ادەپتىلىك- ادامگەرشىلىك الىپپەسى
تاقىرىبى: «ادەپتىلىك - ادامگەرشىلىك الىپپەسى»
وتباسىندا ادام بويىنداعى اسىل قاسيەتتەر جارقىراي كورىنىپ، قالىپتاسادى. وتانعا دەگەن ىستىق سەزىم – جاقىندارىنا، تۋعان - تۋىسقاندارىنا دەگەن سۇيىسپەنشىلىكتەن باستالادى.
ن. ءا. نازاربايەۆ
ساباقتىڭ ماقساتى:
1. بىلىمدىك: وقۋشىلاردىڭ بىلىمدىك داعدىسىن قالىپتاستىرا وتىرىپ، ءدىني باعىتتاعى ساۋاتتىلىعىن جەتىلدىرۋ ارقىلى سويلەۋ ءتىلىن دامىتۋ، ادامگەرشىلىك قاسيەتتەرىن شىڭداۋ. ءار ورتادا وزدەرىنىڭ جان-جاقتىلىعىن جەتىلدىرۋ، تانىتۋ، تولەرانتتىلىققا باۋلۋ.
2. تاربيەلىگى: جاسوسپىرىمدەردىڭ وي - ساناسىن وياتا وتىرىپ، ءوزىن - ءوزى تانۋعا جانە باعالاۋعا، ادامگەرشىلىككە، باۋىرمالدىققا تاربيەلەۋ.
3. دامىتۋشىلىق: وقۋشىلاردىڭ لوگيكالىق ويلاۋ قابىلەتتەرىن دامىتۋ، رۋحاني دۇنيەسىن جەتىلدىرۋ.
مىندەتى: 1. باسەكەگە قابىلەتتى دەنى ساۋ، جان - جاقتى، ءبىلىمدى، ساۋاتتىلىعى جەتىلگەن تۇلعا دايارلاۋ.
2. وقۋشىلاردىڭ ءوز ويلارىن ورتاعا سالىپ، اشىپ ايتا بىلۋگە داعدىلاندىرۋ.
ءتۇرى: پىكىرتالاس
ءادىسى: پارلامەنتتىك شوۋ باعدارلاماسى جەلىسىندە (ميعا شابۋىل جاساۋ، سىني تۇرعىدا ويلاۋعا ۇيرەتۋ ءادىسى)
كورنەكىلىك: مۋلتيمەديالىق تاقتا، بەينەتاسپا، ناقىل سوزدەر، ماقال - ماتەلدەر ت. ب. س
تاربيەلىك باعىتى: رۋحاني ادامگەرشىلىك
ءجۇرىسى:
ءى. ۇيىمداستىرۋ ءبولىمى
ءىى. شارانىڭ باعدارلاماسىمەن تانىستىرۋ.
1. “بالام، اناۋ نە؟” جاعداياتىن تىڭداۋ، وي ءبىلدىرۋ
2. “اكە مەن بالا اڭگىمەسى” بەينەكورسەتىلىمىن تاماشالاۋ
3. “ويلانايىق، پىكىرلەسەيىك” پىكىرالىسۋ
4. ميعا شابۋىل
5. ادەپتىلىك، ادامگەرشىلىك جايىندا ايتىلعان ماقال - ماتەلدەر
“ادەپتىلىك قاعيدالارى” بايانداما
6. يمان - جۇرەكتەگى نۇر
«وتباسىنىڭ بەرەكەسى - يماندىلىقتان باستالادى...» بايانداما
7. سۇراق – جاۋاپ
8. ناقىل سوزدەر
9. توبىقتاي ءتۇيىن
10. قورىتىندى
ءىىى. قورىتىندى ءبولىمى.
1.”بىلگەنگە مارجان” (ءار وقۋشىنىڭ ءبىر سوزبەن ءوز ويلارىن قورىتۋى)
2.”مەن”توپتاستىرۋ رەفلەكسياسى،
”نە بىلدىك؟”،”نەنى قاسيەت قىلدىق؟”
3. «جۇرەكتەن - جۇرەككە»
شارانىڭ بارىسى.
ءمۇعالىم: قايىرلى كۇن قۇرمەتتى ۇستازدار، وقۋشىلار جانە بۇگىنگى شارامىزدىڭ ارنايى قوناقتارى!
(شارانىڭ ماقساتى مەن مىندەتتەرى، ءجۇرىسى، مازمۇنى جانە ءوتۋ بارىسى تانىستىرىلادى.)
سىنىپ جەتەكشىسى سوزىنەن كەيىن «بالام، اناۋ نە؟» اتتى جاعداياتتى شەشۋگە ۋاقىت بەرىلەدى.
1 - جۇرگىزۋشى:
1. “بالام، اناۋ نە؟” جاعداياتىن تىڭداۋ، وي ءبىلدىرۋ
2 - جۇرگىزۋشى:... ەرتەدە ءبىر ۇلكەيگەن قارت قاتتى سىرقاتتانىپ جاتسا، جالعىز ۇلى كەلىپ:
- اكە، مەن سەنى ايشىلىق جەردە اتى شىققان تاۋىپكە اپارىپ ەمدەتەمىن،- دەپتى. ءسويتىپ اكەسىن ارقاسىنا سالىپ، جولعا شىعىپتى. ولار ۇزاق ءجۇرىپتى، قاس قارايعان كەزدە الدان قاراۋىتقان سۇلبانى كورسەتىپ اكەسى:
- «بالام، اناۋ نە؟» دەپ سۇراپتى.
