اداستىرۋشى ءدىني اعىمدار
اداستىرۋشى ءدىني اعىمدار
ماقساتى: قازىرگى كەزدە قوعامىمىزدى، ادام ساناسىن ۋلاپ جاتقان ءدىني اعىمداردىڭ سانى ۋاقىت وتكەن سايىن كوبەيىپ بارادى. ولاردىڭ قانشاما ءبىز بىلمەيتىن تۇرلەرى بار. سونىمەن قاتار ونىڭ ادام ساناسىنا، ومىرىنە دەگەن قانشالىقتى زيان كەلتىرىپ جاتقانىن كوپتەپ ەستىپ ءجۇرمىز. مىنە وسى ءدىني اعىمدار تۋرالى وقۋشىلارعا مالىمەت بەرە وتىرىپ، ءبىزدىڭ مۇسىلمان دىنىمىزدە ولاردى قولدانۋدىڭ، قابىلداۋدىڭ زيانى مەن كۇناسى كورسەتىلگەن. وسى اداستىرۋشى ءدىني اعىمدار تۋرالى وقۋشىلارعا مالىمەت بەرۋ، بىلە وتىرىپ، ولاردان اۋلاق بولۋدى ءتۇسىندىرۋ.
بارىسى:
ءى. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى.
ءىى. ينتەراكتيۆتى تاقتا ارقىلى ءدىني اعىمداردىڭ تىنىس تىرشىلىگىنەن ءۇزىندى كورسەتۋ.
ءىىى. قازىرگى جاستار اراسىنداعى ەلىكتەۋشىلىك پەن جاۋاپكەرشىلىك تۋرالى پىكىرتالاس.
پىكىرتالاسقا تالقىلاۋعا ۇسىنىلاتىن سۇراقتار:
1. يسلام ءدىنىنىڭ قازاق ەلىندەگى دارەجەسى
2. جاستار اراسىنداعى يسلام دىنىنە دەگەن كوزقاراستار
3. باسقا دىندەرگە دەگەن وي پىكىرلەرىڭىز.
IV. باسقا دىندەرگە باس ۇرعان قازاق ازاماتتارىنىڭ تۇرمىس تىرشىلىگى تۋرالى بەينە كورنىستەر
تالقىلاۋ:
• ءسىزدىڭ پىكىرىڭىزشە بارلىق دىندەردىڭ دارەجەسى بىردەي مە؟
• (پارانجا) ورامال تارتقان جاس قىزدارعا دەگەن كوزقاراسىڭىز قانداي؟
بۇگىنگى ارحەولوگيا، انتروپولوگيا عىلىمدارى ءدىني سەنىم-نانىم جولدارى مەن جۇيەلەرىنىڭ تىم ەرتە داۋىرلەردەن بەرى ادامزاتتىڭ دامۋ، وركەندەۋ جانە كەمەلدەنۋ بارىسىمەن بىتە قايناسا جالعاسىپ كەلە جاتقانىن دالەلدەيدى. كەيبىر بيوحيميا جانە گەنەتيكا سالاسى عالىمدارى (Rebecca Cann، Mark Stoneking، Douglas Wallace) دۇنيەجۇزىنىڭ كوپتەگەن ايماقتارىنداعى ادام ناسىلدەرىنىڭ گەنەتيكالىق ەرەكشەلىكتەرىن سالىستىرا وتىرىپ، بۇگىنگى ادامزاتتىڭ ءتۇر-تۇقيانىندا ءبىر اتادان تاراعانى تۋرالى قورىتىندى جاساعان. اقش-تاعى ستانفورد ۋنيۆەرسيتەتى پروفەسسورلارىنان لۋيگي لۋكا كاۆاللي-سفورزا (Luigi Luca Cavalli-Sforza) جانە ارىپتەستەرى 40 جىل بويى دۇنيەجۇزىندەگى 5 مىڭداي ءتىلدى زەرتتەي كەلە، ولاردى ءىرىلى-ۇساقتى 17 توپقا ءبولىپ، ءتۇپ نەگىزىندە بارلىق تىلدەر ءبىر كونە تىلدەن تاراعان دەگەن تۇجىرىمعا كەلگەن. اقش كولومبيا ۋنيۆەرسيتەتىنەن رالف سولەكي (Ralph Solecki) سولتۇستىك يراقتاعى شانيدار (Shanidar) ۇڭگىرىندە 1957 جىلى جۇرگىزگەن قازبا جۇمىستارىندا تابىلعان زاتتار وسىدان 60 مىڭ جىل بۇرىن ءومىر سۇرگەن نەاندەرتال ادامدارىنىڭ ءدىني نانىمىنىڭ بولعاندىعىن دالەلدەگەن (كوبىرەك مالىمەت ءۇشىن مىنا ەڭبەكتى وقىڭىز: Roger Lewin، The Origin of Modern Humans، W.H. Freeman and Co.، New York، 1993).
ادامزاتتىڭ ويلاۋ دەڭگەيى بيىكتەگەن سايىن، ءعىلىم-بىلىم سالاسىنداعى تابىستار كوبەيىپ، وركەنيەت ساتىسى ورلەگەن سايىن، ءدىننىڭ قوعام ومىرىندەگى ءرولى مەن ماڭىزدىلىعى دا كۇشەيە بەرگەن. ادام بالاسىنىڭ دامۋى مەن ءدىني سانا-سەزىم جانە قاتىناستاردىڭ دا دامۋى بىرگە جۇرگەن دەسەك قاتە بولماس. كونە مىسىرداعى پەرعاۋىنداردىڭ ەل مەن ءدىندى قاتار بيلەۋى، ريم يمپەراتورلارىنىڭ ەڭ بيىك ءدىني ءمانساپقا يە بولۋى، ءۇندىستاندى بيلەگەن اشوكانىڭ (م.ب. ءىىى ع.) ءبۋدديزمدى تاراتۋ جولىنداعى قاندى جورىقتارى، حريستيانداردىڭ شارمىق (كرەست) جورىقتارى، پايعامبارلاردىڭ عيبراتتى ءومىرى زەرتتەلگەندە تاريحتاعى ەڭ ەلەۋلى ۋاقيعالاردىڭ باسى قاسىندا ءدىننىڭ جۇرگەندىگى بايقالادى. الىپ مەملەكەتتەردىڭ كۇيرەۋى ياكي پايدا بولۋى، توڭكەرىستەر، سوعىستار، كوشتەر كوبىندە نە بەلگىلى ءبىر ءدىندى جويۋ ءۇشىن نەمەسە بەلگىلى ءبىر ءدىندى ورناتۋ ياكي تاراتۋ ءۇشىن جاسالعان.
وسى سوقتىقپالى-سوقپاقتى جولدى باستان كەشكەن ادام بالاسى ءدىننىڭ ەڭ كامىل فورماسى رەتىندە يسلامعا قول جەتكىزدى. ميلادتان كەيىنگى VII-عاسىردا ءاز ەلشى مۇحاممەد ابدۇللاھ ۇلى (569-632) ارقىلى كۇللى ادامزاتقا جىبەرىلگەن يسلام ءدىنى جاراتۋشىنىڭ جاراتىلعاندارعا جىبەرگەن ەڭ سوڭعى ءھام ەڭ كامىل ءومىر ءسۇرۋ، ويلاۋ، سەزىنۋ، ۇيىمداسۋ جانە دامۋ جولىن ۇسىندى...
