اباي قارا سوزدەرىندەگى ار – ۇيات جانە ادامگەرشىلىك ماسەلەسى
ابستراكت
وسى زەرتتەۋ جوبا اباي قۇنانباي ۇلىنىڭ قارا سوزدەرىندەگى ادامگەرشىلىك پەن ار – ۇيات ماسەلەسىن قازىرگى جاس ۇرپاق بويىندا قالاي قالىپتاسقانىن، ونى قالاي تۇسىنەتىندىكتەرىن، قانداي جەرلەردە قولدانۋ كەرەك ەكەندىگىن تابۋعا بايلانىستى.
ماقساتى:
اباي قۇنانباي ۇلىنىڭ ايتىپ وتكەن اقىل وسيەتتەرىن ايتا وتىرىپ، قازىرگى جاستاردان ادامگەرشىلىك جانە ار – ۇيات ماسەلەسىن ىزدەۋ.
مىندەتتەرى:
1. زەرتتەۋ تاقىرىبىنا بايلانىستى عىلىمي ادەبيەتتەردى وقىپ، تالداپ، سارالاۋ.
2. ۇلى ويشىلدىڭ قارا سوزىندەگى ار – ۇيات، ادامگەرشىلىك تۋرالى ماسەلەنى اشىپ كورسەتۋ.
3. ويشىلدىڭ ويىن جاس ۇرپاققا ناسيحاتتاۋ.
گيپوتەزا: ەگەر اعا بۋىن جانە وتباسى جاس بۋىننىڭ تاربيەسىنە جاۋاپكەرشىلىكپەن قاراسا، قازىرگى جاستاردىڭ ادامگەرشىلىك رۋحى جوعارى بولادى.
زەرتتەۋ ادىستەرى: ساۋالناما جۇرگىزۋ، جاعداياتتاردى شەشۋ جانە قورىتىندى شىعارۋ، ار – ۇياتتى سۋرەتتەۋ، ۇيات تۋرالى ۇرپاقتار ساباقتاستىعى.
وبەكتىسى: ابايدىڭ وتىز التىنشى قارا ءسوزى
زەرتەۋ ءپانى: ادامگەرشىلىك پەن ار – ۇيات
زەرتتەۋ ماسەلەسى: اباي ءوز زامانىندا جازىپ قالدىرعان باعا جەتپەس مۇراسى بۇگىنگى جانە كەلەس تاڭىمىزداعى جاستارعا اقىل - وسيەت، ءتالىم – تاربيە رەتىندە ساباق بولادى.
مەنىڭ ويىمشا وسى تاڭداپ الىنعان تاقىرىبىمنىڭ وزەكتىلىگى – ادامگەرشىلىك پەن ار – ۇيات بار جەردە شىندىق پەن ادىلدىك بولادى جانە تاربيەسى بار جاس ۇرپاق ادامگەرشىلىك رۋحى جوعارى بولادى.
كىرىسپە
قازىرگى كەزدەگى ەلىمىزدى تولعاندىراتىن ماسەلەلەردىڭ ءبىرى جاستاردى ادامگەرشىلىككە، ادەپتىلىككە، ادالدىققا، يماندىلىققا باۋلۋ. سوندىقتان مەن وسى تاقىرىپتى تاڭداۋعا شەشىم قابىلدادىم.
ەل جۇرتتىڭ بولاشاعىن ويلاپ، حالىقتى اۋىر تۇرمىستان، ازاپتان قۇتىلۋدىڭ جولىن مەڭزەپ، وقۋ – بىلىمگە شاقىرعان. ادامنىڭ سول كەزدەگى جامان قاسيەتتىرىنىڭ ءبارىن ساناپ، اتاپ كورسەتىپ، سودان ارىلۋعا، جاقسىلىقتى ءون بويىنا جيناۋعا، ياعني تاربيەگە كوپ كوڭىل بولگەن. وسەك، وتىرىك، ماقتانشاق، ەرىنشەك، بەكەر مال شاشۋ سياقتى، رۋلىق تارتىس، بىتپەيتىن داۋ - جانجال ەلدىڭ سيقىن ءبۇزواتىنىن، ەش ماقساتسىز بوس جۇرگەن حالىقتى كورىپ، قاتتى قىنجىلعان. ەل ىشىنە ىرىتكى سالاتىن، وتىرىكپەن مال جيىپ، بايىعان بي – بولىستاردى ولەڭمەن شەنەگەن.