- «ول - تۇيە» - دەپ جاۋاپ بەرىپتى. سالدەن كەيىن اكەسى الگى قارايعان نارسەنىڭ نە ەكەنىن تاعى سۇراپتى. بالا اۋەلگى جاۋابىن قايتالاپتى. اكەسى وسى ساۋالىن ءۇشىنشى رەت قايتالاپ سۇراعاندا بالاسى:
- «ول - تۇيە، تۇيە!»ءوزىم شارشاپ كەلە جاتقاندا، نەگە سۇراي بەرەسىڭ؟- دەپ رەنجىپتى. سوندا اكەسى:
- «بالام، كىشكەنە كەزىڭدە مەن اۋىر تىرلىكتەن شارشاپ كەلىپ وتىرسام دا، سەنىڭ «اناۋ نە، مىناۋ نە؟» دەپ كۇنىنە ءجۇز رەت سۇرايتىن سۇراعىڭا بەتى قايتپاسىن، جىگەرى جاسىماسىن دەپ ۇنەمى جاۋاپ بەرەتىنمىن. بۇل اۋرۋدان ەمدەلەيىن دەگەن ويىم جوق ەدى، تەك بەتىڭدى قايتارمايىن دەپ كونگەنمىن، ەندى سەنەن ءسوز ەستىگەنشە، ۇيىمە بارىپ، اجالعا مويىن ۇسىنعانىم ارتىق، مەنى جەرگە ءتۇسىر» دەپتى.
(وقۋشىلاردان وسى جاعداياتقا وراي اتا - انانىڭ اقىسى دەگەندى قالاي تۇسىنەتىدىكتەرى سۇرالادى.)
1 - جۇرگىزۋشى: 2. “اكە مەن بالا اڭگىمەسى” بەينەكورسەتىلىمىن تاماشالاۋ. وسى جاعداياتقا بايلانىستى ءوز ويلارىڭىزدى بىلدىرسەڭىزدەر.
1 - جۇرگىزۋشى: «جاقسىدان ۇيرەن، جاماننان جيرەن»- دەمەي مە حالقىمىز. سىزدەردىڭ قىسقاشا ويلارىڭىزدى بىلدىك، ولاي بولسا ەندەشە باعدارلامامىزدى جالعاستىرايىق.
2 - جۇرگىزۋشى: وزدەرىڭىزگە بەلگىلى قازىرگى جاھاندانۋ ۇردىسىندە ەلىمىزدە باسەكەگە قابىلەتتى ۇرپاق تاربيەلەۋ باستى نازاردا بولىپ وتىر. ال ادامنىڭ جان قازىناسىن، ادامگەرشىلىك بولمىسىن قالىپتاستىرۋ دا، كەي ادامداردىڭ ءتۇرلى جاعدايلارمەن ءبىر - ءبىرىن تۇسىنبەۋى دە ءسىز بەن ءبىزدى تولعاندىرادى. ويتكەنى ءبىز سول قوعامنىڭ ىشىندەمىز، ياعني ونىڭ مۇشەسىمىز. ءيا، بۇنىڭ ءبارى شىندىق دەسەك ارتىق بولماس. باسەكەگە قابىلەتتى ۇرپاقتى جان - جاقتى قىلىپ تاربيەلەۋ ءۇشىن الدىمەن جان قازىناسىنىڭ نەگىزدەرىنىڭ ءبىرى، ادەپتىلىك پەن ادامگەرشىلىكتىڭ باستاۋىنا ءۇڭىلۋ كەرەك شىعار. ادەپتىلىك – ادامگەرشىلىك الىپپەسى، ياعني ادام ادەپتىلىك ساقتاي وتىرىپ، ءوزىنىڭ يماندىلىعىن، تاربيەلىلىگىن، ادامگەرشىلىگىن كورسەتەدى. ويتكەنى قازىرگى تاڭدا بۇل ماسەلە دە، كۇن تارتىبىندەگى ماڭىزدى ماسەلەلەردىڭ ءبىرى بولىپ وتىر.
1 - جۇرگىزۋشى:
شارامىزدىڭ كەلەسى ءبولىمى “ويلانايىق، پىكىرلەسەيىك” پىكىرالىسۋ
- ادەپتىلىك دەگەندى قالاي تۇسىنەمىز؟
وسى جەردە پىكىرالىسۋ سۇراقتار ارقىلى جالعاسادى.
1 - وقۋشى:
ادەپتىلىك - ادەمىلىك. ادەپتى ادام ادەمى. ول ءوزىنىڭ دۇرىس كيىنۋى، سىپايى سالەمدەسۋى، ءوزىن - ءوزى كۇتە بىلۋىمەن ادەمى.
2 – وقۋشى:
مەن نۇرايدىڭ پىكىرىنە قارسىمىن. ادەمى ادامنىڭ ءبارى ادەپتى بولا ما؟
ادەپتىلىك دەگەنىمىز ءوزىن - ءوزى كەز - كەلگەن ورتادا ۇستاي ءبىلۋ. ول ادەمى بولماسا دا، ءوزىن - ءوزى ۇستاي بىلسە - ادەپتى.
3 – وقۋشى:
ۇلكەن كىسىلەرگە «اسسالاۋماعالەيكۋم» دەپ امانداسىپ، اماندىعىن، دەنساۋلىعىن سۇراۋ پارىز. دۇرىس امانداسۋدىڭ ادامگەرشىلىك، يماندىلىق ءمانى بار. يمانى جوقتىڭ، ۇلتى جوق.
4 – وقۋشى:
نەگە؟ «اسسالاۋماعالەيكۋم» دەپ امانداسپاساڭ، ۇلكەندەر سالەمىمىزدى الماي ما؟ ايتەۋىر ۇندەمەي كەتپەسەك بولدى ەمەس پە؟
5 – وقۋشى:
دۇرىس تاماقتانۋ، مەزگىلدى ۇيىقتاۋ، اتا مەن انانى سىيلاۋ - حالىقتىڭ ءداستۇر، حالىقتىڭ ادەپ. ءبىز وسى نارسەلەردى، ادامگەرشىلىك قاعيدالاردى ساقتاي بىلسەك، ۇلتتىق ادەپتى قورعاي بىلەمىز.
