InfoHub Logo

ساباقتىڭ تاقىرىبى: ادامنىڭ تۇقىم قۋالاۋشىلىعىن زەرتتەۋ ادىستەرى
ساباقتىڭ ماقساتى:
1. بىلىمدىلىك: ادام گەنەتيكاسىنىڭ ەرەكشەلىكتەرى مەن ادامنىڭ تۇقىم قۋالاۋشىلىعىن زەرتتەۋ ادىستەرى تۋرالى تۇسىنىك بەرۋ.
2. دامىتۋشىلىق: ادام گەنەتيكاسى تۋرالى تۇسىنىك قالىپتاستىرۋ. بەرىلگەن تاپسىرمانى ورىنداۋدا ەركىن سويلەۋ قابىلەتتەرىن دامىتۋ.
3. تاربيەلىك: دەڭگەيلىك تاپسىرمالار ورىنداۋ ارقىلى العان بىلىمدەرىن ناقتىلاۋ، ويلارىن قورىتىندىلاۋعا، ۇجىمشىلدىققا، شاپشاڭدىققا جانە ۋاقىتتى ءتيىمدى پايدالانا بىلۋگە تاربيەلەۋ.
ساباقتىڭ ءادىسى: ج. قارايەۆتىڭ دەڭگەيلەپ - سارالاپ وقىتۋ تەحنولوگياسى، پرەزەنتاسيا
قورعاۋ، ءتۇسىندىرۋ، سەمانتيكالىق كارتا، جاسىرىن سوزدەردى تابۋ، پوستەر قورعاۋ.
ساباقتىڭ ءتۇرى: ارالاس ساباق
كورنەكىلىگى: سلايد، ينتەراكتيۆتى تاقتا، باعالاۋ پاراعى، تاراتپا ماتەريالدار.
ساباقتىڭ جوسپارى:
I. ۇيىمداستىرۋ ءبولىمى – 2 مينۋت
ءىى. ءۇي تاپسىرماسىن تەكسەرۋ – 6 مينۋت
ءىىى. جاڭا ساباقتى ءتۇسىندىرۋ – 13 مينۋت
ءىV. ساباقتى بەكىتۋ – 18 مينۋت
V. قورىتىندىلاۋ – 3 مينۋت
Vءى. ستۋدەنتتەر ءبىلىمىن باعالاۋ – 2 مينۋت
Vءىى. ءۇي تاپسىرماسىن بەرۋ – 1 مينۋت

I. ۇيىمداستىرۋ ءبولىمى – 2 مينۋت
1. سالەمدەسۋ.
2. وقۋشىلاردى تۇگەندەۋ.
3. ساباققا دايىندىعىن تەكسەرۋ.

توپ ستۋدەنتتەرى 3 توپقا بولىنەدى. توپ مۇشەلەرى ءوزارا اقىلداسۋ ارقىلى ءوز توبىنا توپ باسشىسىن جانە باقىلاۋشى تاعايىندايدى. توپ باسشىسى – توپتىق جۇمىستاردى ۇيىمداستىرادى، باقىلاۋشى – توپ مۇشەلەرىنىڭ تاپسىرمالاردىڭ ورىندالۋىنا، بەلسەندىلىگىنە باقىلاۋ جۇرگىزەدى، باقىلاۋ پاراقشاسىن تولتىرادى. ساباق سوڭىندا باعالاۋ پاراقشاسىنا قورىتىندى جاسالىپ، ستۋدەنتتەر باعالانادى.

باعالاۋ پاراقشاسى
№ ستۋدەنتتىڭ
اتى - ءجونى ءۇي تاپسىرماسى جاڭا ساباقتى مەڭگەرۋ جەكە قاسيەتتەر: ساباقتاعى بەلسەندىلىگى، توپتا جۇمىس جاساۋ قابىلەتى ت. ب قورىتىندى ۇپاي
ءى دەڭگەي تاپسىرماسى ءىى دەڭگەي تاپسىرماسى ءىىى دەڭگەي تاپسىرماسى
1
2
3
4
5
6
باعالاۋ كريتەرييى: ستۋدەنتتەردى ساباققا قاتىسۋ دەڭگەيىنە بايلانىستى 1 - دەن - 6 ۇپاي جۇيەسىمەن باعالانادى.