قازاق دالاسىندا قازىرگى پسيحولوگيا عىلىمى تۇرعىسىنان، ءبىرىنشى بولىپ اباي «ادام» دەگەن ۇعىمعا انىقتاما بەرگەن. ادام – ۇعىمى – پەداگوگيكا مەن پسيحولوگيا عىلىمىندا نەگىزگى پاندىك ۇعىم. اباي تۇسىنىگىندەگى «ادام – اقىلدىلىق پەن ەڭبەك سۇيىسپەنشىلىكتىڭ ادىلدىك پەن بىلىمدىلىكتىڭ، ماحاببات پەن ادالدىقتىڭ، ادامگەرشىلىكتىڭ جيىنتىعى».
تەك وسى قاسيەتتەردى بويىنا سىڭىرگەن كىسى عانا – ناعىز ادام دەپ ويلايمىن. ورىستىڭ ۇلى پەداگوگ عالىمى ك. د. ۋشينسكيي دە ءوزىنىڭ باستى ەڭبەگىن ادامعا ارناعان. «ادام تاربيە ءپانى قاقىندا» وسى تۇرعىدان ابايادىڭ ويلارى، پىكىرلەرى ورىس عالىمدارىمەن ۇندەس كەلەدى.
ابايدىڭ ادامگەرشىلىك يدەالى، مۇراتى، ءپرينسيپى – قىسقاشا عانا «ادام بول!» دەگەن فورمۋلا، تۇجىرىم. ادام بولۋ – كىسىلىكتىڭ كىسىسى، شىن مانىندە ازامات بولۋ، قارا باستىڭ قامى، ءتىپتى، بۇكىل ادامزاتتىڭ قامىن ويلايتىن، «ءوزىن - ءوزى زور تۇتىپ»، «نادانداردى مەنسىنبەيتىن»، دۇنيەگە الەم تۇرعىسىنان قارايتىن ازامات ادام بولۋ. اباي قازاق جاستارىن جەلوكپە، ءار نارسەگە كورسەقىزار بولماي، ونەردى ۇيرەنۋگە، تابيعاتتى تانۋعا، عىلىمي كوزقاراسقا نەگىزدەلگەن تياناقتى ءبىلىم الۋعا ۇندەدى.
جاستاردىڭ مىنەز – قۇلىق، ادامگەرشىلىك تاربيەسىنە ەرەكشە كوڭىل بولگەن اباي: «تەز ۇيرەنىپ، تەز جايما،
جاس ۋاقىتتا كوڭىل – گۇل» دەپ جازعان.
زەرتتەۋ ماقساتىم اباي قۇنانباي ۇلىنىڭ ايتىپ وتكەن اقىل وسيەتتەرىن ايتا وتىرىپ، قازىرگى جاستاردان ادامگەرشىلىك جانە ار – ۇيات ماسەلەسىن ىزدەۋ.
ونى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن الدىما مىناداي مىندەتتەر قويدىم: 1. زەرتتەۋ تاقىرىبىنا بايلانىستى عىلىمي ادەبيەتتەردى وقىپ، تالداپ، سارالاۋ. 2. ۇلى ويشىلدىڭ قارا سوزىندەگى ار – ۇيات، ادامگەرشىلىك تۋرالى ماسەلەنى اشىپ كورسەتۋ. 3. ويشىلدىڭ ويىن جاس ۇرپاققا ناسيحاتتاۋ.