6 – وقۋشى:
تۇندە ۇيىقتاۋىن ۇيىقتارمىن - اۋ، ءبىراق تەلەديداردان جاقسى كينو بولىپ جاتسا، ونى نەگە كورمەيمىن. سوندا مەن ادەپسىز بولعانىم با؟
7 – وقۋشى:
سەن دۇرىس دەمالماساڭ ەرتە تۇرا المايسىڭ. ءاربىر تىرلىكتىڭ ءوز ۋاقىتى بار. ونى دۇرىس پايدالانۋدىڭ ءوزى ادەپتىلىك.
8 – وقۋشى:
جاقسى امانداسسام، ادەمى كيىنسەم، سىپايى سويلەسەم، تەك قانا دۇرىس ۇيىقتاماعانىم ءۇشىن ادەپسىز ەمەسپىن دەپ ويلايمىن.
ءىى جۇرگىزۋشى: باسقا سىنىپتاستارىمىز نە ايتار ەكەن.
9 - وقۋشى:
ۇلكەن ادامعا سالەم بەرۋ كىشى ادامنىڭ مىندەتى. قازاقتا «الىستان التى جاسار بالا كەلسە، الپىس جاستاعى قاريا سالەم بەرەدى» دەگەن بار. ال كەزدەسكەن كەزدە كىشى ادام ۇلكەن سالەم بەرمەي كەتسە، ول ادەپسىزدىك، كورگەنسىزدىك، سالەم بەرۋ يماندىلىق، يناباتتىلىق، كورگەندىلىك، مادەنيەتتىلىك بەلگىسى.
10 – وقۋشى:
سالەمدەسكەندە، سالەم بەرگەندە، اركىم داۋىستىڭ دابىرلاماۋىنا، ءۇنىنىڭ ۇيلەسىمدىلىگىنە، ياعني داۋىس ىرعاعىنا ەرەكشە كوڭىل اۋدارىپ، سالماقپەن، ادەپپەن سويلەۋگە مىندەتتى. ءسوز باسى سالەم دەگەنىمىز سول.
1 - جۇرگىزۋشى: كەلەسى ءبولىم ميعا شابۋىل
2 - جۇرگىزۋشى: ادەپتىلىك، ادامگەرشىلىك جايىندا ايتىلعان ماقال - ماتەلدەر ءبولىمى.
ادەپتىلىك، ادامگەرشىلىك جايىندا ايتىلعان ماقال - ماتەلدەر بىلەمىز بە؟
1. ادەپتىلىك بەلگىسى - ءيىلىپ سالەم بەرگەنى.
2. ادەپتى بالا - ارلى بالا، ادەپسىز بالا – سورلى بالا.
3. ادەپسىز بالا
اۋىزدىقتاعان اتپەن تەڭ
اقىلدى قاريا
جازىپ قويعان حاتپەن تەڭ.
4. ادەپتىڭ نە ەكەنىن
ادەپسىز ادامدى كورگەندە ۇعارسىڭ.
5. اعا ادەپتى بولسا،- ءىنى ادەپتى
اپا ادەپتى بولسا، - ءسىڭلى ادەپتى.
6. جاقسىدان ۇيرەن،
جاماننان جيرەن.
7. بالا تاربيەسى بەسىكتەن.
8. ءوزىڭدى - ءوزىڭ سىيلاماساڭ، وزگەدەن سىي دامەتپە.
9. تاربيەلى ادام — تاعالى اتپەن تەڭ.
10. جاقسىلىق ەككەن العىس ورادى.
11. ءيتتى كۇشىگىندە ۇيرەت.
12. ءتىسى شىققان بالاعا، شايناپ بەرگەن اس بولماس.
13. ۇلكەندى سەن سىيلاساڭ، كىشى سەنى سىيلايدى،
كىشى سەنى سىيلاسا، كىسى سەنى سىيلايدى.
14. ادەپسىز وسكەن ادامنان، تارتىپپەن وسكەن تال ارتىق.
15. ادام ادەبىمەن كورىكتى.
16. ادەپ باسى – ءتىل.
17. ادەپتى دەگەنشە، ادەمى دەسەيشى.
18. ايەل — ادەپتىڭ الىپپەسى.
19. تاربيە باسى — تال بەسىك.
“ادەپتىلىك قاعيدالارى” بايانداما
1 - جۇرگىزۋشى: «كورگەنى جاقسى كوش باستار»، - دەمەي مە، «حالىق ايتسا - قالىپ ايتپاس»- دەگەن تاعى بار، ولاي بولسا يماندىلىق دەگەندى قالاي تۇسىنەمىز؟ بۇل جونىندە كەلەسى يمان - جۇرەكتەگى نۇر اتتى بولىمىمىزدە پىكىر ءبىلدىرۋدى كورەرمەندەرگە دە بەرسەك، باعدارلامامىزدىڭ ارنايى قوناعى «ىبرايىم» مەشىتىنىڭ يمامى ---------------اعايىمىزعا ءسوز بەرسەك.
1 - جۇرگىزۋشى: «بەس نارسەدەن قاشىق بول،
بەس نارسەگە اسىق بول»- دەپ اباي اتامىز جىرلاعانداي ادەپتىلىك، ادامگەرشىلىك ۇعىمدارىن ۇعۋدىڭ جولدارىنىڭ ءبىرى جانە رۋحاني باستاۋىمىز يسلام دىنىندە ەمەس پە؟
ياعني، ادامي، رۋحاني تاربيەنىڭ باستاۋى ادەپتىلىكتەن باستالادى دەمەي مە؟
------------------------ «وتباسىنىڭ بەرەكەسى يماندىلىقتان باستالادى» تاقىرىبىندا ءوزىنىڭ ارنايى دايىنداعان بايانداماسىن وقيدى.
«وتباسىنىڭ بەرەكەسى - يماندىلىقتان باستالادى...» بايانداما
2 - جۇرگىزۋشى: سۇراق - جاۋاپ. بۇگىنگى قوناعىمىزعا سۇراقتارىمىز بار ەدى، سول سۇراقتاردى قويۋعا رۇقسات ەتسەڭىز.
