەڭدەر، قاڭعىرعان قايىرشى» دەي مە. » ، - دەپ ءۇن قاتتى. وسىنى ەستىگەن دوسى قامىعىپ قالادى. ءبىراق، قايىركەنگە قۇرىلىس ۋچاسكەسىنىڭ پرورابى يۆان يۆانوۆيچ بەيرۋت ەكى ءجۇز سومدى كاسسير ارقىلى ساناپ بەرىپ، كومەك قولىن سوزادى. ول ەكى ءجۇز سومدى الىپ، تاڭاتتىڭ قولىنا ۇستاتادى. ول بولسا «بۇل اقشاڭدى جازدا سىسوعا (سسو- قۇرىلىسشى ستۋدەنتتەر وتريادى دەگەن) بارىپ كەلگەن سوڭ قايىرامىن. »، - دەپ ايتادى.

ارادا التى جىل كولەمىندە ۋاقىت ءوتىپ، قايىركەن وتاۋ قۇردى. وسى التى ايدىڭ ىشىندە تاڭات قارىزىن قايتارماق تۇگىلى، ءبىر كەلىپ كەتپەدى. تەك پوچتا ارقىلى التى جىل بۇرىن العان سول باياعى ەكى ءجۇز سومىن توي كۇنى قايتارادى. بۇل جاعدايدا دوستى ءوز پايداسىنا اسىرۋ ماسەلەسى قاراستىرىلادى. قازىرگى تاڭدا  مۇنداي جاعداي وتە ءجيى كەزدەسەتىنى دە راس. ادامداردىڭ پەيىلى جامان بولىپ، ناعىز دوستىق دەگەن ارمانعا اينالىپ بارا جاتىر. سوندىقتان دا ەكىنىڭ ءبىرى شىنايى، قيىن كەزدە ارتىڭنان پىشاق سۇقپايتىن دوستى تابۋ مۇمكىن ەمەس دەپ ويلايتىندىعى دا سوندىقتان.

دوستىق پەن دۇشپاننان كوڭىلى قالىپ، الداپ-ارباۋدى ءوز ەڭبەكتەرىندە جىر ەتكەن- اباي قۇنانباي ۇلى. ۇلى اقىن، اعارتۋشى، قازاقتىڭ جازبا ادەبيەتىنىڭ جانە ادەبي ءتىلىنىڭ نەگىزىن سالۋشى - اباي(يبراحيم) قۇنانباي ۇلى وسكەنباي ۇلى شىعىس قازاقستان وبلىسى اباي اۋدانىندا  شىڭعىس تاۋىنىڭ باۋىرىندا دۇنيەگە كەلگەن. [9] اقىن عۇمىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن ارتىنان ايتۋلى ادەبي مۇراسىن قالدىردى. سونىڭ ءبىرى «كوڭىلىم قالدى، دوستان دا ، دۇشپاننان دا» [10؛38-ب. ] ولەڭى. بۇل ولەڭىندە اقىن ءوز ءداۋىرىنىڭ، ءوز ورتاسىنىڭ كورىنىسىنە كوڭىلى تولماي، قاتتى سىنعا الىپ، وتكىر ويلارىن تىزبەلەگەن. وندا ەل ىشىندە بەلەڭ العان ۇرلىق-قارلىقتى، سۇرامساقتىقتى، ءبىرىن-بىرى مانساپ ءۇشىن اياقتان شالاتىن پەندەشىلىكتى قاتتى سىنايدى. وعان مىنا ولەڭ جولدارى دالەل بولا الادى:

«كوڭىلىم قايتتى دوستان دا، دۇشپاننان دا،
الداماعان كىم قالدى ءتىرى جاندا؟
الىس-جاقىن قازاقتىڭ ءبارىن كوردىم،
جالعىز جارىم بولماسا اندا-ساندا.
پايدا ءۇشىن بىرەۋ جولداس بۇگىن تاڭدا،
ول تۇرا باستان جىعا قيسايعاندا.
مۇنان مەنىڭ قاي جەرىم اياۋلى دەپ،
بىرگە تۇرىپ قالادى كىم مايداندا؟. . . ». [10؛38-ب. ]

اقىن وسىنداي جاعىمسىز جاعدايلارعا جيىركەنىپ، حالىقتىڭ بولاشاق جاعدايىنا الاڭدايدى. نەگىزىنەن، حالىقتىڭ دوستىعى مەن بىرلىگى وسىنداي قيىن كەزەڭدەردەن كورىنىس تابادى. ەل-جۇرت اۋىرپاتشىلىق  كەزەڭدەردى جۇمىلىپ بىرگە كوتەرسە، قيىندىقتىڭ اتاۋلى بولمايدى.