ادام بالاسى جاراتىلىسىنداعى وڭ جانە تەرىس قابىلەتتەرى، كۇشتى ءھام ءالسىز جاقتارى بويىنشا جاراتۋشىنىڭ ساف دىنىنە قول سۇعا وتىرىپ، كوپشىلىك جاعدايلاردا ءدىندى بۇرمالاپ، دىنگە وزگەرىستەر ەنگىزىپ، ءدىننىڭ باقيلىق سيپاتىن فانيلەندىرىپ، ىزگىلىك پەن باقىتقا جەتكىزۋشى ارناسىن اۋىستىرۋعا تالپىنۋمەن بولدى. تاريحتا بولعان كۇردەلى ۋاقيعالاردى تەرەڭ زەرتتەگەنىمىزدە ەسى ساۋ ادامعا قورقىنىشتى ياكي جيىركەنىشتى كورىنۋگە ءتيىستى كوپتەگەن ءىس-امالداردىڭ «ءدىن ءۇشىن» نەمەسە «ءدىنشىل» اتانعان توپتىڭ باستاماسىمەن بولعاندىعىن كورەمىز. ەۋروپاداعى ينكۆيزاسيا جىلدارىندا (1184-1834) شىركەۋدىڭ بۇيرىعىمەن ولتىرىلگەن ون مىڭداعان عالىمدار، كىناسىز ورتەلگەن ءجۇز مىڭداعان ايەلدەر، امەريكادا ەش جازىقسىز قىرىلعان ميلليونداعان ۇندىستەر، افريكادا قۇلدىققا اكەتىلگەن ميلليونداعان بەيكۇنا ادامدار ت.ت. وسى پىكىرىمىزدىڭ ايعاعى. الەمدەگى بارلىق دىندەر ءوزىنىڭ نەگىزگى فورماسىنان اۋىتقىپ، باستى ماقساتىنان اجىراتىلعان تۇستا دىندەردىڭ ىشىنەن دىندەر ءبولىنىپ شىعىپ، ولاردىڭ ءوزى قىرقىسىپ، ونداعان، ءتىپتى، جۇزدەگەن باعىتتارعا ءبولىنىپ، بۇگىنگى اسا كۇردەلى ءھام باقىلانۋى نەعايبىل ءدىني احۋال پايدا بولدى.
مۇسىلماندار دا وسى فانيلەندىرۋ زوبالاڭىنىڭ، دىنگە ىرىتكى سالۋ ءفيتناسىنىڭ قياناتشىل ءۋا جويقىن تەپكىسىنە دۋشار بولدى. پايعامبارىمىزدىڭ كەزىندە بولىنبەگەن جانە قۇراندا «ەشقاشاندا جىكتەرگە بولىنبەڭدەر!» (قۇران، ءالي يمران سۇرەسى، 3/103) بۇيرىعىنىڭ بولعانىنا قاراماستان مۇسىلماندار باستاپقىدا ساياسي توپتارعا ءبولىندى، ونىڭ ارتى سەنىم جانە قۇقىق قاعيدالارى بويىنشا جىكتەلۋگە ۇلاستى. وسى ءبولىنۋدىڭ مۇسىلماندارعا ەش جاقسىلىق اكەلمەگەنى، البەتتە، بەلگىلى. الايدا، بۇگىنگى دىندەر جانە ءمازھاب ءۋا تاريقاتتاردىڭ (كونفەسسيالار ءۋا سەكتالار) پايدا بولۋ جانە قالىپتاسۋ تاريحىن اسا مۇقياتتىلىقپەن زەرتتەپ، تالداپ، عيبرات العان ءجون. تەك قانا اللاھ تاعالانىڭ مەنشىگىندەگى «ءدىني الاڭعا» فانيلەردىڭ قول سۇعۋى جالعاسقان سايىن، ءدىن ىشىندەگى بولىنۋشىلىك بولعان سايىن، ىزگىلىك پەن باقىتقا كەنەلتەتىن ءدىننىڭ، وكىنىشكە قاراي، ازاپ پەن اداسۋشىلىققا اپاراتىن سيپاتقا يە بولاتىنىنا كۋا بولامىز. وسىندايدا، بەلگىلى فيلوسوف ءھام يدەولوگ كارل ماركستىڭ (1818-1883) «ءدىن – حالىقتىڭ اپيىنى» دەگەن ءماشھۇر ءسوزى ەرىكسىز ەسكە تۇسەدى. كارل ماركستىڭ ياھۇدي (ەۆرەي) جانۇيادا دۇنيەگە كەلىپ، حريستيان قوعامدا وسكەندىگىن ەسكەرگەندە، ونىڭ تۇسىنىگىندەگى ءدىننىڭ قانداي ءدىن ەكەنى وزدىگىنەن بەلگىلى. دەگەنمەن، ىزگىلىككە باۋليتىن سيپاتىنان ايىرىلعان جانە ءفاني پەندەلەرگە ياكي پۇتتارعا قۇلدىق ۇرۋعا ۇگىتتەيتىن ءدىننىڭ شىن مانىندە اپيىن بولاتىنى دا داۋسىز...
«كۇدىكسىز، مۇميندەر ءباۋىرلار-دۇر! ونداي بولسا، باۋىرلارىڭنىڭ اراسىن تاتۋلاستىرىڭدار!» (قۇران، حۇجۇرات سۇرەسى، 49/10)«اللاھتىڭ جەلىسىنەن ءبارىڭ بىرگە جابىسا ۇستاڭدار جانە ەشقاشاندا جىكتەرگە بولىنبەڭدەر!» (قۇران، ءالي يمران سۇرەسى، 3/103)
جوعارىداعى اياتتاردىڭ تالاپتارى كورىنىپ تۇر. ەندى، بۇرمالانعان ءدىننىڭ، فانيلەردىڭ قول سۇعۋىنا ۇشىراپ، رۋحاني قاناۋ قولشوقپارىنا اينالعان ناحاق جولداردىڭ ادامزاتقا قانشالىقتى زياندى بولا الاتىنىن ناقتى مىسالدارمەن كەلتىرەيىك:
افريكانىڭ كىندىگىندە ورنالاسقان ۋگاندا ەلىندەگى كانۋنگۋ قالاشىعىندا 18 ناۋرىز 2000 جىلى «قۇدايدىڭ 10 بۇيرىعىن جاڭعىرتۋ» (Restoration of the Ten Commandments of God) حريستيان سەكتاسىنا مۇشە 500-دەن استام ادام وزدەرىن ورتەپ ولتىرگەن. سەكتا كوسەمى جوزەف كيبۆەتەرە (Joseph Kibweteere) سەكتا مۇشەلەرىنىڭ ءبارىن ءبىر سالتاناتتى مۇراسىمعا شاقىرىپ، داستارقان دايىنداعان ەكەن. جاس بالالار مەن كوپشىلىگى ايەلدەردەن قۇرالعان ءوزىن-وزى ءولتىرۋ جاماعاتى شىركەۋدىڭ ەسىك-تەرەزەلەرىن جاۋىپ، الدىمەن ءدىني اندەر ايتىپ، بيلەپ، سونسوڭ وزدەرىن ورتەپ جىبەرگەن. ءورت ءوشىرۋ قىزمەتى انىقتاعانداي، سۋيسيد امالى بارىسىندا مۇشەلەر اراسىندا جانجال بولماعان. جوزەف كيبۆەتەرە «31 جەلتوقسان 1999 جىلى قيامەت قايىم بولادى، بارلىق مۇلىكتەرىڭدى ساتىڭدار»، دەپ ۇگىتتەگەن.
ايتىلعان ۋاقىتتا ەش نارسە بولماعان سوڭ ول بولجامىن 31 جەلتوقسان 2000 جىل دەپ وزگەرتەدى. بۇل دا بولماعان سوڭ اراعا بىرنەشە اي ۋاقىت سالىپ، پەندەلەرىمەن ماسسالىق ءسۋيسيدتى ۋيىمداستىرادى. ۋگاندا سىرتقى ىستەر ءمينيسترى اماما مبابازي (Amama Mbabazi) باسپاسوزگە بەرگەن سۇحباتىندا ۇكىمەتتىڭ وسى سەكتا جونىندە ماعلۇماتى بولماعانىن، ەگەر بولعاندا ءتيىستى شارالاردى الدىن الا قولدانۋعا بولاتىندىعىن ايتقان. ول، سونىمەن قاتار، ءدىني جاماعاتتاردى باقىلاۋدى كۇشەيتۋدىڭ قاجەت ەكەنىن بىلدىرگەن. ۋگاندانىڭ سولتۇستىگىندە 1980ء-شى جىلدارى قالىپتاسقان «كيەلى رۋح قوزعالىسى» (The Holy Spirit Movement) دەپ اتالاتىن حريستيان سەكتاسى دا جۇزدەگەن ادامداردى ءوزىن-وزى ولتىرۋگە يتەرمەلەگەن-دى...