1. بۇگىنگى تاڭدا الەمدە كۇردەلى ماسەلە بولىپ وتىرعان ءدىني ەكسترەميزم، قازاقستان ءۇشىن قانشالىقتى ءقاۋىپتى؟
2. ادامنىڭ جان قازىناسىنا سىرتتان كەلگەن ءار - ءتۇرلى دىندەردىڭ اسەرى قانداي؟ جان قازىنامىزدى قالاي قورعايمىز؟
3. ءدىني ساۋاتتىلىقتى قالاي جەتىلدىرەمىز جانە تولەرانتتىلىقتى قالاي ساقتايمىز؟
4. قازىرگى تاڭدا جاستاردىڭ جان قازىناسىنان، ادامگەرشىلىگىنەن شاتاستىرىپ جۇرگەن ءتۇرلى اعىمدار تۋرالى نە ايتۋعا بولادى؟
تاعى دا باسقا ءتۇرلى پىكىرلەرگە بايلانىستى سۇراقتار قويىلىپ تالقىلانادى.
2 - جۇرگىزۋشى: ناقىل سوزدەر
«جۇرەكتىڭ ءتۇرىپ قۇلاعىن،
ويلانىپ تاعى قاراشى،
كىمسىڭ سەن؟ قايدا تۇراعىڭ؟
- ەندى قايدا باراسىڭ؟» - دەپ ومار ھايام جىرلاپ وتكەندەي اتا - انانىڭ ءقادىرىن، ادام قاسيەتىن، ادەپتىلىك، ادامگەرشىلىك، يماندىلىق ۇعىمدارىن تۇسىنۋدە ويلارىن ايتقان وي-پىكىرلەرگە نازار اۋدارالىق.
وسى ورايدا عۇلاما عالىم ءال - ءفارابيدىڭ تاربيە تۇرعىسىندا جاساعان تۇجىرىمىن ءالياسقار دىنمۇحامەدتىڭ بايانداۋىندا تىڭداپ وتسەك.
- وسى جەردە پىكىرالىسۋ سۇراقتار ارقىلى تاعى دا جالعاسادى.
وقۋشىلار وزدەرى بىلەتىن ناقىل سوزدەردى ايتىپ وتەدى.
ءمۇعالىم: (توبىقتاي ءتۇيىن ءبولىمى.)
ادامنىڭ اينالامەن قارىم – قاتىناستا جاعىمدى قاسيەتتەردى مادەنيەتتىلىكپەن كورسەتە الۋى ادەپتىلىككە اكەلەدى.
ادەپتىلىككە ءتىل العىشتىق، سىپايىلىق، كورەگەندىلىك، يناباتتىلىق، كىشىپەيىلدىلىك جانە باسقا دا جاقسى، سۇيكىمدى قىلىقتار جاتادى. ادەپتى ادام وزىنە جانە وزگەلەرگە، قورشاعان ورتاعا تۇسىنىستىكپەن، سىيلاستىقپەن، قۇرمەتپەن قارايدى. ادەپ ساقتاۋ – ادامگەرشىلىكتىڭ بەلگىسى. بۇگىنگى ءبىزدىڭ پىكىرالىسۋىمىزدا ەلىمىزدىڭ كەز كەلگەن ادامىنىڭ ويىنا وي سالارداي ماسەلەلەر قوزعالدى. ءبىز ەشكىمگە كىنا ارتپايمىز، ءمىن تاقپايمىز، تەك باسەكەگە قابىلەتتى ۇرپاقتى قالىپتاستىرا وتىرىپ، ولاردىڭ وي - پىكىرلەرىن اشىق ايتقىزۋ ارقىلى ءوزىن - ءوزى تانۋىن، ءوز جان قازىناسىنا ءۇڭىلۋىن، ءارقاشاندا، قانداي جاعدايدا دا ادەپتىلىك ساقتاۋىن، ادامگەرشىلىك، يماندىلىق قاسيەتتەرىنىڭ قانشالىقتى قۇندى ەكەنىن تارازىلادىق.
قورىتىندى ءبولىمى.
2 - جۇرگىزۋشى: «بىلگەنگە مارجان»
سىزدەرگە ويلارىڭىزدى قورىتىپ، شاعىن تۇجىرىم جاساۋ ءۇشىن ارنايى سوزدەر بەرىلەدى. سول سوزگە وراي ءوز ويلارىڭىزدى قىسقاشا بىلدىرسەڭىزدەر:
بەرىلەتىن سوزدەر:
- اقيقات
- مادەنيەت
- رۋحانيات
- اقىل
- پاراسات
- جۇرەك تاربيەسى
- يماني سەزىم
- جان دۇنيە
- قاسيەت
- حالىق كوزقاراسى
- ادەپتىلىك
- كىشىپەيىلدىلىك
- سىپايىلىق
- تاربيەلىلىك
- ادامگەرشىلىك
- يماندىلىق
2.”مەن”توپتاستىرۋ رەفلەكسياسى،
”نە بىلدىك؟”،”نەنى قاسيەت قىلدىق؟”
3. «جۇرەكتەن - جۇرەككە» (وقۋشىلارعا ءتۇرلى - ءتۇستى قاعازداردان جاسالعان كىشكەنتاي جۇرەكتەر تاراتىلىپ، وعان جىلى، مەيىرىمدى سوزدەر جازۋلارى سۇرالادى). جانسىز جۇرەكتى جانداندىرۋ (پلاكاتتان ۇلكەن جۇرەكتى قيىپ الىپ، سول جۇرەككە جىلى-جىلى سوزدەر جازىلعان كىشكەنتاي جۇرەكتەردى ورنالاستىرۋ). سۇراق: قالاي ويلايسىزدار، جۇرەگىمىز جانداندى ما؟ ءقايتىپ؟ نەلىكتەن؟
وتباسىندا ادام بويىنداعى اسىل قاسيەتتەر جارقىراي كورىنىپ، قالىپتاسادى. وتانعا دەگەن ىستىق سەزىم – جاقىندارىنا، تۋعان - تۋىسقاندارىنا دەگەن سۇيىسپەنشىلىكتەن باستالادى.
