ادەبيەت پەن ونەر تۋرالى ەسسەلەر قازاقتىڭ ادەبي ءتىلى جايلى ءبىر وي
مۇحامەدجان قاراتايەۆ ايتقان اسا ورىندى پىكىرلەرگە كىشكەنە وي جالعاستىرماقپىن. قازاقتىق ادەبي ءتىلى جونىندە. ءبىر كەزدە قازاقتىڭ ادەبي تىلىنە نەگىز بولعان دەپ ءار ءتۇرلى گەوگرافيالىق اۋدانداردى اتاپ، تالاس تۋدىرۋشىلار بولدى. بۇل ادەبي ءتىلدىڭ تابيعاتىن تۇسىنبەۋشىلىكتەن تۋعان نارسە بولاتىن. ءبىزدىڭ ادەبي ءتىلىمىز قازاقتىڭ حالىق تىلىنەن تۋدى. الشاق جاتقان قازاقتىڭ ءتىل تۇتاستىعى كىمدى بولسا دا قايران قالدىرادى. ءبىر الشاق ءوڭىردىڭ ەكىنشى قيانداعى قازاققا تۇسىنىكسىز سوزدەرى كوپ بولسا ءجۇز قارالى عانا. مۇنى ديالەكت دەپ قاراۋدىڭ ءوزى كۇماندى. قازىرگى زامانداعى قارىم-قاتىناس، كوممۋنيكاسيا ۇلعايۋى ارقىلى ونداي سوزدەردىڭ ءوزى ءتىپتى ازايىپ قالدى.
ادەبي ءتىلىمىزدىڭ بيىك ماماندىق ساتىسىنا كوتەرىلىپ، جاقسى دامىعانىن ماقتان ەتەمىز. بۇل ۇلكەن تابىسىمىز. ايتسە دە سول دامۋ جولىندا — كەي جاعدايدا قازاق ءسوزىن جۇدەتىپ تە الىپ ءجۇرمىز. شۇرايلى، قۇيقالى سوزدەر ساياسي-الەۋمەتتىك، شارۋاشىلىق ادەبيەتتە عانا ەمەس، كوركەم ادەبيەتتىڭ كوپ شىعارمالارىندا دا ازايىپ بارادى. ارينە، ەتەك جايعان جاڭا ۇعىمدارعا بايلانىستى كوپتەگەن كونە سوزدەر شەت قاقپاي قالىپ ءجۇر. سونى جاڭعىرتىپ پايدالانۋ قولىمىزدان كەلە بەرمەيدى. قاۋىرت تا، قاربالاس قيمىلدايتىن جۋرناليستيكا بولسا ءبىر ءسارى، ءتىپتى جازۋشىلاردىڭ ءوزى اۋىزعا وڭاي تۇسەتىن، جاتتاندى سوزدەرگە كوپ جۇگىرەتىن بولىپ ءجۇر. وسىنداي حالدە توسىن سوزدەردىڭ، ماعىناسىنا كوپ ادامدار تۇسىنە بەرمەيتىن وقشاۋ سوزدەردىڭ ەشقانداي جاتتىعى جوق دەر ەدىم. مۇحتار اۋەزوۆ ءوزى وقىعان قازاق كىتاپتارىنىڭ ىشىنەن ءوزى بۇرىن ەستىمەگەن جاڭا ءسوز ۇشىراتسا جازىپ الىپ وتىراتىن، ونداي سوزدەردى قىزىقتاپ، ءسۇيسىنىپ ايتاتىن. ءتىل بايىتۋ ءۇشىن قازاقتىڭ ەش ءسوزىنىڭ جاتتىعى جوق. تەك سونى جازۋشى ورنىن تاۋىپ، دۇرىس پايدالانا ءبىلۋ كەرەك.