اداستىرۋشى ءدىني اعىمدار مەن سەكتالاردىڭ قانشالىقتى ءقاۋىپتى ءھام كەساپاتتى ەكەنىن كورسەتەتىن جۋىق تاريحتا بولعان تاعى ءبىر مىسالدى ايتالىق: اقش ازاماتى حريستيان كوسەمى جيم جونس (Jim Jones) 1957 جىلى «حالىقتىڭ عيباداتحاناسى» (The People’s Temple) دەپ اتالاتىن سەكتانى باستايدى. ول ءوزىن يسا ءماسىح پەن لەنيننىڭ تىرىلگەن فورماسى سانايتىن، يادرولىق قىرعىن ۇيىمداستىرۋدى كوزدەيتىن. وزىنە باعىنعان ادامدارمەن بىرگە وڭتۇستىك امەريكاداعى گۋياناعا كوشىپ بارىپ، ءوز اتىنداعى جونستاۋن (Jonestown) دەگەن قالاشىقتى سالادى. وسى جەردى ەكى جىل مەكەندەگەن ول 1978 جىلى 638 ەرەسەك جانە 294 جاس ءوسپىرىم، جيىنى 932 مۇريدىنە سيانيد ءىشىپ ءولۋدى بۇيىرادى. بۇيرىقتى ورىنداماعانداردى اتىپ ولتىرگەن. سوندا، جونستى جانە ونىڭ مۇريدتەرىن ءوز وزدەرىن ولتىرۋگە يتەرمەلەگەن قانداي كۇش، قانداي سەنىم ەدى؟ وسىنشاما جۇزدەگەن ادامنىڭ ىشىنەن اقىل-ەسى ساۋ ءبىر كىسىنىڭ دە تابىلماعانىن قالاي تۇسىندىرەمىز؟ ارينە، بۇل ءدىن پسيحولوگتارى مەن ءدىن سوسيولوگتارىنىڭ زەرتتەۋ تاقىرىبى. ءبىزدىڭ ايتپاعىمىز، قانداي تەرىس ءدىن بولسا دا، كور-سوقىر سەنىمنىڭ دۇلەي كۇشىنىڭ وراساندىعى...
اقش-تىڭ تەحاس شتاتىنداعى ۆاكو ەلدى مەكەنىندە 1993 جىلعى كوكەكتە بولعان قاندى قىرعىن كۇللى الەم جۇرتشىلىعىنىڭ نازارىن اۋدارعان-دى. بۇل جەردە حريستيان سەكتا كوسەمى دەيۆيد كورەشتىڭ (David Koresh) فەرماسى ورنالاسقان. كورەش مۇندا 80 مۇريدىمەن تۇراتىن. ول ءوزىن دۇنيەنىڭ سوڭعى كەزەڭىندە جەر بەتىنە كەلىپ قۇداي پاتشالىعىن ورناتاتىن يسا ءماسىح دەپ جاريالاعان. اقش قۇقىق قورعاۋ ورگاندارى فەرماعا كىرۋگە ارەكەت قىلعاندا سەكتا مۇشەلەرىنىڭ تاباندى قارسىلىعىنا تاپ بولادى. 51 كۇنگە ۇلاسقان قورشاۋدىڭ ەڭ سوڭعى كۇنى كورەش مۇريدتەرىنە وز-وزدەرىن ءولتىرۋدى بۇيىرادى. ساقشىلارمەن بولعان قاقتىعىس جانە ءورت سالدارىنان سەكتاعا مۇشە 86 ادام كوز جۇمادى.
الەمنىڭ ەڭ باي ەلدەرىنەن شۆەيساريادا 1987 جىلى لۋك جۋرەت (Luc Jouret، 1947-1994) جانە جوزەف دي مامبرو (Joseph di Mambro، 1926-1995) نەگىزىن قالاعان «كۇن عيباداتحاناسى نيزامى» (The Order of The Solar Temple) اتتى ادامداردى زومبيگە اينالدىراتىن سەكتانى ايتپاسقا بولمايدى. ونىڭ نەگىزىندە كۇنگە تابىنۋ كۋلتى بار ەدى. سەكتا شۆەيساريامەن قاتار فرانسيا جانە كانادا قاتارلى دامىعان ەلدەردە دە مۇريدتەر جيناعان-تۇعىن. سەكتا كوسەمدەرى ادامداردى ولاردىڭ رۋحىن سيريۋس جۇلدىزىنا جەتكىزىپ، ولىمسىزدىك ءشارباتىن ىشكىزەمىز دەپ الدايتۇعىن. جۇماققا جەتۋ ءۇشىن ادامدار وزدەرىن ورتەپ ولتىرۋگە ءتيىس بولعان. 1987، 1995 جانە 1997 جىلدارى جاسالعان سۋيسيد امالدارىندا سەكتا كوسەمدەرىمەن بىرگە 48 ادامنىڭ كۇلگە اينالعان دەنەلەرى تابىلعان. سەكتا مۇشەلەرىنىڭ دەنى جوعارى ءبىلىمدى، الەۋمەتتىك جاعدايى قامتاماسىز ەتىلگەن ازاماتتاردان قۇرالعان ەكەن. ولاردى وسىنداي ازعىندىققا، جان تۇرشىكتىرەر جاۋىزدىققا جەتەلەگەن نە ەدى؟
دامىعان ەلدەردە جۋىردا عانا بولعان ادام سەنگىسىز ۋاقيعالاردىڭ ءبىرىن تاعى ايتالىق: اقش-تىڭ كاليفورنيا شتاتىندا ورنالاسقان «اسپاننىڭ قاقپاسى» (Heaven’s Gate) سەكتاسىنىڭ مۇشەلەرى سول كەزدە پلانەتامىزدىڭ جاقىن ماڭىنان ءوتىپ بارا جاتقان ھەيل-بوپپ (Hale Bopp) كومەتاسىنىڭ ارتىندا جاسىرىنىپ تۇرعان عارىش كەمەسى ولاردى جەردەن الىپ كەتۋگە كەلە جاتىر دەپ سەنەتىن. سان ديەگو قالاسىنداعى ءبىر ۇيدە جينالعان سەكتانىڭ 39 مۇشەسى ۋلى شىرىن ءىشىپ ءبىر مەزەتتە ءوز جاندارىن قيعان. سەكتا مۇشەلەرىنىڭ بارلىعى دا بىردەي كيىنگەن ەكەن. ءارقايسىسىنىڭ قالتاسىندا 5 دوللارلىق قاعاز اقشا بولىپتى. سەكتانىڭ نەگىزىن قالاعان پروتەستانت ۋاعىزشى مارشال اپپلەۋايت (Marshall Applewhite، 1931-1997) جانە بونني نەتتلەس (Bonnie Nettles، 1938-1985) تاستاپ كەتكەن حاتتارىندا تومەنگى ءومىر ساتىسىنان جوعارى ءبىر ءومىر ساتىسىنا كوتەرىلىپ بارا جاتقاندارىن جازعان. وسى سەكتانىڭ دا مۇشەلەرى نەگىزىنەن ءتىس دارىگەرى، ينجەنەر، زاڭگەر، دارىگەر سياقتى ساۋاتتى دا اۋقاتتى ادامدار ەكەنى تاڭ قالدىرادى. جوعارىدا كەلتىرىلگەن مىسالداردىڭ بارلىعى دا اتالمىش اداستىرۋشى سەكتالاردىڭ اۋەل باستا اقىلدى جەلىدەن شىعارىپ، ادامدى ەسۋاسقا اينالدىرۋمەن جانە تاۋەلدى ەتۋمەن ىسكە كىرىسەتىنىن كورسەتەدى. ەلىمىزدە دە كەيبىر ەزوتەريكالىق اعىمداردى، ونىڭ ىشىندە ءدىني ميستيسيزم، وككۋلتيزم، كاببالا ءىلىمى مەن ءسۋفيزمدى ۋاعىزداپ جۇرگەن اعىمداردىڭ ىشىندە جوعارى ءبىلىمدى، ءتىپتى ءپوزيتيۆتى عىلىمداردىڭ ماماندارى، عىلىم دوكتورلارى مەن پروفەسسورلارى بار ەكەنى وسىعان سايادى...