مەنىڭ ويىمشا، مەنىڭ تاڭداعان تاقىرىبىم قازىرگى كۇن تالابىنا ساي، سەبەبى ار – ۇيات، ادامگەرشىلىك بار جەردە ادىلدىك، بەيبىتشىلىك، شىنشىلدىق، ەڭ باستى تاربيە ورنايدى. مەن اباي قارا سوزدەرىن وقىپ، زەرتتەي كەلە، ار – ۇيات، ادامگەرشىلىك، تاربيە بارلىق جەردە كەرەك ەكەنىنە كوزىم جەتتى.
ار – ۇيات پەن ادامگەرشىلىك قاي جەردە، قانداي جاعدايدا ادامنىڭ بويىندا بولۋ كەرەكتىگىن انىقتاۋ ماقساتىندا ءار ءتۇرلى زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزىپ، كوپتەگەن كىتاپتاردى وقىپ، سارالادىم. وسىلاي زەرتتەي كەلە ابايدىڭ وتىز التىنشى قارا ءسوزىن زەردەلەي كەلە، ار – ۇيات، ادامگەرشىلىك ماسەلەسىنە كوپ كوڭىل ءبولدىم.
1. اباي – دانا، اباي – دارا قازاقتا
1. 1. اباي ومىرىنە شولۋ
اباي (يبراگيم) قۇنانباي ۇلى 1845 جىلى قازىرگى شىعىس قازاقستان وبلىسى اباي اۋدانى قارابۇلاق جايلاۋىندا دۇنيەگە كەلگەن. 1904 جىلى بالاشاقپاق جايلاۋىندا قايتىس بولعان. بەيىتى جيدەبايدا. ول – ۇلى اقىن، فيلوسوف، اعارتۋشى، كومپوزيتور. اقىننىڭ ارعى باباسى – ولجاي باتىر. ولجايدان ايدوس، ايدوستان ىرعىزباي، ىرعىزبايدان وسكەنباي تارايدى، وسكەنبايدىڭ ايەلى زەرەدەن قۇنانباي دۇنيەگە كەلەدى. قۇنانبايدىڭ ايەلى ۇلجاننان اباي دۇنيەگە كەلەدى. ابايدىڭ ءۇش ايەلى بولعان. بايبىشەسى ءدىلدادان – اقىلباي، ءابدىراحمان، كۇلبادان، اكىمباي، ماعاۋيا، رايحان؛ ەكىنشى ايەلى ايگەرىمنەن – تۇراعۇل، مەكايىل، ىزكايىل، كەنجە، بارلىعى جەتى ۇل، ءۇش قىز سۇيگەن. امەڭگەرلىك جولمەن ۇيلەنگەن ايەلى ەركەجاننان ۇرپاق كورگەن جوق.
1. 2. ءبىلىم العان جەرى جانە شىعارماشىلىعى
اباي ەسكىتام قونىسىندا اكەسى اشقان مەدرەسەدە، وقىپ، اۋىل مولداسى عابيتحاننان ءدارىس العان. اكەسى ابايدى ون جاسقا تولعان سوڭ، سەمەيدەگى احمەت ريزا مەدرەسەسىنە بەرەدى. وندا ءۇش جىل وقيدى. مەدرەسەنىڭ ءۇش جىلىندا اباي وسى قالاداعى «پريحودسكايا شكولاعا» دا قوسىمشا ءتۇسىپ، وندا ءۇش اي ورىسشا وقيدى. وسى جىلدارى شىعىس كلاسسيكتەرى نيزامي، ساعدي، قوجا حافيز، ءجامي ەڭبەكتەرىن وقىسا، ەكىنشى جاعىنان ا. س. پۋشكين، ا. ي. گەرسەن، ي. ا. كرىلوۆ، ف. م. چەرنىشيەۆسكيي مۇرالارىن وقىپ تانىس بولعان، باتىس ەۋروپا ادەبيەتىنەن گەتە، دج. بايرون سياقتى اقىنداردى وقىپ، ءتۇرلى عىلىم سالالارى بويىنشا زەرتتەۋلەر جۇرگىزدى. ەسەيگەن شاعىندا سولاردىڭ ىشىندەگى وزىنە اسەرى بولعان كەسەك تۋىندىلارىن قازاق تىلىنە اۋدارادى. اباي ولەڭ جازۋدى ون جاسىندا باستاعان («كىم ەكەن دەپ كەلىپ ەم تۇيە قۋعان...») «ساپ، ساپ، كوڭىلىم»، «شارىپكە»، «ابىرالىعا»، «جاقسىلىققا»، «كەڭ جايلاۋ» ولەڭدەرى 1870 - 80 جىلدار ارالىعىندا جازىلعان. اقىندىق قۋاتىن تانىتقان ۇلكەن شىعارماسى – «قانسوناردا» 1882ج. جازىلعان.