III. جاڭا ساباق – 13 مينۋت
- ەلباسىنىڭ «قازاقستان - 2050: ءبىر ماقسات، ءبىر مۇددە، ءبىر بولاشاق» اتتى جولداۋىندا «سپورتپەن شۇعىلدانۋ، دۇرىس تاماقتانا ءبىلۋ، جۇيەلى پروفيلاكتيكالىق تەكسەرىلۋ – اۋرۋدىڭ الدىن الۋدىڭ نەگىزى» دەلىنگەن بولاتىن. وسى ماقساتتى جۇزەگە اسىرۋدا ادام گەنەتيكاسىنىڭ زەرتتەۋ ادىستەرىن ءبىلۋ ارقىلى، ءوز دەنساۋلىعىنا قاجەتتى ءادىستى پايدالانا وتىرىپ زەرتتەۋلەر جۇرگىزۋ اسا ماڭىزدى.
گەنەتيكا عىلىمى قاراستىراتىن تۇقىم قۋالاۋشىلىق پەن وزگەرگىشتىكتىڭ بارلىق زاڭدىلىقتارى ادامعا دا ءتان بولىپ ەسەپتەلەدى. سەبەبى ول دا تىرشىلىكتىڭ ءبىر تۇرىنە (Homo sapءىens) جاتادى. تۇقىم قۋالاۋشىلىعى مەن وزگەرگىشتىگى جاعىنان ادامنىڭ باسقا جانۋارلاردان ايتارلىقتاي وزگەشەلىگى جوق. بارىندە دە تۇقىم قۋالايتىن قاسيەت ۇرپاقتان - ۇرپاققا حروموسوما قۇرامىندا بولاتىن گەندەر ارقىلى بەرىلىپ وتىرادى.
ادامنىڭ گەنەتيكالىق وبەكت رەتىندەگى ەرەكشەلىگى — ونىڭ گەنەتيكاسىن زەرتتەۋدى قيىنداتاتىن كوپتەگەن قايشىلىقتار بار. ولار:
 جىنىستىق جاعىنان كەش - ءپىسىپ جەتىلەتىندىگى؛
 ءار وتباسىنان تارايتىن ۇرپاق سانىنىڭ ازدىعى؛
 بارلىق ۇرپاقتىڭ تىرشىلىك ورتاسىن تەڭەستىرۋدىڭ مۇمكىن ەمەستىگى؛
 حروموسوما سانىنىڭ كوپ بولاتىندىعى؛
 ادامعا تاجىريبە جاساۋعا بولمايتىندىعى
جانە باستى ءبىر قايشىلىق — ادامنىڭ كەيبىر تۇقىم قۋالايتىن قاسيەتتەرىنىڭ مىسالى، قابىلەتى مەن مىنەز - قۇلقىنىڭ دامىپ قالىپتاسۋىنا كەدەرگى كەلتىرەتىن ۇلتشىلدىق، ناسىلشىلدىك سياقتى الەۋمەتتىك تەڭسىزدىكتىڭ بولاتىندىعى.
ادامنىڭ تۇقىم قۋالاۋشىلىعىن زەرتتەۋ ادىستەرى. ادامنىڭ گەنەتيكاسىن زەرتتەۋدەگى كەزدەسەتىن قيىنشىلىقتار تۋرالى جوعارىدا ايتىلدى. سوعان قاراماستان، ونىڭ تۇقىم قۋالاۋشىلىعىن زەرتتەۋگە مۇمكىندىك بەرەتىن ادىستەر بار. ولار:
 گەنەولوگيالىق ءادىس.
 سيتوگەنەتيكالىق ءادىس.