1985 جىلى قىركۇيەك ايىنىڭ 19 كۇنى فيليپيندەر ەلىندەگى ميندانو ارالىن مەكەندەيتىن اتا تايپاسىنىڭ 60 ادامى تاريقات كوسەمى داتۋ مانگايانوننىڭ (Datu Mangayanon) بۇيرىعىمەن ۋ ءىشىپ وزدەرىن ولتىرەدى. وڭتۇستىك كورەياداعى پروتەستانت ايەل كوسەم پارك سۋن-جانىڭ (Park Soon-Ja) 32 ءمۇريدى شاعىن دوزادا ۋ ءىشىپ، ءوز وزدەرىن باۋىزداپ ولتىرگەن. جاپونيانىڭ ۆاكاياما جاعالاۋىندا «شىندىقتىڭ دوستارى شىركەۋىنىڭ» 7 ايەل مۇشەسى وزدەرىن ورتەپ ولتىرگەن. ولار تاستاپ كەتكەن حاتتارىندا وز-وزدەرىن تاريقات كوسەمى كيوحارۋ مياموتونىڭ (Kiyoharu Miyamoto) قۇرمەتىنە ولتىرگەندەرىن جازعان. جاپونياداعى ەكسترەميست بۋدديست سەكتا «اۋم سينريكو» ناسيلەر ويلاپ تاپقان جانە ادامزاتقا بەلىگىلى ەڭ ۋلى گازدىڭ ءبىرى سانالاتىن زارين گازىمەن (عىلىمي اتى – Isopropyl Methyl Phosphonfluoridate) مەترو ستانسيالارىندا جاساعان تەررور شابۋىلدارىمەن ايگىلى بولدى. توكيوداعى كاسۋميگاسەكي بەكەتىندە 1995 جىلى جاسالعان شابۋىلدا 12 ادام قازا تاۋىپ، 5،500 ادام اۋىر جاراقات الدى.
وسى تەررور امالىنان كەيىن ماسەلەنى جان-جاقتى زەرتتەپ، تالداعان جاپون قوعامتانۋ عالىمدارى توپتىق ءتارتىپ پەن توپقا تاۋەلدىلىكتى كوبىرەك دارىپتەپ، جەكە ويلاۋدى وقشاۋلايتىن جاپون ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىن ايىپتى دەپ تاپقان. بۇعان قوسا كوپتەگەن عالىمدار امەريكانىڭ 1945 جىلعى جەڭىسىنەن كەيىن جاپونداردىڭ ۇلتتىق ءدىنى ءسينتويزمنىڭ السىرەۋى سالدارىنان ولاردىڭ رۋحاني بوپسالاۋعا دۋشار بولعانىن العا تارتادى. شيزۋوكا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ سوسيولوگيا پروفەسسورى كيمياكي نيشيدانىڭ (Kimiaki Nishida) پىكىرىنشە رۋحاني ۆاكۋۋمدا قالعان جاپون جاستارىن روك كونسەرتتەرىن ءجيى ۇيىمداستىراتىن جانە ۆيدەو تەحنيكانى شەبەر پايدالاناتىن اۋم سينريكو سەكتاسى بىردەن وزىنە تارتقان. وسىعان ۇقساس ادىستەر بىزدە دە جاسالىپ جاتقان جوق پا، دەپ ەرىكسىز وزىڭە سۇرايسىڭ. قازاقستاندا دا ءوزىن ءماسىح ياكي ءماھدي دەپ جاريالاعان ادامدار مەن ولاردىڭ سەكتالارى ۇقساس ادىستەردى پايدالانىپ، كەڭ كولەمدى ناسيحات جاساپ جاتىر دەگەن اقپارات باسپاسوزدە ءجيى كەزىگەتىن بولدى.
بۇگىنگى كۇنى قازاقستانداعى ءدىني احۋال دا موزايكانىڭ تاستارى ىسپەتتى ءتۇرلى-تۇستى. سىرتتان كىرىپ، ەمىن-ەركىن ۇگىت-ناسيحات جاساپ جاتقان ءدىني ۇيىمدار مەن اعىمداردىڭ ەلىمىزگە قانشالىقتى قاجەتى بار ەكەنى لايىقتى دەڭگەيدە زەرتتەلىپ جاتقان جوق. جوعارىدا ەسىمدەرى اتالعان اداستىرۋشى ءھام قۇپيالىعى باسىم توتاليتارلىق سەكتالارعا ۇقساس قۇرىلىمداردىڭ ەلىمىزدە دە تامىر جايىپ كەلە جاتقانى تۋرالى ايتۋعا قورقاسىڭ. الايدا، باسقا ەلدەردە بولعان جانە بولىپ جاتقان ورەسكەل جاعدايلاردان عيبرات الىپ، قاتاڭ شارا قولداناتىن كەز كەلگەن سياقتى. سەبەبى، قازاقستاننىڭ دەموگرافيالىق، الەۋمەتتىك، ساياسي-قۇقىقتىق جانە ەكونوميكالىق جاعدايى كەز كەلگەن ۇگىتتى تاراتۋعا اسا قولايلى. سول سەبەپتى، مەملەكەتتىڭ ءدىن ماسەلەسىنە شۇعىل بەت بۇرىپ، ءدىن ماسەلەسىن بوتەن كۇشتەردىڭ قولىنان ءوز قولىنا الاتىن ۋاقىتى جەتتى دەپ ايتار ەدىم. ەگەر مەملەكەت ءدىن ماسەلەسىمەن اينالىسپاسا، بولاشاقتا ءدىن ماسەلەسى مەملەكەتتىڭ وزىمەن اينالىساتىن بولادى. كارل ماركستىڭ اپيىنعا تەڭەگەن ءدىنى ىزگىلىك پەن باقىتقا باستايتىن دىننەن وزىپ كەتەتىن بولسا، ونداي قوعامدا اسا ءقاۋىپتى ۋاقيعالار بولادى دەۋ ساۋەگەيلىك ەمەس...
بۇگىنگى كۇنى قازاقستاندا حريستياندىقتىڭ ەلىمىزگە كەيىنگى جىلدارى كەلىمسەكتەر ارقىلى كەلگەن جاڭا فورمالارى ميسسيونەرلەر ارقىلى كەڭ تاراتىلۋدا. ليۋتەراندار، باپتيستەر، مەتوديستەر، مەننونيتتەر، 7. كۇننىڭ ادۆەنتيستەرى، پەنتەكوستال شىركەۋلەرى، پرەسۆيتەرياندار، ەلۋلىكتەر، مۋن شىركەۋى، ۆيسسەريان شىركەۋى، ەۆانگەليستەر، يەھوۋا كۋاگەرلەرى دەپ تىزبەكتەپ ساناپ شىعا المايسىڭ. بۇلارعا قوسا ەلىمىزدە «ۇلتتىق يسلام» مەن «ۇلتسىز يسلام» ورناتۋعا ۇمتىلاتىن «ۋنيكالدى» توپتار دا بار. جالپى، سەكتولوگيا عىلىمى ەلىمىزدە ءالى قالىپتاسقان جوق دەسەك ارتىق بولماس. بۇل ءدال بۇگىنگى كۇنى وتە وزەكتى ءھام اسا قاجەتتى عىلىم سالاسى.
جوعارىدا ايتىلعان مالىمەتتەر نەگىزىندە ەلىمىزدىڭ بولاشاعى حالقىمىزدىڭ بىرلىگىندە، ال حالقىمىزدىڭ بىرلىگى حالىقتىڭ ءدىني بىرلىگىندە ەكەنىن تاعى دا ايتقىم كەلەدى. قازاقستان مۇسىلماندار ءدىني باسقارماسىن بۇگىنگى 100 جىلدىق مەرەيتويىمەن شىن جۇرەكتەن قۇتتىقتاي وتىرىپ، بارلىق مۇسىلماندار ءفاني ادامدار مەن ءفاني ۇعىمدارعا تابىندىراتىن اعات جولداردى تاستاپ، ءدىني باسقارما توڭىرەگىندە، قۇران كارىمنىڭ ساف جولى بويىنشا يسلام جولىندا بىرىگەيىك دەپ تىلەك ايتقىم كەلەدى. اللاھ تاعالام بارشاڭىزدى جارىلقاسىن!