ارينە، قاي ءتىل بولماسىن وزگە تىلدەردەگى اتاۋ، ۇعىم سوزدەردى بويىنا ءسىڭىرىپ بايىعان. قازاقتىڭ ادەبي تىلىنە دە ءتۇبى ءبىر تۇركى تىلدەردى ايتپاعاندا، اراب، پارسى، كەيىنىرەك ورىس، ەۆروپا تىلدەرىنەن كوپ سوزدەر ەندى. ءبىراق اڭگىمە ءقازىر قازاقتىڭ بايىرعى ءتىلى تۋرالى. ال، بايىرعى تىلگە كەلەتىن بولساق — مەنىڭ ويىمشا ونىڭ ءبىر ءسوزىن شاشاۋ شىعارماساق جاقسى بولار ەدى. بىزدە ورىنسىز ەسكىرىپ قالعان سوزدەر از ەمەس، سونىمەن بىرگە ديالەكت سوزدەر دە ادەبيەتىمىزدە ءوز ورنىن تابار ەدى. شىعارمالارىنىڭ ءتىلى ءسوز بولىپ وتىرعان د. دوسجانوۆ، س. بەردىقۇلوۆ سياقتى جاس جازۋشىلاردىڭ توسىن ءسوز، توسىرقاپ قالعان سوزدەرگە كوبىرەك بارۋى قۇپتارلىق نارسە.
ال، ءبىزدىڭ كەيبىر جازۋشىلارىمىز XV—XVI عاسىرداعى قازاق ومىرىنەن شىعارما جازعاندا «مۇنى دۇرىستاپ ۇيىمداستىرۋ كەرەك»، «كوپتى جۇمىلدىرۋ كەرەك»، «بۇل ماسەلەگە ۇلكەن ماعىنا بەرۋ كەرەك»، دەپ ەسكى حانداردى بۇگىنگى شارۋاشىلىق باسشىلارىنىڭ تىلىمەن سويلەتەدى. سوعان وراي وسى كۇنگى جۇمىسشى مەن ينتەلليگەنتتى ەسكى بيلەرشە سارناتاتىن جازۋشىلار دا جوق ەمەس. دەمەك ءار زاماننىڭ ءوز ءتىلى بار. ونى شاتاستىرماۋ قاجەت. ءبىراق ءسوز قورى، ءتىل بايلىعى قاي زامانعا ارنالعان شىعارماعا دا كەرەك. ورايىن تاپقان شەبەر بولسا ارحايكالىق ەسكى سوزدەردىڭ ءوزى بۇگىنگى تاقىرىپتى جاتىرقامايدى. تەك كوپكە تۇسىنىكسىزدەۋ توسىن سوزدەردى باتتاستىرىپ قاباتتاپ، ۇتىمدى اۋىرلاتپاي، ورنىن تاۋىپ، ءسوز ورايىنا قاراي وزىنەن-وزى تۇسىنىكتى بولارلىق ەتىپ قولدانسا — ونداي سوزدەر حالىققا تەز ءسىڭىپ كەتەدى. ءوز تاجىريبەمنەن ءبىر مىسال كەلتىرەيىن. «كۇستى» دەگەن ءسوزدى ەكىنىڭ ءبىرى تۇسىنە بەرمەيدى. ال، «قولىمدى ءجىپسىز بايلاعان سەن عانا ەدىڭ، ءباتيما. سەنەن دە كۇستىم ءبىرجولا» دەگەندە — ەشبىر تۇسىندىرمەنىڭ كەرەگى جوق سياقتى. دەمەك توسىن ءسوزدى، جۇرت توسىرقاپ قالعان ءسوزدى قايتا ءتىرىلتۋ ءۇشىن — قىبىن تاۋىپ قولدانۋىمىز كەرەك.
You Might Also Like
-
ۇلى ورىس حالقىنىڭ كلاسسيكالىق جانە سوۆەتتىك ادەبيەتىن، تۋىسقان ۇلتتاردىڭ، حالىق دەموكراتياسى ەلدەرىنىڭ جانە دۇنيە جۇزىلىك ادەبيەت ۇلگىلەرىن قازاق تىلىنە اۋدارۋ — يدەولوگيالىق جانە مادەني زور ...