ابايدىڭ كوركەمدىك ويلاۋ، بەينەلەپ ايتۋ، سۋرەتتەۋ ءتاسىلى مۇلدە جاڭا، دارالىق ءستيلى ەركىن، يكەمدى، پوەزياداعى قالىپتاسقان دايىن ۇلگىلەردى قايتالامايدى.
ا. س. پۋشكين، م. يۋ. لەرمونتوۆتىڭ شىعارمالارىن شەبەرلىكپەن اۋدارىپ، قازاق ادەبيەتىن جاڭا وي ورامىمەن بايىتتى.
1885 جىلى مامىر ايىندا شار وزەنىنىڭ بويىنداعى قارامولا دەگەن جەردە سەمەي وبلىسىنىڭ گەنەرال – گۋبەرناتورى سەكلينسكيدىڭ باسقارۋىمەن سەمەي وبلىسىنا قارايتىن 5 ۋەزدىڭ 100 - دەن استام بي - بولىستارى باس قوسقان توتەنشە سەزى وتكىزىلدى. وسى سەزدە توبە بي بولىپ سايلانعان ابايعا «سەمەي قازاقتارى ءۇشىن قىلمىستى ىستەرگە قارسى زاڭ ەرەجەسىن» ازىرلەۋ تاپسىرىلادى. اباي باستاعان كوميسسيا بارلىعى 93 باپتان تۇراتىن ەرەجەنى 3 كۇن، 3 تۇندە ءازىر ەتتى.
اباي مۋزىكا سالاسىندا دا مول مۇرا قالدىرىپ، قازاقتىڭ مۋزىكا ونەرىن دامىتتى. قازىرگى ۋاقىتتا اقىننىڭ 27 ءانىنىڭ 36 نۇسقاسى نوتاعا تۇسىرىلگەن. اباي اندەرىنىڭ ءبىر سالاسى تەك ءوز شىعارماسى عانا ءتان ولەڭ ولشەمدەرىنە ساي، سوڭى ىرعاقپەن ءورىس تابادى.
2. اباي قۇنانبايەۆتىڭ قارا سوزىندەگى «ادام بولۋ ماسەلەسى»
2. 1. ابايدىڭ قارا سوزدەرى
ابايدىڭ فيلوسوفيالىق، كوركەمدىك، الەۋمەتتىك گۋمانيستىك جانە دىنگە كوزقاراستارى تەرەڭ بىلىنگەن ەڭبەگى – قارا سوزدەرى.
ابايدىڭ قارا سوزدەرى ۇلى اقىننىڭ ءسوز ونەرىندەگى كوركەمدىك قۋاتىن، فيلوسوفياداعى دانالىق دۇنيەتانىمىن دارالاپ كورسەتەتىن كلاسسيكالىق ستيلدە جازىلعان پروزالىق شىعارماسى. ابايدىڭ تولىق جيناعىندا 1890 جىل مەن 1898 جىل اراسىندا جازىلعان ءبىر الۋان شىعارمالارى بار. جالپى سانى قىرىق بەس بولەك شىعارما.