قىزىلوردا وبلىسى، قازالى اۋدانى،
ايتەكە بي كەنتىندەگى №5 كاسىپتىك ليسەيدىڭ
ماتەماتيكا ءپانىنىڭ ءمۇعالىمى
قارايەۆ دارحان جىلقايدار ۇلى
ماقساتى: قازىرگى كەزدە قوعامىمىزدى، ادام ساناسىن ۋلاپ جاتقان ءدىني اعىمداردىڭ سانى ۋاقىت وتكەن سايىن كوبەيىپ بارادى. ولاردىڭ قانشاما ءبىز بىلمەيتىن تۇرلەرى بار. سونىمەن قاتار ونىڭ ادام ساناسىنا، ومىرىنە دەگەن قانشالىقتى زيان كەلتىرىپ جاتقانىن كوپتەپ ەستىپ ءجۇرمىز. مىنە وسى ءدىني اعىمدار تۋرالى وقۋشىلارعا مالىمەت بەرە وتىرىپ، ءبىزدىڭ مۇسىلمان دىنىمىزدە ولاردى قولدانۋدىڭ، قابىلداۋدىڭ زيانى مەن كۇناسى كورسەتىلگەن. وسى اداستىرۋشى ءدىني اعىمدار تۋرالى وقۋشىلارعا مالىمەت بەرۋ، بىلە وتىرىپ، ولاردان اۋلاق بولۋدى ءتۇسىندىرۋ.
بارىسى:
ءى. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى.
ءىى. ينتەراكتيۆتى تاقتا ارقىلى ءدىني اعىمداردىڭ تىنىس تىرشىلىگىنەن ءۇزىندى كورسەتۋ.
ءىىى. قازىرگى جاستار اراسىنداعى ەلىكتەۋشىلىك پەن جاۋاپكەرشىلىك تۋرالى پىكىرتالاس.
پىكىرتالاسقا تالقىلاۋعا ۇسىنىلاتىن سۇراقتار:
1. يسلام ءدىنىنىڭ قازاق ەلىندەگى دارەجەسى
2. جاستار اراسىنداعى يسلام دىنىنە دەگەن كوزقاراستار
3. باسقا دىندەرگە دەگەن وي پىكىرلەرىڭىز.
IV. باسقا دىندەرگە باس ۇرعان قازاق ازاماتتارىنىڭ تۇرمىس تىرشىلىگى تۋرالى بەينە كورنىستەر
تالقىلاۋ:
• ءسىزدىڭ پىكىرىڭىزشە بارلىق دىندەردىڭ دارەجەسى بىردەي مە؟
• (پارانجا) ورامال تارتقان جاس قىزدارعا دەگەن كوزقاراسىڭىز قانداي؟
بۇگىنگى ارحەولوگيا، انتروپولوگيا عىلىمدارى ءدىني سەنىم-نانىم جولدارى مەن جۇيەلەرىنىڭ تىم ەرتە داۋىرلەردەن بەرى ادامزاتتىڭ دامۋ، وركەندەۋ جانە كەمەلدەنۋ بارىسىمەن بىتە قايناسا جالعاسىپ كەلە جاتقانىن دالەلدەيدى. كەيبىر بيوحيميا جانە گەنەتيكا سالاسى عالىمدارى (Rebecca Cann، Mark Stoneking، Douglas Wallace) دۇنيەجۇزىنىڭ كوپتەگەن ايماقتارىنداعى ادام ناسىلدەرىنىڭ گەنەتيكالىق ەرەكشەلىكتەرىن سالىستىرا وتىرىپ، بۇگىنگى ادامزاتتىڭ ءتۇر-تۇقيانىندا ءبىر اتادان تاراعانى تۋرالى قورىتىندى جاساعان. اقش-تاعى ستانفورد ۋنيۆەرسيتەتى پروفەسسورلارىنان لۋيگي لۋكا كاۆاللي-سفورزا (Luigi Luca Cavalli-Sforza) جانە ارىپتەستەرى 40 جىل بويى دۇنيەجۇزىندەگى 5 مىڭداي ءتىلدى زەرتتەي كەلە، ولاردى ءىرىلى-ۇساقتى 17 توپقا ءبولىپ، ءتۇپ نەگىزىندە بارلىق تىلدەر ءبىر كونە تىلدەن تاراعان دەگەن تۇجىرىمعا كەلگەن. اقش كولومبيا ۋنيۆەرسيتەتىنەن رالف سولەكي (Ralph Solecki) سولتۇستىك يراقتاعى شانيدار (Shanidar) ۇڭگىرىندە 1957 جىلى جۇرگىزگەن قازبا جۇمىستارىندا تابىلعان زاتتار وسىدان 60 مىڭ جىل بۇرىن ءومىر سۇرگەن نەاندەرتال ادامدارىنىڭ ءدىني نانىمىنىڭ بولعاندىعىن دالەلدەگەن (كوبىرەك مالىمەت ءۇشىن مىنا ەڭبەكتى وقىڭىز: Roger Lewin، The Origin of Modern Humans، W.H. Freeman and Co.، New York، 1993).
ادامزاتتىڭ ويلاۋ دەڭگەيى بيىكتەگەن سايىن، ءعىلىم-بىلىم سالاسىنداعى تابىستار كوبەيىپ، وركەنيەت ساتىسى ورلەگەن سايىن، ءدىننىڭ قوعام ومىرىندەگى ءرولى مەن ماڭىزدىلىعى دا كۇشەيە بەرگەن. ادام بالاسىنىڭ دامۋى مەن ءدىني سانا-سەزىم جانە قاتىناستاردىڭ دا دامۋى بىرگە جۇرگەن دەسەك قاتە بولماس. كونە مىسىرداعى پەرعاۋىنداردىڭ ەل مەن ءدىندى قاتار بيلەۋى، ريم يمپەراتورلارىنىڭ ەڭ بيىك ءدىني ءمانساپقا يە بولۋى، ءۇندىستاندى بيلەگەن اشوكانىڭ (م.ب. ءىىى ع.) ءبۋدديزمدى تاراتۋ جولىنداعى قاندى جورىقتارى، حريستيانداردىڭ شارمىق (كرەست) جورىقتارى، پايعامبارلاردىڭ عيبراتتى ءومىرى زەرتتەلگەندە تاريحتاعى ەڭ ەلەۋلى ۋاقيعالاردىڭ باسى قاسىندا ءدىننىڭ جۇرگەندىگى بايقالادى. الىپ مەملەكەتتەردىڭ كۇيرەۋى ياكي پايدا بولۋى، توڭكەرىستەر، سوعىستار، كوشتەر كوبىندە نە بەلگىلى ءبىر ءدىندى جويۋ ءۇشىن نەمەسە بەلگىلى ءبىر ءدىندى ورناتۋ ياكي تاراتۋ ءۇشىن جاسالعان.
وسى سوقتىقپالى-سوقپاقتى جولدى باستان كەشكەن ادام بالاسى ءدىننىڭ ەڭ كامىل فورماسى رەتىندە يسلامعا قول جەتكىزدى. ميلادتان كەيىنگى VII-عاسىردا ءاز ەلشى مۇحاممەد ابدۇللاھ ۇلى (569-632) ارقىلى كۇللى ادامزاتقا جىبەرىلگەن يسلام ءدىنى جاراتۋشىنىڭ جاراتىلعاندارعا جىبەرگەن ەڭ سوڭعى ءھام ەڭ كامىل ءومىر ءسۇرۋ، ويلاۋ، سەزىنۋ، ۇيىمداسۋ جانە دامۋ جولىن ۇسىندى...