ن. ءا. نازاربايەۆ
ساباقتىڭ ماقساتى:
1. بىلىمدىك: وقۋشىلاردىڭ بىلىمدىك داعدىسىن قالىپتاستىرا وتىرىپ، ءدىني باعىتتاعى ساۋاتتىلىعىن جەتىلدىرۋ ارقىلى سويلەۋ ءتىلىن دامىتۋ، ادامگەرشىلىك قاسيەتتەرىن شىڭداۋ. ءار ورتادا وزدەرىنىڭ جان-جاقتىلىعىن جەتىلدىرۋ، تانىتۋ، تولەرانتتىلىققا باۋلۋ.
2. تاربيەلىگى: جاسوسپىرىمدەردىڭ وي - ساناسىن وياتا وتىرىپ، ءوزىن - ءوزى تانۋعا جانە باعالاۋعا، ادامگەرشىلىككە، باۋىرمالدىققا تاربيەلەۋ.
3. دامىتۋشىلىق: وقۋشىلاردىڭ لوگيكالىق ويلاۋ قابىلەتتەرىن دامىتۋ، رۋحاني دۇنيەسىن جەتىلدىرۋ.
مىندەتى: 1. باسەكەگە قابىلەتتى دەنى ساۋ، جان - جاقتى، ءبىلىمدى، ساۋاتتىلىعى جەتىلگەن تۇلعا دايارلاۋ.
2. وقۋشىلاردىڭ ءوز ويلارىن ورتاعا سالىپ، اشىپ ايتا بىلۋگە داعدىلاندىرۋ.
ءتۇرى: پىكىرتالاس
ءادىسى: پارلامەنتتىك شوۋ باعدارلاماسى جەلىسىندە (ميعا شابۋىل جاساۋ، سىني تۇرعىدا ويلاۋعا ۇيرەتۋ ءادىسى)
كورنەكىلىك: مۋلتيمەديالىق تاقتا، بەينەتاسپا، ناقىل سوزدەر، ماقال - ماتەلدەر ت. ب. س
تاربيەلىك باعىتى: رۋحاني ادامگەرشىلىك
ءجۇرىسى:
ءى. ۇيىمداستىرۋ ءبولىمى
ءىى. شارانىڭ باعدارلاماسىمەن تانىستىرۋ.
1. “بالام، اناۋ نە؟” جاعداياتىن تىڭداۋ، وي ءبىلدىرۋ
2. “اكە مەن بالا اڭگىمەسى” بەينەكورسەتىلىمىن تاماشالاۋ
3. “ويلانايىق، پىكىرلەسەيىك” پىكىرالىسۋ
4. ميعا شابۋىل
5. ادەپتىلىك، ادامگەرشىلىك جايىندا ايتىلعان ماقال - ماتەلدەر
“ادەپتىلىك قاعيدالارى” بايانداما
6. يمان - جۇرەكتەگى نۇر
«وتباسىنىڭ بەرەكەسى - يماندىلىقتان باستالادى...» بايانداما
7. سۇراق – جاۋاپ
8. ناقىل سوزدەر
9. توبىقتاي ءتۇيىن
10. قورىتىندى
ءىىى. قورىتىندى ءبولىمى.
1.”بىلگەنگە مارجان” (ءار وقۋشىنىڭ ءبىر سوزبەن ءوز ويلارىن قورىتۋى)
2.”مەن”توپتاستىرۋ رەفلەكسياسى،
”نە بىلدىك؟”،”نەنى قاسيەت قىلدىق؟”
3. «جۇرەكتەن - جۇرەككە»
شارانىڭ بارىسى.
ءمۇعالىم: قايىرلى كۇن قۇرمەتتى ۇستازدار، وقۋشىلار جانە بۇگىنگى شارامىزدىڭ ارنايى قوناقتارى!
(شارانىڭ ماقساتى مەن مىندەتتەرى، ءجۇرىسى، مازمۇنى جانە ءوتۋ بارىسى تانىستىرىلادى.)
سىنىپ جەتەكشىسى سوزىنەن كەيىن «بالام، اناۋ نە؟» اتتى جاعداياتتى شەشۋگە ۋاقىت بەرىلەدى.
1 - جۇرگىزۋشى:
1. “بالام، اناۋ نە؟” جاعداياتىن تىڭداۋ، وي ءبىلدىرۋ
2 - جۇرگىزۋشى:... ەرتەدە ءبىر ۇلكەيگەن قارت قاتتى سىرقاتتانىپ جاتسا، جالعىز ۇلى كەلىپ:
- اكە، مەن سەنى ايشىلىق جەردە اتى شىققان تاۋىپكە اپارىپ ەمدەتەمىن،- دەپتى. ءسويتىپ اكەسىن ارقاسىنا سالىپ، جولعا شىعىپتى. ولار ۇزاق ءجۇرىپتى، قاس قارايعان كەزدە الدان قاراۋىتقان سۇلبانى كورسەتىپ اكەسى:
- «بالام، اناۋ نە؟» دەپ سۇراپتى.