وسى زەرتتەۋ جوبا اباي قۇنانباي ۇلىنىڭ قارا سوزدەرىندەگى ادامگەرشىلىك پەن ار – ۇيات ماسەلەسىن قازىرگى جاس ۇرپاق بويىندا قالاي قالىپتاسقانىن، ونى قالاي تۇسىنەتىندىكتەرىن، قانداي جەرلەردە قولدانۋ كەرەك ەكەندىگىن تابۋعا بايلانىستى.
ماقساتى:
اباي قۇنانباي ۇلىنىڭ ايتىپ وتكەن اقىل وسيەتتەرىن ايتا وتىرىپ، قازىرگى جاستاردان ادامگەرشىلىك جانە ار – ۇيات ماسەلەسىن ىزدەۋ.
مىندەتتەرى:
1. زەرتتەۋ تاقىرىبىنا بايلانىستى عىلىمي ادەبيەتتەردى وقىپ، تالداپ، سارالاۋ.
2. ۇلى ويشىلدىڭ قارا سوزىندەگى ار – ۇيات، ادامگەرشىلىك تۋرالى ماسەلەنى اشىپ كورسەتۋ.
3. ويشىلدىڭ ويىن جاس ۇرپاققا ناسيحاتتاۋ.
گيپوتەزا: ەگەر اعا بۋىن جانە وتباسى جاس بۋىننىڭ تاربيەسىنە جاۋاپكەرشىلىكپەن قاراسا، قازىرگى جاستاردىڭ ادامگەرشىلىك رۋحى جوعارى بولادى.
زەرتتەۋ ادىستەرى: ساۋالناما جۇرگىزۋ، جاعداياتتاردى شەشۋ جانە قورىتىندى شىعارۋ، ار – ۇياتتى سۋرەتتەۋ، ۇيات تۋرالى ۇرپاقتار ساباقتاستىعى.
وبەكتىسى: ابايدىڭ وتىز التىنشى قارا ءسوزى
زەرتەۋ ءپانى: ادامگەرشىلىك پەن ار – ۇيات
زەرتتەۋ ماسەلەسى: اباي ءوز زامانىندا جازىپ قالدىرعان باعا جەتپەس مۇراسى بۇگىنگى جانە كەلەس تاڭىمىزداعى جاستارعا اقىل - وسيەت، ءتالىم – تاربيە رەتىندە ساباق بولادى.
مەنىڭ ويىمشا وسى تاڭداپ الىنعان تاقىرىبىمنىڭ وزەكتىلىگى – ادامگەرشىلىك پەن ار – ۇيات بار جەردە شىندىق پەن ادىلدىك بولادى جانە تاربيەسى بار جاس ۇرپاق ادامگەرشىلىك رۋحى جوعارى بولادى.
كىرىسپە
قازىرگى كەزدەگى ەلىمىزدى تولعاندىراتىن ماسەلەلەردىڭ ءبىرى جاستاردى ادامگەرشىلىككە، ادەپتىلىككە، ادالدىققا، يماندىلىققا باۋلۋ. سوندىقتان مەن وسى تاقىرىپتى تاڭداۋعا شەشىم قابىلدادىم.
ەل جۇرتتىڭ بولاشاعىن ويلاپ، حالىقتى اۋىر تۇرمىستان، ازاپتان قۇتىلۋدىڭ جولىن مەڭزەپ، وقۋ – بىلىمگە شاقىرعان. ادامنىڭ سول كەزدەگى جامان قاسيەتتىرىنىڭ ءبارىن ساناپ، اتاپ كورسەتىپ، سودان ارىلۋعا، جاقسىلىقتى ءون بويىنا جيناۋعا، ياعني تاربيەگە كوپ كوڭىل بولگەن. وسەك، وتىرىك، ماقتانشاق، ەرىنشەك، بەكەر مال شاشۋ سياقتى، رۋلىق تارتىس، بىتپەيتىن داۋ - جانجال ەلدىڭ سيقىن ءبۇزواتىنىن، ەش ماقساتسىز بوس جۇرگەن حالىقتى كورىپ، قاتتى قىنجىلعان. ەل ىشىنە ىرىتكى سالاتىن، وتىرىكپەن مال جيىپ، بايىعان بي – بولىستاردى ولەڭمەن شەنەگەن.