ادام بالاسى جاراتىلىسىنداعى وڭ جانە تەرىس قابىلەتتەرى، كۇشتى ءھام ءالسىز جاقتارى بويىنشا جاراتۋشىنىڭ ساف دىنىنە قول سۇعا وتىرىپ، كوپشىلىك جاعدايلاردا ءدىندى بۇرمالاپ، دىنگە وزگەرىستەر ەنگىزىپ، ءدىننىڭ باقيلىق سيپاتىن فانيلەندىرىپ، ىزگىلىك پەن باقىتقا جەتكىزۋشى ارناسىن اۋىستىرۋعا تالپىنۋمەن بولدى. تاريحتا بولعان كۇردەلى ۋاقيعالاردى تەرەڭ زەرتتەگەنىمىزدە ەسى ساۋ ادامعا قورقىنىشتى ياكي جيىركەنىشتى كورىنۋگە ءتيىستى كوپتەگەن ءىس-امالداردىڭ «ءدىن ءۇشىن» نەمەسە «ءدىنشىل» اتانعان توپتىڭ باستاماسىمەن بولعاندىعىن كورەمىز. ەۋروپاداعى ينكۆيزاسيا جىلدارىندا (1184-1834) شىركەۋدىڭ بۇيرىعىمەن ولتىرىلگەن ون مىڭداعان عالىمدار، كىناسىز ورتەلگەن ءجۇز مىڭداعان ايەلدەر، امەريكادا ەش جازىقسىز قىرىلعان ميلليونداعان ۇندىستەر، افريكادا قۇلدىققا اكەتىلگەن ميلليونداعان بەيكۇنا ادامدار ت.ت. وسى پىكىرىمىزدىڭ ايعاعى. الەمدەگى بارلىق دىندەر ءوزىنىڭ نەگىزگى فورماسىنان اۋىتقىپ، باستى ماقساتىنان اجىراتىلعان تۇستا دىندەردىڭ ىشىنەن دىندەر ءبولىنىپ شىعىپ، ولاردىڭ ءوزى قىرقىسىپ، ونداعان، ءتىپتى، جۇزدەگەن باعىتتارعا ءبولىنىپ، بۇگىنگى اسا كۇردەلى ءھام باقىلانۋى نەعايبىل ءدىني احۋال پايدا بولدى.
مۇسىلماندار دا وسى فانيلەندىرۋ زوبالاڭىنىڭ، دىنگە ىرىتكى سالۋ ءفيتناسىنىڭ قياناتشىل ءۋا جويقىن تەپكىسىنە دۋشار بولدى. پايعامبارىمىزدىڭ كەزىندە بولىنبەگەن جانە قۇراندا «ەشقاشاندا جىكتەرگە بولىنبەڭدەر!» (قۇران، ءالي يمران سۇرەسى، 3/103) بۇيرىعىنىڭ بولعانىنا قاراماستان مۇسىلماندار باستاپقىدا ساياسي توپتارعا ءبولىندى، ونىڭ ارتى سەنىم جانە قۇقىق قاعيدالارى بويىنشا جىكتەلۋگە ۇلاستى. وسى ءبولىنۋدىڭ مۇسىلماندارعا ەش جاقسىلىق اكەلمەگەنى، البەتتە، بەلگىلى. الايدا، بۇگىنگى دىندەر جانە ءمازھاب ءۋا تاريقاتتاردىڭ (كونفەسسيالار ءۋا سەكتالار) پايدا بولۋ جانە قالىپتاسۋ تاريحىن اسا مۇقياتتىلىقپەن زەرتتەپ، تالداپ، عيبرات العان ءجون. تەك قانا اللاھ تاعالانىڭ مەنشىگىندەگى «ءدىني الاڭعا» فانيلەردىڭ قول سۇعۋى جالعاسقان سايىن، ءدىن ىشىندەگى بولىنۋشىلىك بولعان سايىن، ىزگىلىك پەن باقىتقا كەنەلتەتىن ءدىننىڭ، وكىنىشكە قاراي، ازاپ پەن اداسۋشىلىققا اپاراتىن سيپاتقا يە بولاتىنىنا كۋا بولامىز. وسىندايدا، بەلگىلى فيلوسوف ءھام يدەولوگ كارل ماركستىڭ (1818-1883) «ءدىن – حالىقتىڭ اپيىنى» دەگەن ءماشھۇر ءسوزى ەرىكسىز ەسكە تۇسەدى. كارل ماركستىڭ ياھۇدي (ەۆرەي) جانۇيادا دۇنيەگە كەلىپ، حريستيان قوعامدا وسكەندىگىن ەسكەرگەندە، ونىڭ تۇسىنىگىندەگى ءدىننىڭ قانداي ءدىن ەكەنى وزدىگىنەن بەلگىلى. دەگەنمەن، ىزگىلىككە باۋليتىن سيپاتىنان ايىرىلعان جانە ءفاني پەندەلەرگە ياكي پۇتتارعا قۇلدىق ۇرۋعا ۇگىتتەيتىن ءدىننىڭ شىن مانىندە اپيىن بولاتىنى دا داۋسىز...
«كۇدىكسىز، مۇميندەر ءباۋىرلار-دۇر! ونداي بولسا، باۋىرلارىڭنىڭ اراسىن تاتۋلاستىرىڭدار!» (قۇران، حۇجۇرات سۇرەسى، 49/10)«اللاھتىڭ جەلىسىنەن ءبارىڭ بىرگە جابىسا ۇستاڭدار جانە ەشقاشاندا جىكتەرگە بولىنبەڭدەر!» (قۇران، ءالي يمران سۇرەسى، 3/103)
جوعارىداعى اياتتاردىڭ تالاپتارى كورىنىپ تۇر. ەندى، بۇرمالانعان ءدىننىڭ، فانيلەردىڭ قول سۇعۋىنا ۇشىراپ، رۋحاني قاناۋ قولشوقپارىنا اينالعان ناحاق جولداردىڭ ادامزاتقا قانشالىقتى زياندى بولا الاتىنىن ناقتى مىسالدارمەن كەلتىرەيىك:
افريكانىڭ كىندىگىندە ورنالاسقان ۋگاندا ەلىندەگى كانۋنگۋ قالاشىعىندا 18 ناۋرىز 2000 جىلى «قۇدايدىڭ 10 بۇيرىعىن جاڭعىرتۋ» (Restoration of the Ten Commandments of God) حريستيان سەكتاسىنا مۇشە 500-دەن استام ادام وزدەرىن ورتەپ ولتىرگەن. سەكتا كوسەمى جوزەف كيبۆەتەرە (Joseph Kibweteere) سەكتا مۇشەلەرىنىڭ ءبارىن ءبىر سالتاناتتى مۇراسىمعا شاقىرىپ، داستارقان دايىنداعان ەكەن. جاس بالالار مەن كوپشىلىگى ايەلدەردەن قۇرالعان ءوزىن-وزى ءولتىرۋ جاماعاتى شىركەۋدىڭ ەسىك-تەرەزەلەرىن جاۋىپ، الدىمەن ءدىني اندەر ايتىپ، بيلەپ، سونسوڭ وزدەرىن ورتەپ جىبەرگەن. ءورت ءوشىرۋ قىزمەتى انىقتاعانداي، سۋيسيد امالى بارىسىندا مۇشەلەر اراسىندا جانجال بولماعان. جوزەف كيبۆەتەرە «31 جەلتوقسان 1999 جىلى قيامەت قايىم بولادى، بارلىق مۇلىكتەرىڭدى ساتىڭدار»، دەپ ۇگىتتەگەن.
ايتىلعان ۋاقىتتا ەش نارسە بولماعان سوڭ ول بولجامىن 31 جەلتوقسان 2000 جىل دەپ وزگەرتەدى. بۇل دا بولماعان سوڭ اراعا بىرنەشە اي ۋاقىت سالىپ، پەندەلەرىمەن ماسسالىق ءسۋيسيدتى ۋيىمداستىرادى. ۋگاندا سىرتقى ىستەر ءمينيسترى اماما مبابازي (Amama Mbabazi) باسپاسوزگە بەرگەن سۇحباتىندا ۇكىمەتتىڭ وسى سەكتا جونىندە ماعلۇماتى بولماعانىن، ەگەر بولعاندا ءتيىستى شارالاردى الدىن الا قولدانۋعا بولاتىندىعىن ايتقان. ول، سونىمەن قاتار، ءدىني جاماعاتتاردى باقىلاۋدى كۇشەيتۋدىڭ قاجەت ەكەنىن بىلدىرگەن. ۋگاندانىڭ سولتۇستىگىندە 1980ء-شى جىلدارى قالىپتاسقان «كيەلى رۋح قوزعالىسى» (The Holy Spirit Movement) دەپ اتالاتىن حريستيان سەكتاسى دا جۇزدەگەن ادامداردى ءوزىن-وزى ولتىرۋگە يتەرمەلەگەن-دى...