 ەگىزدىك ءادىس.
 ونتوگەنەتيكالىق ءادىس.
 پوپۋلياسيالىق ءادىس
 بيوحيميالىق ءادىس.
گەنەولوگيالىق ءادىس. بۇل ءادىستىڭ نەگىزىندە ادامدا بولاتىن ءتۇرلى بەلگىلەر مەن قاسيەتتەردىڭ نەمەسە اۋرۋلاردىڭ تۇقىم قۋالاۋىن، ونىڭ شىققان تەگىنە قاراي زەرتتەۋ جاتادى. گەنەولوگيالىق ادىسپەن كوپتەگەن اۋرۋلاردىڭ تۇقىم قۋالايتىندىعى انىقتالعان. سونىڭ ءبىرى — گەموفيليا. وسى اۋرۋ بويىنشا اعىلشىن كوروليەۆاسى ۆيكتوريا اۋلەتىنىڭ شەجىرەلىك سىزبانۇسقاسى جاسالعان.
سوندا ۆيكتوريا مەن ونىڭ زايىبى مۇنداي اۋرۋمەن اۋىرماعان. ولاردىڭ ارعى تەگىندە دە ەشكىم گەموفيليادان زارداپ شەكپەگەن. ءبىراق ۆيكتوريانىڭ اتا - اناسىنىڭ بىرەۋىنىڭ جىنىس جاسۋشاسىندا مۋتاسيا پايدا بولعان بولۋ كەرەك. سوعان بايلانىستى كوروليەۆا ۆيكتوريا گەموفيليانىڭ گەنىن تاسىمالداۋشى بولىپ، ءوزىنىڭ كوپتەگەن ۇرپاقتارىنا تاراتقان. ءسويتىپ، ۆيكتوريادان مۋتانتتى گەنى بار ح حروموسومانى العان بارلىق ەر جىنىستى ۇرپاق گەموفيليامەن اۋىرعان.
سيتوگەنەتيكالىق ءادىس. بۇل ادىسپەن ساۋ نەمەسە اۋرۋ ادامنىڭ كاريوتيپىنە (حروموسوما جيىنتىعىنا) سيتوگەنەتيكالىق تالداۋ جاسالادى. سيتوگەنەتيكالىق ءادىستى پايدالانىپ تۇڭعىش رەت 1956 جىلى دج. تييو مەن ا. ليەۆان قالىپتى جاعدايدا ادامنىڭ دەنە جاسۋشاسىندا 22 جۇپ اۋتوسومالار جانە ءبىر جۇپ — جىنىستىق حروموسومالار بولاتىندىعىن انىقتادى. بۇل ءادىستى قولدانۋ ادامنىڭ دەنە جانە جىنىس جاسۋشالارىندا پايدا بولاتىن حروموسومالىق وزگەرىستەردى بايقاۋعا مۇمكىندىك تۋعىزادى. مۇنداي وزگەرىستەر ءتۇرلى اۋرۋلاردىڭ تۋۋىنا سەبەپكەر بولادى. سوندىقتان بۇل ءادىس مەديسينادا دياگنوستيكالىق ماقساتتا قولدانىلادى.