- «ول - تۇيە» - دەپ جاۋاپ بەرىپتى. سالدەن كەيىن اكەسى الگى قارايعان نارسەنىڭ نە ەكەنىن تاعى سۇراپتى. بالا اۋەلگى جاۋابىن قايتالاپتى. اكەسى وسى ساۋالىن ءۇشىنشى رەت قايتالاپ سۇراعاندا بالاسى:
- «ول - تۇيە، تۇيە!»ءوزىم شارشاپ كەلە جاتقاندا، نەگە سۇراي بەرەسىڭ؟- دەپ رەنجىپتى. سوندا اكەسى:
- «بالام، كىشكەنە كەزىڭدە مەن اۋىر تىرلىكتەن شارشاپ كەلىپ وتىرسام دا، سەنىڭ «اناۋ نە، مىناۋ نە؟» دەپ كۇنىنە ءجۇز رەت سۇرايتىن سۇراعىڭا بەتى قايتپاسىن، جىگەرى جاسىماسىن دەپ ۇنەمى جاۋاپ بەرەتىنمىن. بۇل اۋرۋدان ەمدەلەيىن دەگەن ويىم جوق ەدى، تەك بەتىڭدى قايتارمايىن دەپ كونگەنمىن، ەندى سەنەن ءسوز ەستىگەنشە، ۇيىمە بارىپ، اجالعا مويىن ۇسىنعانىم ارتىق، مەنى جەرگە ءتۇسىر» دەپتى.
(وقۋشىلاردان وسى جاعداياتقا وراي اتا - انانىڭ اقىسى دەگەندى قالاي تۇسىنەتىدىكتەرى سۇرالادى.)
1 - جۇرگىزۋشى: 2. “اكە مەن بالا اڭگىمەسى” بەينەكورسەتىلىمىن تاماشالاۋ. وسى جاعداياتقا بايلانىستى ءوز ويلارىڭىزدى بىلدىرسەڭىزدەر.
1 - جۇرگىزۋشى: «جاقسىدان ۇيرەن، جاماننان جيرەن»- دەمەي مە حالقىمىز. سىزدەردىڭ قىسقاشا ويلارىڭىزدى بىلدىك، ولاي بولسا ەندەشە باعدارلامامىزدى جالعاستىرايىق.
2 - جۇرگىزۋشى: وزدەرىڭىزگە بەلگىلى قازىرگى جاھاندانۋ ۇردىسىندە ەلىمىزدە باسەكەگە قابىلەتتى ۇرپاق تاربيەلەۋ باستى نازاردا بولىپ وتىر. ال ادامنىڭ جان قازىناسىن، ادامگەرشىلىك بولمىسىن قالىپتاستىرۋ دا، كەي ادامداردىڭ ءتۇرلى جاعدايلارمەن ءبىر - ءبىرىن تۇسىنبەۋى دە ءسىز بەن ءبىزدى تولعاندىرادى. ويتكەنى ءبىز سول قوعامنىڭ ىشىندەمىز، ياعني ونىڭ مۇشەسىمىز. ءيا، بۇنىڭ ءبارى شىندىق دەسەك ارتىق بولماس. باسەكەگە قابىلەتتى ۇرپاقتى جان - جاقتى قىلىپ تاربيەلەۋ ءۇشىن الدىمەن جان قازىناسىنىڭ نەگىزدەرىنىڭ ءبىرى، ادەپتىلىك پەن ادامگەرشىلىكتىڭ باستاۋىنا ءۇڭىلۋ كەرەك شىعار. ادەپتىلىك – ادامگەرشىلىك الىپپەسى، ياعني ادام ادەپتىلىك ساقتاي وتىرىپ، ءوزىنىڭ يماندىلىعىن، تاربيەلىلىگىن، ادامگەرشىلىگىن كورسەتەدى. ويتكەنى قازىرگى تاڭدا بۇل ماسەلە دە، كۇن تارتىبىندەگى ماڭىزدى ماسەلەلەردىڭ ءبىرى بولىپ وتىر.
1 - جۇرگىزۋشى:
شارامىزدىڭ كەلەسى ءبولىمى “ويلانايىق، پىكىرلەسەيىك” پىكىرالىسۋ
- ادەپتىلىك دەگەندى قالاي تۇسىنەمىز؟
وسى جەردە پىكىرالىسۋ سۇراقتار ارقىلى جالعاسادى.
1 - وقۋشى:
ادەپتىلىك - ادەمىلىك. ادەپتى ادام ادەمى. ول ءوزىنىڭ دۇرىس كيىنۋى، سىپايى سالەمدەسۋى، ءوزىن - ءوزى كۇتە بىلۋىمەن ادەمى.
2 – وقۋشى:
مەن نۇرايدىڭ پىكىرىنە قارسىمىن. ادەمى ادامنىڭ ءبارى ادەپتى بولا ما؟
ادەپتىلىك دەگەنىمىز ءوزىن - ءوزى كەز - كەلگەن ورتادا ۇستاي ءبىلۋ. ول ادەمى بولماسا دا، ءوزىن - ءوزى ۇستاي بىلسە - ادەپتى.
3 – وقۋشى:
ۇلكەن كىسىلەرگە «اسسالاۋماعالەيكۋم» دەپ امانداسىپ، اماندىعىن، دەنساۋلىعىن سۇراۋ پارىز. دۇرىس امانداسۋدىڭ ادامگەرشىلىك، يماندىلىق ءمانى بار. يمانى جوقتىڭ، ۇلتى جوق.
4 – وقۋشى:
نەگە؟ «اسسالاۋماعالەيكۋم» دەپ امانداسپاساڭ، ۇلكەندەر سالەمىمىزدى الماي ما؟ ايتەۋىر ۇندەمەي كەتپەسەك بولدى ەمەس پە؟
5 – وقۋشى:
دۇرىس تاماقتانۋ، مەزگىلدى ۇيىقتاۋ، اتا مەن انانى سىيلاۋ - حالىقتىڭ ءداستۇر، حالىقتىڭ ادەپ. ءبىز وسى نارسەلەردى، ادامگەرشىلىك قاعيدالاردى ساقتاي بىلسەك، ۇلتتىق ادەپتى قورعاي بىلەمىز.