اداستىرۋشى ءدىني اعىمدار مەن سەكتالاردىڭ قانشالىقتى ءقاۋىپتى ءھام كەساپاتتى ەكەنىن كورسەتەتىن جۋىق تاريحتا بولعان تاعى ءبىر مىسالدى ايتالىق: اقش ازاماتى حريستيان كوسەمى جيم جونس (Jim Jones) 1957 جىلى «حالىقتىڭ عيباداتحاناسى» (The People’s Temple) دەپ اتالاتىن سەكتانى باستايدى. ول ءوزىن يسا ءماسىح پەن لەنيننىڭ تىرىلگەن فورماسى سانايتىن، يادرولىق قىرعىن ۇيىمداستىرۋدى كوزدەيتىن. وزىنە باعىنعان ادامدارمەن بىرگە وڭتۇستىك امەريكاداعى گۋياناعا كوشىپ بارىپ، ءوز اتىنداعى جونستاۋن (Jonestown) دەگەن قالاشىقتى سالادى. وسى جەردى ەكى جىل مەكەندەگەن ول 1978 جىلى 638 ەرەسەك جانە 294 جاس ءوسپىرىم، جيىنى 932 مۇريدىنە سيانيد ءىشىپ ءولۋدى بۇيىرادى. بۇيرىقتى ورىنداماعانداردى اتىپ ولتىرگەن. سوندا، جونستى جانە ونىڭ مۇريدتەرىن ءوز وزدەرىن ولتىرۋگە يتەرمەلەگەن قانداي كۇش، قانداي سەنىم ەدى؟ وسىنشاما جۇزدەگەن ادامنىڭ ىشىنەن اقىل-ەسى ساۋ ءبىر كىسىنىڭ دە تابىلماعانىن قالاي تۇسىندىرەمىز؟ ارينە، بۇل ءدىن پسيحولوگتارى مەن ءدىن سوسيولوگتارىنىڭ زەرتتەۋ تاقىرىبى. ءبىزدىڭ ايتپاعىمىز، قانداي تەرىس ءدىن بولسا دا، كور-سوقىر سەنىمنىڭ دۇلەي كۇشىنىڭ وراساندىعى...
اقش-تىڭ تەحاس شتاتىنداعى ۆاكو ەلدى مەكەنىندە 1993 جىلعى كوكەكتە بولعان قاندى قىرعىن كۇللى الەم جۇرتشىلىعىنىڭ نازارىن اۋدارعان-دى. بۇل جەردە حريستيان سەكتا كوسەمى دەيۆيد كورەشتىڭ (David Koresh) فەرماسى ورنالاسقان. كورەش مۇندا 80 مۇريدىمەن تۇراتىن. ول ءوزىن دۇنيەنىڭ سوڭعى كەزەڭىندە جەر بەتىنە كەلىپ قۇداي پاتشالىعىن ورناتاتىن يسا ءماسىح دەپ جاريالاعان. اقش قۇقىق قورعاۋ ورگاندارى فەرماعا كىرۋگە ارەكەت قىلعاندا سەكتا مۇشەلەرىنىڭ تاباندى قارسىلىعىنا تاپ بولادى. 51 كۇنگە ۇلاسقان قورشاۋدىڭ ەڭ سوڭعى كۇنى كورەش مۇريدتەرىنە وز-وزدەرىن ءولتىرۋدى بۇيىرادى. ساقشىلارمەن بولعان قاقتىعىس جانە ءورت سالدارىنان سەكتاعا مۇشە 86 ادام كوز جۇمادى.
الەمنىڭ ەڭ باي ەلدەرىنەن شۆەيساريادا 1987 جىلى لۋك جۋرەت (Luc Jouret، 1947-1994) جانە جوزەف دي مامبرو (Joseph di Mambro، 1926-1995) نەگىزىن قالاعان «كۇن عيباداتحاناسى نيزامى» (The Order of The Solar Temple) اتتى ادامداردى زومبيگە اينالدىراتىن سەكتانى ايتپاسقا بولمايدى. ونىڭ نەگىزىندە كۇنگە تابىنۋ كۋلتى بار ەدى. سەكتا شۆەيساريامەن قاتار فرانسيا جانە كانادا قاتارلى دامىعان ەلدەردە دە مۇريدتەر جيناعان-تۇعىن. سەكتا كوسەمدەرى ادامداردى ولاردىڭ رۋحىن سيريۋس جۇلدىزىنا جەتكىزىپ، ولىمسىزدىك ءشارباتىن ىشكىزەمىز دەپ الدايتۇعىن. جۇماققا جەتۋ ءۇشىن ادامدار وزدەرىن ورتەپ ولتىرۋگە ءتيىس بولعان. 1987، 1995 جانە 1997 جىلدارى جاسالعان سۋيسيد امالدارىندا سەكتا كوسەمدەرىمەن بىرگە 48 ادامنىڭ كۇلگە اينالعان دەنەلەرى تابىلعان. سەكتا مۇشەلەرىنىڭ دەنى جوعارى ءبىلىمدى، الەۋمەتتىك جاعدايى قامتاماسىز ەتىلگەن ازاماتتاردان قۇرالعان ەكەن. ولاردى وسىنداي ازعىندىققا، جان تۇرشىكتىرەر جاۋىزدىققا جەتەلەگەن نە ەدى؟
دامىعان ەلدەردە جۋىردا عانا بولعان ادام سەنگىسىز ۋاقيعالاردىڭ ءبىرىن تاعى ايتالىق: اقش-تىڭ كاليفورنيا شتاتىندا ورنالاسقان «اسپاننىڭ قاقپاسى» (Heaven’s Gate) سەكتاسىنىڭ مۇشەلەرى سول كەزدە پلانەتامىزدىڭ جاقىن ماڭىنان ءوتىپ بارا جاتقان ھەيل-بوپپ (Hale Bopp) كومەتاسىنىڭ ارتىندا جاسىرىنىپ تۇرعان عارىش كەمەسى ولاردى جەردەن الىپ كەتۋگە كەلە جاتىر دەپ سەنەتىن. سان ديەگو قالاسىنداعى ءبىر ۇيدە جينالعان سەكتانىڭ 39 مۇشەسى ۋلى شىرىن ءىشىپ ءبىر مەزەتتە ءوز جاندارىن قيعان. سەكتا مۇشەلەرىنىڭ بارلىعى دا بىردەي كيىنگەن ەكەن. ءارقايسىسىنىڭ قالتاسىندا 5 دوللارلىق قاعاز اقشا بولىپتى. سەكتانىڭ نەگىزىن قالاعان پروتەستانت ۋاعىزشى مارشال اپپلەۋايت (Marshall Applewhite، 1931-1997) جانە بونني نەتتلەس (Bonnie Nettles، 1938-1985) تاستاپ كەتكەن حاتتارىندا تومەنگى ءومىر ساتىسىنان جوعارى ءبىر ءومىر ساتىسىنا كوتەرىلىپ بارا جاتقاندارىن جازعان. وسى سەكتانىڭ دا مۇشەلەرى نەگىزىنەن ءتىس دارىگەرى، ينجەنەر، زاڭگەر، دارىگەر سياقتى ساۋاتتى دا اۋقاتتى ادامدار ەكەنى تاڭ قالدىرادى. جوعارىدا كەلتىرىلگەن مىسالداردىڭ بارلىعى دا اتالمىش اداستىرۋشى سەكتالاردىڭ اۋەل باستا اقىلدى جەلىدەن شىعارىپ، ادامدى ەسۋاسقا اينالدىرۋمەن جانە تاۋەلدى ەتۋمەن ىسكە كىرىسەتىنىن كورسەتەدى. ەلىمىزدە دە كەيبىر ەزوتەريكالىق اعىمداردى، ونىڭ ىشىندە ءدىني ميستيسيزم، وككۋلتيزم، كاببالا ءىلىمى مەن ءسۋفيزمدى ۋاعىزداپ جۇرگەن اعىمداردىڭ ىشىندە جوعارى ءبىلىمدى، ءتىپتى ءپوزيتيۆتى عىلىمداردىڭ ماماندارى، عىلىم دوكتورلارى مەن پروفەسسورلارى بار ەكەنى وسىعان سايادى...