قازاق دالاسىندا قازىرگى پسيحولوگيا عىلىمى تۇرعىسىنان، ءبىرىنشى بولىپ اباي «ادام» دەگەن ۇعىمعا انىقتاما بەرگەن. ادام – ۇعىمى – پەداگوگيكا مەن پسيحولوگيا عىلىمىندا نەگىزگى پاندىك ۇعىم. اباي تۇسىنىگىندەگى «ادام – اقىلدىلىق پەن ەڭبەك سۇيىسپەنشىلىكتىڭ ادىلدىك پەن بىلىمدىلىكتىڭ، ماحاببات پەن ادالدىقتىڭ، ادامگەرشىلىكتىڭ جيىنتىعى».
تەك وسى قاسيەتتەردى بويىنا سىڭىرگەن كىسى عانا – ناعىز ادام دەپ ويلايمىن. ورىستىڭ ۇلى پەداگوگ عالىمى ك. د. ۋشينسكيي دە ءوزىنىڭ باستى ەڭبەگىن ادامعا ارناعان. «ادام تاربيە ءپانى قاقىندا» وسى تۇرعىدان ابايادىڭ ويلارى، پىكىرلەرى ورىس عالىمدارىمەن ۇندەس كەلەدى.
ابايدىڭ ادامگەرشىلىك يدەالى، مۇراتى، ءپرينسيپى – قىسقاشا عانا «ادام بول!» دەگەن فورمۋلا، تۇجىرىم. ادام بولۋ – كىسىلىكتىڭ كىسىسى، شىن مانىندە ازامات بولۋ، قارا باستىڭ قامى، ءتىپتى، بۇكىل ادامزاتتىڭ قامىن ويلايتىن، «ءوزىن - ءوزى زور تۇتىپ»، «نادانداردى مەنسىنبەيتىن»، دۇنيەگە الەم تۇرعىسىنان قارايتىن ازامات ادام بولۋ. اباي قازاق جاستارىن جەلوكپە، ءار نارسەگە كورسەقىزار بولماي، ونەردى ۇيرەنۋگە، تابيعاتتى تانۋعا، عىلىمي كوزقاراسقا نەگىزدەلگەن تياناقتى ءبىلىم الۋعا ۇندەدى.
جاستاردىڭ مىنەز – قۇلىق، ادامگەرشىلىك تاربيەسىنە ەرەكشە كوڭىل بولگەن اباي: «تەز ۇيرەنىپ، تەز جايما،
جاس ۋاقىتتا كوڭىل – گۇل» دەپ جازعان.
زەرتتەۋ ماقساتىم اباي قۇنانباي ۇلىنىڭ ايتىپ وتكەن اقىل وسيەتتەرىن ايتا وتىرىپ، قازىرگى جاستاردان ادامگەرشىلىك جانە ار – ۇيات ماسەلەسىن ىزدەۋ.
ونى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن الدىما مىناداي مىندەتتەر قويدىم: 1. زەرتتەۋ تاقىرىبىنا بايلانىستى عىلىمي ادەبيەتتەردى وقىپ، تالداپ، سارالاۋ. 2. ۇلى ويشىلدىڭ قارا سوزىندەگى ار – ۇيات، ادامگەرشىلىك تۋرالى ماسەلەنى اشىپ كورسەتۋ. 3. ويشىلدىڭ ويىن جاس ۇرپاققا ناسيحاتتاۋ.
مەنىڭ ويىمشا، مەنىڭ تاڭداعان تاقىرىبىم قازىرگى كۇن تالابىنا ساي، سەبەبى ار – ۇيات، ادامگەرشىلىك بار جەردە ادىلدىك، بەيبىتشىلىك، شىنشىلدىق، ەڭ باستى تاربيە ورنايدى. مەن اباي قارا سوزدەرىن وقىپ، زەرتتەي كەلە، ار – ۇيات، ادامگەرشىلىك، تاربيە بارلىق جەردە كەرەك ەكەنىنە كوزىم جەتتى.
