InfoHub Logo

اتىراۋ وبلىسى يساتاي اۋدانى، جانباي سەلوسى
ح.ناۋبەتوۆ اتىنداعى ورتا مەكتەپتىڭ
باستاۋىش سىنىپ ءمۇعالىمى
ينكابايەۆا ايان توبانياز قىزى

ادەپتىلىك - تاربيە باستاۋى
«ادەپتىلىك، ار - ۇيات - ادامدىقتىڭ بەلگىسى»
حالىق ماقالى

ماقساتى:
1.ادامگەرشىلىككە، كىشىپەيىلدىلىككە، جامان ادەتتەردەن اۋلاق بولۋعا باۋلۋ؛
2.ادام بويىنداعى ۇنامدى، ۇنامسىز قىلىقتاردى اجىراتا وتىرىپ، ادەپ الىپپەسىن بويىنا دارىتۋ. «ادەپ»، «ادەپتىلىك» تۋرالى تۇسىنىكتەرىن كەڭەيتۋ؛
3.ادەپتىلىككە، سىپايىلىققا تاربيەلەۋ؛
كورنەكى قۇرالدار:
ادامگەرشىلىككە، ادەپتىلىككە بايلانىستى ءتۇرلى سۋرەتتەر، وسيەت - ناقىلدار
( ادەپتىلىك تۋرالى)، قۇپيا حاتتار ت.ب.
شاتتىق شەڭبەرى
- بالالار، «ادەپتىلىك بەلگىسى - ءيىلىپ سالەم بەرگەنى» دەگەندەي، قانە، ءبارىمىز ءبىر - بىرىمىزگە ءيىلىپ امانداسايىق. ( ءبارى وسىلايشا سالەمدەسەدى)

ادەپ.
سىيلاپ سالەم بەرەمىن،
كورشىلەردى كورگەندە.
ىزەتتى دە بىلەمىن
ۇيگە قوناق كەلگەندە.
ادەپسىز دەپ سوكپەسىن،
اپاما ايتىپ وكپەسىن.
ك. بايزاقوۆ
- بۇگىن ءبىز ادەپتىلىك، ادامگەرشىلىك تۋرالى اڭگىمەلەسەمىز.
اڭگىمەلەسۋ
• ادەپتىلىك دەگەن نە؟ ونى قالاي تۇسىنەسىڭدەر؟
• ادەپتى بالا قانداي دەپ ويلايسىڭدار؟ ادەپتى بالا بولعىڭ كەلە مە؟
• ادەپسىز دەگەندى قالاي تۇسىنەسىڭدەر؟ ادەپسىز بالا قانداي بولادى؟
• ادەپتىلىكتى بىزگە كىم ۇيرەتەدى؟
تۇيىندەۋ

ادام بالاسىنىڭ بويىندا جاقسى دا، جامان دا قاسيەتتەر بولادى ەكەن. بىزگە اقىلدىلىقتى، ادالدىقتى، قاراپايىم - كىشىپەيىلدىلىكتى، يناباتتىلىقتى، شىنشىلدىقتى ۇلكەندەر ۇيرەتەدى. ول - ءبىزدىڭ اتا - انامىز، ءاقسۇتىن بەرە لتىرىپ، انا تىلىمەن ۇيرەتەدى. ءبىز ونى ءتۇسىنىپ، اتا - بابا سالت، ادەتتەرىن ۇيرەنەمىز. ادام بولاتىن بالا - بارلىق جاقسى قاسيەتتەردى ۇيرەنىپ، جامان مىنەز ادەتتەردەن، ۇنامسىز قىلىقتاردان اۋلاق بولۋعا تىرىسۋى كەرەك. ادەپتى، اقىلدى بالالار قانداي بولۋى كەرەك ەكەنىن مىنا ولەڭ جولدارىنان تىڭداپ كورسەك.