6 – وقۋشى:
تۇندە ۇيىقتاۋىن ۇيىقتارمىن - اۋ، ءبىراق تەلەديداردان جاقسى كينو بولىپ جاتسا، ونى نەگە كورمەيمىن. سوندا مەن ادەپسىز بولعانىم با؟
7 – وقۋشى:
سەن دۇرىس دەمالماساڭ ەرتە تۇرا المايسىڭ. ءاربىر تىرلىكتىڭ ءوز ۋاقىتى بار. ونى دۇرىس پايدالانۋدىڭ ءوزى ادەپتىلىك.
8 – وقۋشى:
جاقسى امانداسسام، ادەمى كيىنسەم، سىپايى سويلەسەم، تەك قانا دۇرىس ۇيىقتاماعانىم ءۇشىن ادەپسىز ەمەسپىن دەپ ويلايمىن.
ءىى جۇرگىزۋشى: باسقا سىنىپتاستارىمىز نە ايتار ەكەن.
9 - وقۋشى:
ۇلكەن ادامعا سالەم بەرۋ كىشى ادامنىڭ مىندەتى. قازاقتا «الىستان التى جاسار بالا كەلسە، الپىس جاستاعى قاريا سالەم بەرەدى» دەگەن بار. ال كەزدەسكەن كەزدە كىشى ادام ۇلكەن سالەم بەرمەي كەتسە، ول ادەپسىزدىك، كورگەنسىزدىك، سالەم بەرۋ يماندىلىق، يناباتتىلىق، كورگەندىلىك، مادەنيەتتىلىك بەلگىسى.
10 – وقۋشى:
سالەمدەسكەندە، سالەم بەرگەندە، اركىم داۋىستىڭ دابىرلاماۋىنا، ءۇنىنىڭ ۇيلەسىمدىلىگىنە، ياعني داۋىس ىرعاعىنا ەرەكشە كوڭىل اۋدارىپ، سالماقپەن، ادەپپەن سويلەۋگە مىندەتتى. ءسوز باسى سالەم دەگەنىمىز سول.
1 - جۇرگىزۋشى: كەلەسى ءبولىم ميعا شابۋىل
2 - جۇرگىزۋشى: ادەپتىلىك، ادامگەرشىلىك جايىندا ايتىلعان ماقال - ماتەلدەر ءبولىمى.
ادەپتىلىك، ادامگەرشىلىك جايىندا ايتىلعان ماقال - ماتەلدەر بىلەمىز بە؟
1. ادەپتىلىك بەلگىسى - ءيىلىپ سالەم بەرگەنى.
2. ادەپتى بالا - ارلى بالا، ادەپسىز بالا – سورلى بالا.
3. ادەپسىز بالا
اۋىزدىقتاعان اتپەن تەڭ
اقىلدى قاريا
جازىپ قويعان حاتپەن تەڭ.
4. ادەپتىڭ نە ەكەنىن
ادەپسىز ادامدى كورگەندە ۇعارسىڭ.
5. اعا ادەپتى بولسا،- ءىنى ادەپتى
اپا ادەپتى بولسا، - ءسىڭلى ادەپتى.
6. جاقسىدان ۇيرەن،
جاماننان جيرەن.
7. بالا تاربيەسى بەسىكتەن.
8. ءوزىڭدى - ءوزىڭ سىيلاماساڭ، وزگەدەن سىي دامەتپە.
9. تاربيەلى ادام — تاعالى اتپەن تەڭ.
10. جاقسىلىق ەككەن العىس ورادى.
11. ءيتتى كۇشىگىندە ۇيرەت.
12. ءتىسى شىققان بالاعا، شايناپ بەرگەن اس بولماس.
13. ۇلكەندى سەن سىيلاساڭ، كىشى سەنى سىيلايدى،
كىشى سەنى سىيلاسا، كىسى سەنى سىيلايدى.
14. ادەپسىز وسكەن ادامنان، تارتىپپەن وسكەن تال ارتىق.
15. ادام ادەبىمەن كورىكتى.
16. ادەپ باسى – ءتىل.
17. ادەپتى دەگەنشە، ادەمى دەسەيشى.
18. ايەل — ادەپتىڭ الىپپەسى.
19. تاربيە باسى — تال بەسىك.
“ادەپتىلىك قاعيدالارى” بايانداما
1 - جۇرگىزۋشى: «كورگەنى جاقسى كوش باستار»، - دەمەي مە، «حالىق ايتسا - قالىپ ايتپاس»- دەگەن تاعى بار، ولاي بولسا يماندىلىق دەگەندى قالاي تۇسىنەمىز؟ بۇل جونىندە كەلەسى يمان - جۇرەكتەگى نۇر اتتى بولىمىمىزدە پىكىر ءبىلدىرۋدى كورەرمەندەرگە دە بەرسەك، باعدارلامامىزدىڭ ارنايى قوناعى «ىبرايىم» مەشىتىنىڭ يمامى ---------------اعايىمىزعا ءسوز بەرسەك.
1 - جۇرگىزۋشى: «بەس نارسەدەن قاشىق بول،
بەس نارسەگە اسىق بول»- دەپ اباي اتامىز جىرلاعانداي ادەپتىلىك، ادامگەرشىلىك ۇعىمدارىن ۇعۋدىڭ جولدارىنىڭ ءبىرى جانە رۋحاني باستاۋىمىز يسلام دىنىندە ەمەس پە؟
ياعني، ادامي، رۋحاني تاربيەنىڭ باستاۋى ادەپتىلىكتەن باستالادى دەمەي مە؟
------------------------ «وتباسىنىڭ بەرەكەسى يماندىلىقتان باستالادى» تاقىرىبىندا ءوزىنىڭ ارنايى دايىنداعان بايانداماسىن وقيدى.
«وتباسىنىڭ بەرەكەسى - يماندىلىقتان باستالادى...» بايانداما
2 - جۇرگىزۋشى: سۇراق - جاۋاپ. بۇگىنگى قوناعىمىزعا سۇراقتارىمىز بار ەدى، سول سۇراقتاردى قويۋعا رۇقسات ەتسەڭىز.