ار – ۇيات پەن ادامگەرشىلىك قاي جەردە، قانداي جاعدايدا ادامنىڭ بويىندا بولۋ كەرەكتىگىن انىقتاۋ ماقساتىندا ءار ءتۇرلى زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزىپ، كوپتەگەن كىتاپتاردى وقىپ، سارالادىم. وسىلاي زەرتتەي كەلە ابايدىڭ وتىز التىنشى قارا ءسوزىن زەردەلەي كەلە، ار – ۇيات، ادامگەرشىلىك ماسەلەسىنە كوپ كوڭىل ءبولدىم.
1. اباي – دانا، اباي – دارا قازاقتا
1. 1. اباي ومىرىنە شولۋ
اباي (يبراگيم) قۇنانباي ۇلى 1845 جىلى قازىرگى شىعىس قازاقستان وبلىسى اباي اۋدانى قارابۇلاق جايلاۋىندا دۇنيەگە كەلگەن. 1904 جىلى بالاشاقپاق جايلاۋىندا قايتىس بولعان. بەيىتى جيدەبايدا. ول – ۇلى اقىن، فيلوسوف، اعارتۋشى، كومپوزيتور. اقىننىڭ ارعى باباسى – ولجاي باتىر. ولجايدان ايدوس، ايدوستان ىرعىزباي، ىرعىزبايدان وسكەنباي تارايدى، وسكەنبايدىڭ ايەلى زەرەدەن قۇنانباي دۇنيەگە كەلەدى. قۇنانبايدىڭ ايەلى ۇلجاننان اباي دۇنيەگە كەلەدى. ابايدىڭ ءۇش ايەلى بولعان. بايبىشەسى ءدىلدادان – اقىلباي، ءابدىراحمان، كۇلبادان، اكىمباي، ماعاۋيا، رايحان؛ ەكىنشى ايەلى ايگەرىمنەن – تۇراعۇل، مەكايىل، ىزكايىل، كەنجە، بارلىعى جەتى ۇل، ءۇش قىز سۇيگەن. امەڭگەرلىك جولمەن ۇيلەنگەن ايەلى ەركەجاننان ۇرپاق كورگەن جوق.
1. 2. ءبىلىم العان جەرى جانە شىعارماشىلىعى
اباي ەسكىتام قونىسىندا اكەسى اشقان مەدرەسەدە، وقىپ، اۋىل مولداسى عابيتحاننان ءدارىس العان. اكەسى ابايدى ون جاسقا تولعان سوڭ، سەمەيدەگى احمەت ريزا مەدرەسەسىنە بەرەدى. وندا ءۇش جىل وقيدى. مەدرەسەنىڭ ءۇش جىلىندا اباي وسى قالاداعى «پريحودسكايا شكولاعا» دا قوسىمشا ءتۇسىپ، وندا ءۇش اي ورىسشا وقيدى. وسى جىلدارى شىعىس كلاسسيكتەرى نيزامي، ساعدي، قوجا حافيز، ءجامي ەڭبەكتەرىن وقىسا، ەكىنشى جاعىنان ا. س. پۋشكين، ا. ي. گەرسەن، ي. ا. كرىلوۆ، ف. م. چەرنىشيەۆسكيي مۇرالارىن وقىپ تانىس بولعان، باتىس ەۋروپا ادەبيەتىنەن گەتە، دج. بايرون سياقتى اقىنداردى وقىپ، ءتۇرلى عىلىم سالالارى بويىنشا زەرتتەۋلەر جۇرگىزدى. ەسەيگەن شاعىندا سولاردىڭ ىشىندەگى وزىنە اسەرى بولعان كەسەك تۋىندىلارىن قازاق تىلىنە اۋدارادى. اباي ولەڭ جازۋدى ون جاسىندا باستاعان («كىم ەكەن دەپ كەلىپ ەم تۇيە قۋعان...») «ساپ، ساپ، كوڭىلىم»، «شارىپكە»، «ابىرالىعا»، «جاقسىلىققا»، «كەڭ جايلاۋ» ولەڭدەرى 1870 - 80 جىلدار ارالىعىندا جازىلعان. اقىندىق قۋاتىن تانىتقان ۇلكەن شىعارماسى – «قانسوناردا» 1882ج. جازىلعان.