كىشىپەيىلدىلىك ۇلگىلى بالا

سۋ قۇيدىم دا قۇمانمەن،   باقشانى سۋارىپ، كەلدى ول سۋ الىپ، قولىنا مەن اكەمنىڭ.     ساماۋىر قايناتىپ، ۇيدە دە، تۇزدە دەسودان كەيىن وعان مەن    قىلىعى ونەگە، ۇستازى بىزگە دەورامالدى اپەردىم.      ۇنايدى ول نەگە؟ادەپتىلىك الىپپەسىاتام ماعان ءاماندا        الدىن وراپ كىسىنىڭ، ادەپتى جان بول دەگەن.   كەسىپ وتپەي كولدەنەڭ.اتا ءسوزى سانامدا -      ىزەتىمەن كىشىنىڭ - جسى ۇلكەنگە جول بەرەم.   سالەمدەسىپ ، قول بەرەم.اتام ماعان ءاماندا      وزگەلەردەن وزىمدىكىشىپەيىل بول دەگەن.  سانامايمىن جوعارى.اتا ءسوزى سانامدا -     ارتىق ايتىپ ءسوزىمدىماقتانباۋدى ءجون كورەم.  جەلپىنگەنىم جوق ءالى.اتام ماعان ءاماندا     قالدىراتىن ۇياتقا - ادىلەتتى بول دەگەن.   جالعان سوزگە توزبەيمىن.اتا ءسوزى سانامدا -     جەتكىزەتىن مۇراتقا - جۇرەم تۋرا جولمەنەن.   تەك شىندىقتى كوزدەيمىن.

ا. اسىلبەك
ماتىنمەن جۇمىس
ادەپتىلىك
ى. التىنسارين
ءبىر جۇرتتىڭ ۇلكەن وقىمىستى كىسىسى ەكىنشى ءبىر ەلدىڭ بايىمەن سويلەسىپ تۇرعاندا، قاستارىنان ءبىر جارلى ادام ءوتىپ بارا جاتىپ، وقىمىستىعا كەلىپ، باسىن ءيىپ سالەم بەرەدى.
وقىمىستى باسىن ودان دا تومەنىرەك ءيىپ سالەمدەسەدى.
قاسىنداعى باي:
- تاقسىر، وسىنشا ءبىلىمىڭىز بار عالىمسىز. سويتە تۇرىپ، جارلى ادامعا سونشالىق ءيىلىپ سالەمدەسۋىڭىزدىڭ ءمانى قالاي؟ - دەپ سۇرايدى.
سوندا عالىم تۇرىپ:
ەشبىر عىلىم - ءبىلىم ۇيرەنبەگەن ول كىسى ادەپتىلىك كورسەتكەندە، مەن ودان ادەپسىز بولىپ كورىنسەم، لايىق پا؟ - دەگەن ەكەن.