1. بۇگىنگى تاڭدا الەمدە كۇردەلى ماسەلە بولىپ وتىرعان ءدىني ەكسترەميزم، قازاقستان ءۇشىن قانشالىقتى ءقاۋىپتى؟
2. ادامنىڭ جان قازىناسىنا سىرتتان كەلگەن ءار - ءتۇرلى دىندەردىڭ اسەرى قانداي؟ جان قازىنامىزدى قالاي قورعايمىز؟
3. ءدىني ساۋاتتىلىقتى قالاي جەتىلدىرەمىز جانە تولەرانتتىلىقتى قالاي ساقتايمىز؟
4. قازىرگى تاڭدا جاستاردىڭ جان قازىناسىنان، ادامگەرشىلىگىنەن شاتاستىرىپ جۇرگەن ءتۇرلى اعىمدار تۋرالى نە ايتۋعا بولادى؟
تاعى دا باسقا ءتۇرلى پىكىرلەرگە بايلانىستى سۇراقتار قويىلىپ تالقىلانادى.
2 - جۇرگىزۋشى: ناقىل سوزدەر
«جۇرەكتىڭ ءتۇرىپ قۇلاعىن،
ويلانىپ تاعى قاراشى،
كىمسىڭ سەن؟ قايدا تۇراعىڭ؟
- ەندى قايدا باراسىڭ؟» - دەپ ومار ھايام جىرلاپ وتكەندەي اتا - انانىڭ ءقادىرىن، ادام قاسيەتىن، ادەپتىلىك، ادامگەرشىلىك، يماندىلىق ۇعىمدارىن تۇسىنۋدە ويلارىن ايتقان وي-پىكىرلەرگە نازار اۋدارالىق.
وسى ورايدا عۇلاما عالىم ءال - ءفارابيدىڭ تاربيە تۇرعىسىندا جاساعان تۇجىرىمىن ءالياسقار دىنمۇحامەدتىڭ بايانداۋىندا تىڭداپ وتسەك.
- وسى جەردە پىكىرالىسۋ سۇراقتار ارقىلى تاعى دا جالعاسادى.
وقۋشىلار وزدەرى بىلەتىن ناقىل سوزدەردى ايتىپ وتەدى.
ءمۇعالىم: (توبىقتاي ءتۇيىن ءبولىمى.)
ادامنىڭ اينالامەن قارىم – قاتىناستا جاعىمدى قاسيەتتەردى مادەنيەتتىلىكپەن كورسەتە الۋى ادەپتىلىككە اكەلەدى.
ادەپتىلىككە ءتىل العىشتىق، سىپايىلىق، كورەگەندىلىك، يناباتتىلىق، كىشىپەيىلدىلىك جانە باسقا دا جاقسى، سۇيكىمدى قىلىقتار جاتادى. ادەپتى ادام وزىنە جانە وزگەلەرگە، قورشاعان ورتاعا تۇسىنىستىكپەن، سىيلاستىقپەن، قۇرمەتپەن قارايدى. ادەپ ساقتاۋ – ادامگەرشىلىكتىڭ بەلگىسى. بۇگىنگى ءبىزدىڭ پىكىرالىسۋىمىزدا ەلىمىزدىڭ كەز كەلگەن ادامىنىڭ ويىنا وي سالارداي ماسەلەلەر قوزعالدى. ءبىز ەشكىمگە كىنا ارتپايمىز، ءمىن تاقپايمىز، تەك باسەكەگە قابىلەتتى ۇرپاقتى قالىپتاستىرا وتىرىپ، ولاردىڭ وي - پىكىرلەرىن اشىق ايتقىزۋ ارقىلى ءوزىن - ءوزى تانۋىن، ءوز جان قازىناسىنا ءۇڭىلۋىن، ءارقاشاندا، قانداي جاعدايدا دا ادەپتىلىك ساقتاۋىن، ادامگەرشىلىك، يماندىلىق قاسيەتتەرىنىڭ قانشالىقتى قۇندى ەكەنىن تارازىلادىق.
قورىتىندى ءبولىمى.
2 - جۇرگىزۋشى: «بىلگەنگە مارجان»
سىزدەرگە ويلارىڭىزدى قورىتىپ، شاعىن تۇجىرىم جاساۋ ءۇشىن ارنايى سوزدەر بەرىلەدى. سول سوزگە وراي ءوز ويلارىڭىزدى قىسقاشا بىلدىرسەڭىزدەر:
بەرىلەتىن سوزدەر:
- اقيقات
- مادەنيەت
- رۋحانيات
- اقىل
- پاراسات
- جۇرەك تاربيەسى
- يماني سەزىم
- جان دۇنيە
- قاسيەت
- حالىق كوزقاراسى
- ادەپتىلىك
- كىشىپەيىلدىلىك
- سىپايىلىق
- تاربيەلىلىك
- ادامگەرشىلىك
- يماندىلىق
2.”مەن”توپتاستىرۋ رەفلەكسياسى،
”نە بىلدىك؟”،”نەنى قاسيەت قىلدىق؟”
3. «جۇرەكتەن - جۇرەككە» (وقۋشىلارعا ءتۇرلى - ءتۇستى قاعازداردان جاسالعان كىشكەنتاي جۇرەكتەر تاراتىلىپ، وعان جىلى، مەيىرىمدى سوزدەر جازۋلارى سۇرالادى). جانسىز جۇرەكتى جانداندىرۋ (پلاكاتتان ۇلكەن جۇرەكتى قيىپ الىپ، سول جۇرەككە جىلى-جىلى سوزدەر جازىلعان كىشكەنتاي جۇرەكتەردى ورنالاستىرۋ). سۇراق: قالاي ويلايسىزدار، جۇرەگىمىز جانداندى ما؟ ءقايتىپ؟ نەلىكتەن؟
You Might Also Like