ابايدىڭ كوركەمدىك ويلاۋ، بەينەلەپ ايتۋ، سۋرەتتەۋ ءتاسىلى مۇلدە جاڭا، دارالىق ءستيلى ەركىن، يكەمدى، پوەزياداعى قالىپتاسقان دايىن ۇلگىلەردى قايتالامايدى.
ا. س. پۋشكين، م. يۋ. لەرمونتوۆتىڭ شىعارمالارىن شەبەرلىكپەن اۋدارىپ، قازاق ادەبيەتىن جاڭا وي ورامىمەن بايىتتى.
1885 جىلى مامىر ايىندا شار وزەنىنىڭ بويىنداعى قارامولا دەگەن جەردە سەمەي وبلىسىنىڭ گەنەرال – گۋبەرناتورى سەكلينسكيدىڭ باسقارۋىمەن سەمەي وبلىسىنا قارايتىن 5 ۋەزدىڭ 100 - دەن استام بي - بولىستارى باس قوسقان توتەنشە سەزى وتكىزىلدى. وسى سەزدە توبە بي بولىپ سايلانعان ابايعا «سەمەي قازاقتارى ءۇشىن قىلمىستى ىستەرگە قارسى زاڭ ەرەجەسىن» ازىرلەۋ تاپسىرىلادى. اباي باستاعان كوميسسيا بارلىعى 93 باپتان تۇراتىن ەرەجەنى 3 كۇن، 3 تۇندە ءازىر ەتتى.
اباي مۋزىكا سالاسىندا دا مول مۇرا قالدىرىپ، قازاقتىڭ مۋزىكا ونەرىن دامىتتى. قازىرگى ۋاقىتتا اقىننىڭ 27 ءانىنىڭ 36 نۇسقاسى نوتاعا تۇسىرىلگەن. اباي اندەرىنىڭ ءبىر سالاسى تەك ءوز شىعارماسى عانا ءتان ولەڭ ولشەمدەرىنە ساي، سوڭى ىرعاقپەن ءورىس تابادى.
2. اباي قۇنانبايەۆتىڭ قارا سوزىندەگى «ادام بولۋ ماسەلەسى»
2. 1. ابايدىڭ قارا سوزدەرى
ابايدىڭ فيلوسوفيالىق، كوركەمدىك، الەۋمەتتىك گۋمانيستىك جانە دىنگە كوزقاراستارى تەرەڭ بىلىنگەن ەڭبەگى – قارا سوزدەرى.
ابايدىڭ قارا سوزدەرى ۇلى اقىننىڭ ءسوز ونەرىندەگى كوركەمدىك قۋاتىن، فيلوسوفياداعى دانالىق دۇنيەتانىمىن دارالاپ كورسەتەتىن كلاسسيكالىق ستيلدە جازىلعان پروزالىق شىعارماسى. ابايدىڭ تولىق جيناعىندا 1890 جىل مەن 1898 جىل اراسىندا جازىلعان ءبىر الۋان شىعارمالارى بار. جالپى سانى قىرىق بەس بولەك شىعارما.
نازار اۋدارىڭىز! جاسىرىن ءماتىندى كورۋ ءۇشىن سىزگە سايتقا تىركەلۋ قاجەت.
You Might Also Like
-
ساباقتىڭ تاقىرىبى: «ەڭبەكپەن تاپقان تيىن» (گرۋزين ەرتەگىسى)