1985 جىلى قىركۇيەك ايىنىڭ 19 كۇنى فيليپيندەر ەلىندەگى ميندانو ارالىن مەكەندەيتىن اتا تايپاسىنىڭ 60 ادامى تاريقات كوسەمى داتۋ مانگايانوننىڭ (Datu Mangayanon) بۇيرىعىمەن ۋ ءىشىپ وزدەرىن ولتىرەدى. وڭتۇستىك كورەياداعى پروتەستانت ايەل كوسەم پارك سۋن-جانىڭ (Park Soon-Ja) 32 ءمۇريدى شاعىن دوزادا ۋ ءىشىپ، ءوز وزدەرىن باۋىزداپ ولتىرگەن. جاپونيانىڭ ۆاكاياما جاعالاۋىندا «شىندىقتىڭ دوستارى شىركەۋىنىڭ» 7 ايەل مۇشەسى وزدەرىن ورتەپ ولتىرگەن. ولار تاستاپ كەتكەن حاتتارىندا وز-وزدەرىن تاريقات كوسەمى كيوحارۋ مياموتونىڭ (Kiyoharu Miyamoto) قۇرمەتىنە ولتىرگەندەرىن جازعان. جاپونياداعى ەكسترەميست بۋدديست سەكتا «اۋم سينريكو» ناسيلەر ويلاپ تاپقان جانە ادامزاتقا بەلىگىلى ەڭ ۋلى گازدىڭ ءبىرى سانالاتىن زارين گازىمەن (عىلىمي اتى – Isopropyl Methyl Phosphonfluoridate) مەترو ستانسيالارىندا جاساعان تەررور شابۋىلدارىمەن ايگىلى بولدى. توكيوداعى كاسۋميگاسەكي بەكەتىندە 1995 جىلى جاسالعان شابۋىلدا 12 ادام قازا تاۋىپ، 5،500 ادام اۋىر جاراقات الدى.
وسى تەررور امالىنان كەيىن ماسەلەنى جان-جاقتى زەرتتەپ، تالداعان جاپون قوعامتانۋ عالىمدارى توپتىق ءتارتىپ پەن توپقا تاۋەلدىلىكتى كوبىرەك دارىپتەپ، جەكە ويلاۋدى وقشاۋلايتىن جاپون ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىن ايىپتى دەپ تاپقان. بۇعان قوسا كوپتەگەن عالىمدار امەريكانىڭ 1945 جىلعى جەڭىسىنەن كەيىن جاپونداردىڭ ۇلتتىق ءدىنى ءسينتويزمنىڭ السىرەۋى سالدارىنان ولاردىڭ رۋحاني بوپسالاۋعا دۋشار بولعانىن العا تارتادى. شيزۋوكا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ سوسيولوگيا پروفەسسورى كيمياكي نيشيدانىڭ (Kimiaki Nishida) پىكىرىنشە رۋحاني ۆاكۋۋمدا قالعان جاپون جاستارىن روك كونسەرتتەرىن ءجيى ۇيىمداستىراتىن جانە ۆيدەو تەحنيكانى شەبەر پايدالاناتىن اۋم سينريكو سەكتاسى بىردەن وزىنە تارتقان. وسىعان ۇقساس ادىستەر بىزدە دە جاسالىپ جاتقان جوق پا، دەپ ەرىكسىز وزىڭە سۇرايسىڭ. قازاقستاندا دا ءوزىن ءماسىح ياكي ءماھدي دەپ جاريالاعان ادامدار مەن ولاردىڭ سەكتالارى ۇقساس ادىستەردى پايدالانىپ، كەڭ كولەمدى ناسيحات جاساپ جاتىر دەگەن اقپارات باسپاسوزدە ءجيى كەزىگەتىن بولدى.
بۇگىنگى كۇنى قازاقستانداعى ءدىني احۋال دا موزايكانىڭ تاستارى ىسپەتتى ءتۇرلى-تۇستى. سىرتتان كىرىپ، ەمىن-ەركىن ۇگىت-ناسيحات جاساپ جاتقان ءدىني ۇيىمدار مەن اعىمداردىڭ ەلىمىزگە قانشالىقتى قاجەتى بار ەكەنى لايىقتى دەڭگەيدە زەرتتەلىپ جاتقان جوق. جوعارىدا ەسىمدەرى اتالعان اداستىرۋشى ءھام قۇپيالىعى باسىم توتاليتارلىق سەكتالارعا ۇقساس قۇرىلىمداردىڭ ەلىمىزدە دە تامىر جايىپ كەلە جاتقانى تۋرالى ايتۋعا قورقاسىڭ. الايدا، باسقا ەلدەردە بولعان جانە بولىپ جاتقان ورەسكەل جاعدايلاردان عيبرات الىپ، قاتاڭ شارا قولداناتىن كەز كەلگەن سياقتى. سەبەبى، قازاقستاننىڭ دەموگرافيالىق، الەۋمەتتىك، ساياسي-قۇقىقتىق جانە ەكونوميكالىق جاعدايى كەز كەلگەن ۇگىتتى تاراتۋعا اسا قولايلى. سول سەبەپتى، مەملەكەتتىڭ ءدىن ماسەلەسىنە شۇعىل بەت بۇرىپ، ءدىن ماسەلەسىن بوتەن كۇشتەردىڭ قولىنان ءوز قولىنا الاتىن ۋاقىتى جەتتى دەپ ايتار ەدىم. ەگەر مەملەكەت ءدىن ماسەلەسىمەن اينالىسپاسا، بولاشاقتا ءدىن ماسەلەسى مەملەكەتتىڭ وزىمەن اينالىساتىن بولادى. كارل ماركستىڭ اپيىنعا تەڭەگەن ءدىنى ىزگىلىك پەن باقىتقا باستايتىن دىننەن وزىپ كەتەتىن بولسا، ونداي قوعامدا اسا ءقاۋىپتى ۋاقيعالار بولادى دەۋ ساۋەگەيلىك ەمەس...
بۇگىنگى كۇنى قازاقستاندا حريستياندىقتىڭ ەلىمىزگە كەيىنگى جىلدارى كەلىمسەكتەر ارقىلى كەلگەن جاڭا فورمالارى ميسسيونەرلەر ارقىلى كەڭ تاراتىلۋدا. ليۋتەراندار، باپتيستەر، مەتوديستەر، مەننونيتتەر، 7. كۇننىڭ ادۆەنتيستەرى، پەنتەكوستال شىركەۋلەرى، پرەسۆيتەرياندار، ەلۋلىكتەر، مۋن شىركەۋى، ۆيسسەريان شىركەۋى، ەۆانگەليستەر، يەھوۋا كۋاگەرلەرى دەپ تىزبەكتەپ ساناپ شىعا المايسىڭ. بۇلارعا قوسا ەلىمىزدە «ۇلتتىق يسلام» مەن «ۇلتسىز يسلام» ورناتۋعا ۇمتىلاتىن «ۋنيكالدى» توپتار دا بار. جالپى، سەكتولوگيا عىلىمى ەلىمىزدە ءالى قالىپتاسقان جوق دەسەك ارتىق بولماس. بۇل ءدال بۇگىنگى كۇنى وتە وزەكتى ءھام اسا قاجەتتى عىلىم سالاسى.
جوعارىدا ايتىلعان مالىمەتتەر نەگىزىندە ەلىمىزدىڭ بولاشاعى حالقىمىزدىڭ بىرلىگىندە، ال حالقىمىزدىڭ بىرلىگى حالىقتىڭ ءدىني بىرلىگىندە ەكەنىن تاعى دا ايتقىم كەلەدى. قازاقستان مۇسىلماندار ءدىني باسقارماسىن بۇگىنگى 100 جىلدىق مەرەيتويىمەن شىن جۇرەكتەن قۇتتىقتاي وتىرىپ، بارلىق مۇسىلماندار ءفاني ادامدار مەن ءفاني ۇعىمدارعا تابىندىراتىن اعات جولداردى تاستاپ، ءدىني باسقارما توڭىرەگىندە، قۇران كارىمنىڭ ساف جولى بويىنشا يسلام جولىندا بىرىگەيىك دەپ تىلەك ايتقىم كەلەدى. اللاھ تاعالام بارشاڭىزدى جارىلقاسىن!
قىزىلوردا وبلىسى، قازالى اۋدانى،
ايتەكە بي كەنتىندەگى №5 كاسىپتىك ليسەيدىڭ
ماتەماتيكا ءپانىنىڭ ءمۇعالىمى
قارايەۆ دارحان جىلقايدار ۇلى
You Might Also Like