ەگىزدىك ءادىس. ەگىز بولىپ تۋۋ - ادام بالاسىندا ءجيى كەزدەسەتىن قۇبىلىس. ولاردىڭ ەكى ءتۇرى بولادى: ءبىر جۇمىرتقالىق جانە ەكى جۇمىرتقالىق. ءبىر جۇمىرتقالىق ەگىزدەر دەگەنىمىز — ءبىر جۇمىرتقا جاسۋشاسىنىڭ ءبىر سپەرماتوزويدپەن ۇرىقتانۋىنان ەكى زيگوتانىڭ دامۋى. مۇنداي ەگىزدەر ءبىر - بىرىنە اينىمايتىن ۇقساس بولادى. ال ەكى جۇمىرتقا جاسۋشالارىنىڭ ءار ءتۇرلى سپەرماتوزويدتەرمەن ءبىر مەزگىلدە ۇرىقتانۋىنان دامىعان، مۇنداي ەگىزدەر ءبىر - بىرىنە ونشا ۇقساماۋى مۇمكىن. وسىنىڭ ىشىندە ءبىر جۇمىرتقالى ەگىزدەر اسا ماڭىزدى جالپى بيولوگيالىق پروبلەمانى، اتاپ ايتقاندا، بەلگى - قاسيەتتەردىڭ دامىپ قالىپتاسۋى ءۇشىن تۇقىم قۋالاۋشىلىق پەن سىرتقى ورتانىڭ اسەرىن زەرتتەۋدە ىڭعايلى ماتەريال بولىپ تابىلادى. سونىمەن قاتار ەگىزدىك ءادىس ادامنىڭ كەيبىر تۇقىم قۋالايتىن اۋرۋلارعا (شيزوفرەنيا، ەپيلەپسيا، گەموفيليا ت. ب) بەيىمدىلىگىن الدىن الا انىقتاۋعا كومەكتەسەدى.
ونتوگەنەتيكالىق ءادىس. بۇل ادىسپەن ادامنىڭ ونتوگەنەزى (جەكە دامۋى) بارىسىندا تۇقىم قۋالايتىن وزگەرىستەردىڭ بار - جوعى انىقتالادى. كەيبىر تۇقىم قۋالايتىن اۋرۋلاردى سوعان جاۋاپتى رەسەسسيۆتى گەندەردەن تۇراتىن گوموزيگوتالى ورگانيزمنەن عانا ەمەس، از دا بولسا گەتەروزيگوتالىلاردان دا بايقاۋعا بولادى. سونىمەن ونتوگەنەتيكالىق ءادىستىڭ ماڭىزى – ونتوگەنەز بارىسىندا بەلگىلى ءبىر اۋرۋدى تاسىمالدايتىن رەسەسسيۆتى گەندەردى انىقتاۋ ارقىلى بولاشاق ۇرپاقتى اۋىر زارداپتاردان الدىن الا ساقتاندىرۋ.
پوپۋلياسيالىق ءادىس. بۇل ادىسپەن ءتۇرلى تۇقىم قۋالايتىن وزگەرىستەردىڭ ادام پوپۋلياسياسىنا تارالۋ جيىلىگى زەرتتەلەدى. ادامنىڭ ءار ءتۇرلى پوپۋلياسيالارىندا تۇقىم قۋالايتىن گەنوتيپتىك وزگەرىستەردىڭ تارالۋى ءتۇرلى مولشەردە بولادى.
بيوحيميالىق ءادىس. بۇل ءادىس ادام گەنەتيكاسىن زەرتتەۋدە سوڭعى كەزدەرى كەڭىنەن قولدانىلىپ ءجۇر. جالپى ادامدا بولاتىن ءتۇرلى تۇقىم قۋالايتىن وزگەرىستەر جاسۋشاسىنداعى زات الماسۋدىڭ بۇزىلۋىنا تىكەلەي بايلانىستى. ولار سول جاسۋشانىڭ قۇرامىنا كىرەتىن ءنارۋىزدار، نۋكلەين قىشقىلدارى، كومىرسۋلار، مايلار، ليپيدتەر جانە ت. ب. ەكەنىن بەلگىلى. بۇل ءادىس قازىرگى ارحەولوگيالىق زەرتتەۋلەردە دە قولدانىلىپ ءجۇر.
قورىتا ايتقاندا، قازىرگى ادام گەنەتيكاسىن زەرتتەۋدە، اتالىپ كەتكەندەي ءار ءتۇرلى ادىستەر قولدانىلۋدا. سوعان بايلانىستى ادامنىڭ گەنەتيكالىق تۇرعىدان تولىق زەرتتەلگەن وبەەكتىلەر قاتارىنا قوسىلاتىنى ءسوزسىز.