• جارلى ادام مەن عالىمنىڭ كىشىپەيىلدىلىگى ولاردىڭ قانداي ءىس - ارەكەتى ارقىلى كورىنەدى؟
• اڭگىمەدەن قانداي وي قورىتۋعا بولادى؟
سۋرەتپەن جۇمىس
سۋرەت بويىنشا اڭگىمەلەتۋ. ادامگەرشىلىك، سىپايىلىق قارىم - قاتىناس قاسيەتتەردى ۇيرەنۋ كەرەكتىگىن اڭگىمەلەۋ.
ويىن «جالعاستىر»
«نە ىستەۋگە بولمايدى؟» وسى ءسوز ۇلكەن ەتىپ جازىلىپ كورسەتىلەدى.ءمۇعالىم باسقى ءسوزىن ايتادى، وقۋشى ويلانىپ جالعاستىرىپ ايتۋى كەرەك.
- ۇلكەندەردىڭ الدىنان...... (كەسىپ وتۋگە بولمايدى.)
- كىشكەنە بالانى................(جىلاتۋعا بولمايدى.)
- قۇستاردى ...........................(اتۋعا بولمايدى.)
- قىز بالانى........................(رەنجىتۋگە بولمايدى.)
- ساباقتان.............................(كەشىگۋگە بولمايدى.)
- سىنىپتا.............................(ايعايلاۋعا بولمايدى.)
«نە ىستەۋ كەرەك؟» (بۇل دا سول سياقتى جۇرگىزىلەدى)
- ۇلكەن كىسىنى.......................(سىيلاۋ كەرەك.)
- ۇلكەننىڭ ءتىلىن...................(الۋ كەرەك..)
- ۇلكەندەرگە..........................(سالەم بەرۋ كەرەك.)
- كىشىلەردى..............................(قامقورلاۋ كەرەك.)
- وقۋ قۇرالدارىن.................. (كۇتىپ ۇستاۋ كەرەك.)
«قۇپيا حاتتارعا» جاۋاپ بەرۋ
وقۋشىلار ءۇش توپقا بولىنەدى. ءار توپقا قۇپيا حاتتار جازىلعان كونۆەرتتەر تاراتىلىپ بەرىلەدى.جاۋابىن ءار توپ ويلانىپ ، اقىلداسا وتىرىپ ايتادى.
حوتتاردىڭ مازمۇنى:
1 حات.قۇرمەتتى دوستار!مەنىڭ كورشىمنىڭ ءبىر بالاسى بار.ءوزى وتىرىكشى كوزبە - كوز وتىرىكتى ايتا قويادى. ماعان كۇندە كەلىپ ويناعىسى كەلەدى. مەن ونىمەن دوس بولىپ بىرگە وينايىن با؟
2 حات.قۇرمەتتى دوستار!مەنىڭ دە ءبىر دوسىم. ءوزى ماقتانشاق. ويناپ جۇرگەندە ءۇي ءىشىن ايتىپ، نارسەلەرىن ايتىپ، ءبوسىپ ماقتانادى. مەن ونىسىن ۇناتپايمىن. ءبىراق ويىندى جاقسى وينايدى. مەن وسى بالامەن دوس بولايىن با، ايتىڭدارشى؟
3 حات. قۇرمەتتى دوستار!پارتادا مەنىمەن بىرگە ءبىر بالا وتىرادى.ويناپ - ويناپ تاپسىرماسىن ورىنداماي، جازباي كەلەدى. ءمۇعالىم سۇراعاندا قىسىلادى.ساباقتى مەنىڭ داپتەرىمنەن كوشىرىپ الادى.مەن بەرمەسەم، «سەن ساراڭسىڭ» - دەيدى. مەن نە ىستەۋىم كەرەك؟
شىعارماشىلىق جۇمىس. «ادەپتىلىك ەرەجەلەرى»
ءمۇعالىم بالالارمەن ءتۇرلى سۋرەتتەر ارقىلى «ادەپتىلىك ەرەجەلەرىن» قۇرىپ، ۆاتمانعا جاپسىرادى.
ادەپتىلىك ەرەجەلەرى
• ادەپتى بالا قاشاندا سالەمدەسەدى. كەزىككەن ادامدارمەن امانداسادى، كومەگى جانە قامقورلىعى ءۇشىن العىس اييتىپ، كەتىپ بارا جاتقاندا قوشتاسۋدى ۇمىتپايدى.
• ءارقاشان سىپايى بولۋ كەرەك. سىپايىلىق - اينالاڭداعى ادامدارعا ءوزىڭدى جاعىمدى كورسەتۋ. بايقاماي بىرەۋدى رەنجىتىپ السا، دەرەۋ كەشىرىم سۇرايدى.
• ادەپتى بالا كولىكتە وتىرعاندا ۇلكەندەرگە ورىن بەرەدى.
•ۇلكەندەردى، اۋرۋ ادامداردى، سوقىر ادامداردى كوشەدەن وتكىزۋگە كومەكتەسەدى.
دايەكسوز
«ادەپتىلىك، ار - ۇيات - ادامدىقتىڭ بەلگىسى...» دەگەن حالىق ماقالىن ساباقتىڭ دايەكسوزى رەتىندە ءتۇسىندىرۋ.
قورىتىندىلاۋ
- بالالار، ءبىز بۇگىنگى ساباعىمىزدا ادەپتىلىك، سىپايىلىق جايلى سويلەستىك. ادەپتى، سىپايى بالالار اينالاسىنداعىلارعا جاعىمدى، سۇيكىمدى ەكەنىن تۇسىندىك. ءاردايىم ادەپتى، سىپايى بولۋعا، كەزدەسكەن ادامدارمەن امانداسۋدى، كەشىرىم سۇراۋدى، وتىنەمىن دەگەن جىلى سوزدەردى ۇنەمى ايتۋعا ۇيرەندىك. جاقسى مەن جامان ادەت قالىپتاردى اجىراتۋدى، جاقىن ادامدارعا قامقورلىق، ولارعا كومەك كورسەتۋ داعدىلارىن ۇيرەندىك.
جۇرەكتەن - جۇرەككە
بالالار شەڭبەر بويىنا جينالىپ اراسانباي ەستەنوۆتىڭ «ادەپ» ولەڭىن ايتادى.


ادەپ
ا. ەستەنوۆ
ادەپ، ىزەت، يبا دا - ادەپ - التىن سابىرىڭ،
شارايناسى جانىڭنىڭ. جەتەلەيتىن مۇراتقا.
ادەپتىنى سىيلا دا، ادەپ - تالاپ، جالىنىڭ،
تاڭىرىڭدەي تابىنعىن. اق جەلكەنىن قۇلاتپا.