قازىرگى تاڭدا قازاقستان رەسپۋبليكاسى تاۋەلسىزدىگىن العاننان كەيىن، قيىن كەزدەردى ءار ۇلت ءبىر مەملەكەت بولىپ بولىپ، دوستىق قارىم-قاتىناستا مەملەكەتتىڭ ارى قاراي دامۋىنا، وسىپ-جەتىلۋىنە ايرىقشا ۇلەس قوسۋ ءۇشىن 1995 «قازاقستان حالقى اسسامبلەياسى» [11] قۇرىلدى. سونىمەن قاتار، ەتنومادەني بىرلەستىكتەر قۇرىپ، جالپىۇلتتىق قاۋىپسىزدىكتى قامتامىز ەتۋدى ماقساتىنا اينالدىردى. تەرەڭىنە ءۇڭىلىپ قاراعاندا، مۇنداي ءىستى اتقارۋ ءبىر عانا ادامنىڭ قولىنان كەلمەيدى. ول ءۇشىن جالپى ۇلت، مەملەكەت، حالىق بولىپ دوستىقتا ىس-ارەكەت جاساۋ قاجەت. ال حالىقتىڭ اراسىنا ىرىتكى سالاتىنداردىڭ پيعىل-نيەتى دۇرىس ەمەس. ولار مەملەكەت تاراپىنا قاتىستى تەرىس قىلىقتار جاسايدى (ەرەۋىلدەر جاساپ، قاقتىعىستار ۇيىمداستىرادى).

«ءبىرىڭدى قازاق، ءبىرىڭ دوس، كورمەگەن ءىستىڭ ءبارى بوس»، - دەپ اباي اتامىز ايتىپ كەتكەندەي، حالقىمىزدىڭ بىرلىك پەن دوستىقتا بولۋى وتە ماڭىزدى. قيىن كەزدە بىر-بىرىمىزگە دەمەۋ بولىپ، قول ۇشىن سوزۋ قاجەت. سوندا عانا تاتۋلىق پەن بەرەكە پايدا بولادى. ال، ەكى جاقتىڭ اراز بولۋىنان ەش نارسە دە العا باسپايتىنىن ەستەن شىعارماۋ كەرەك.

پايدالانىلعان ادەبيەتتەر:

1 - ەلەكتروندى رەسۋرس: https://kk. wikipedia. org/wiki/دوستىق
2 - ەلەكتروندى رەسۋرس: https://bilimdiler. kz/oyin_sayk/olender/1175-dostyk-olkesinin-zany. html
3 - بايتۇرسىن ۇلى ا. ،قىرىق مىسال/دوستىما حات. - الماتى: جازۋشى، 2001.
4 - ەلەكتروندى رەسۋرس: https://potter-1. bib. bz/
5 - ەلەكتروندى رەسۋرس: http://www. ivurcol. net/el_resurs/lp/39. pdf
6 - ەلەكتروندى رەسۋرس: https://massaget. kz/okushyilarga/shyigarma/21979/
7 -  مۇتانوۆ ع. م. ، ونەگەلى ءومىر. - الماتى: قازاق ۋنيۆەرسيتەتى باسپا ءۇيى.
8 -  قاپالبەك ۇلى ن. ، اق شىمىلدىق. - الماتى: ج ش س رپبك ءداۋىر باسپاسى، 2009. - 384 بەت.
9 - ەلەكتروندى رەسۋرس: https://abaialemi. kz/kz/page/view؟id=1
10 - سەيسەنبايەۆ ر. ، ولەڭ- ءسوزدىڭ پاتشاسى. -حالىقارالىق اباي كلۋبى. 2006
11 - ەلەكتروندى رەسۋرس: https://kk. wikipedia. org/wiki/قازاقستان_حالقى_اسسامبلەياسى

---