InfoHub Logo

اعىلشىن ءتىلى (اعىلش. English، English language) — ۇندى-ەۋروپا تىلدەرى جانۇياسىنىڭ باتىس گەرمان توبىنا جاتاتىن ءتىل. اعىلشىن ءتىلى ەجەلگى ءتىل بولىپ ەسەپتەلەدى، ول قازىرگى ۇلىبريتانيا اۋماعىن ەجەلدە باسىپ العان انگلوساكسونداردىڭ ءتىلى، ءبىراق جاۋلانعان كەلتتەردىڭ تىلدەرى دە اسەرىن تيگىزگەن.

اعىلشىن ءتىلى — حالىقارالىق ءتىل (دە-فاكتو - لينگۆا فرانكا). الەمدەگى ەڭ كوپ تاراعان، ءارى جۇڭگو تىلىنەن كەيىنگى حالىق سانى بويىنشا ەڭ كوپ پايدالاناتىن ءتىل. اعىلشىن ءتىلى ۇلىبريتانيا، امەريكا قۇراما شتاتتارى، جاڭا زەلانديا، اۋستراليا جانە باسقا ەلدەردە انا ءتىلى بولىپ ەسەپتەلەدى. ودان باسقا كوپتەگەن مەملەكەتتەردە رەسمي ءتىلى بولىپ سانالادى.

اعىلشىن ءتىلى — بۇۇ-نىڭ التى ءتىلىنىڭ ءبىرى بولىپ سانالادى. اعىلشىن ءتىلى — دۇنيە جۇزىنە ەڭ كەڭ تارالعان ءتىل. ۇندى-ەۋروپا تىلدەرىنىڭ باتىس گەرمان تىلدەرىنە جاتادى. اعىلشىن ءتىلى  قۇرىلىمى جاعىنان فلەكتيۆتى. ۇلىبريتانيا، اقش، اۋستراليا، جاڭا زەلانديانىڭ مەملەكەتتىك ءتىلى بولىپ تابىلادى. كانادادا (فرانسۋز تىلىمەن قاتار)، يرلانديادا (يرلاند تىلىمەن قاتار) مەملەكەتتىك قوس ءتىلدىڭ ءبىرى. بۇۇ-دا قابىلدانعان رەسمي التى ءتىلدىڭ نەگىزگىسى. التى قۇرلىققا كەڭ تاراعان بۇل تىلدە ءقازىر 400 ملن-نان استام  ادام  سويلەيدى. قازاقستاندا دا 20 عاسىردىڭ 50-جىلدارىنان باستاپ ابىلاي حان اتىنداعى  قازاق مەملەكەتتىك حالىقارالىق قاتىناستار جانە الەم تىلدەرى ۋنيۆەرسيتەتىندە، وزگە دە جوعارى جانە ورتا وقۋ ورىندارىندا اعىلشىن ءتىلى وقىتىلىپ،  ماماندار دايىندالدى. جەكە ءپان تۇرىندە مەكتەپ باعدارلامالارىنا ەنگىزىلدى.

«قازاقستان بۇكىل الەمدە ءۇش ءتىلدى پايدالانىپ جوعارى ءبىلىمدى ەل رەتىندە تانىلۋعا ءتيىس. بۇلار قازاق تىلى-مەملەكەتتىك ءتىل، ورىس ءتىلى-ۇلتارالىق قاتىناس ءتىلى جانە اعىلشىن ءتىلى – جاھاندىق ەكونوميكاعا ويداعىداي كىرىگۋ ءتىلى»-دەپ ەلباسىمىز ءوز جولداۋىندا ايتىپ كەتكەن. اعىلشىن ءتىلى – قازىرگى زاماندا جاھاندىق ءتىل. بۇل تىلدە الەمنىڭ كوپتەگەن ەلىندە سويلەيدى. قازىرگى زاماناۋي مەكتەپتەردە اعىلشىن ءتىلى ءپانى مىندەتتى ءپان رەتىندە وقىتىلادى. كۇنى كەشە اعىلشىن ءتىلى ءپانى كەستەدەگى نەگىزگى ءپان رەتىندە 1 سىنىپتان باستاپ وقىتىلا باستادى.
نەلىكتەن بىزدەر ەرتە جاستان شەتەل ءتىلىن وقي باستادىق؟ وسى تىلدە وقىپ ۇيرەنۋ ءۇشىن بە؟ نەمەسە كىتاپتا بەرىلگەن  ماتىندەردى اۋدارۋعا ما؟الدە ۇستازىمىزدىڭ سوزدەرىن ءتۇسىنىپ، سول ءۇشىن جاقسى باعا الۋ ءۇشىن بە؟ مۇمكىن باسقا شەتەلدىڭ ازاماتتارىن ءتۇسىنىپ، ولارمەن ءار ءتۇرلى تاقىرىپتاردا اڭگىمەلەسە الۋ ءۇشىن كەرەك پە؟

بۇگىنگىدەي جاھاندانۋ زامانىندا كوپ ءتىل بىلەتىن ادامنىڭ قوعامداعى الار ورنى دا ەرەكشە. وزگە ءتىلدى ۇيرەنۋ، ونى جەتىك مەڭگەرۋ — بۇل ەڭ الدىمەن حالىقارالىق قاتىناستار كەزىندە ايرىقشا ءرول اتقاراتىنى بارشامىزعا ايان. ءتىل – حالىقپەن بىرگە ءومىر ءسۇرىپ داميدى. ەلباسىمىز ن.ءا.نازاربايەۆ: «ءاربىر قازاقستاندىق ءۇش ءتىلدى جەتىك مەڭگەرۋى كەرەك. 2020 جىلعا دەيىن اعىلشىن ءتىلىن بىلەتىن تۇرعىندار سانى ءبىرشاما كوبەيۋى كەرەك» — دەپ ايتقان ەدى. مەكتەپ تابالدىرىعىنان باستاپ جوعارعى وقۋ ورىندارىندا اعىلشىن ءتىلىن ۇيرەتۋ ايرىقشا مارتەبەگە يە. اعىلشىن ءتىلىنىڭ قازاقستانداعى ءرولىنىڭ ارتا ءتۇسۋى قازاق ءتىلىنىڭ مەملەكەتتىك مارتەبەسىن ىسكە اسىرۋ ماسەلەسىن ماڭىزدى ەتە تۇسۋدە. ءتىل ۇيرەنۋدىڭ ەشقانداي زيانى جوق، كەرىسىنشە پايداسى ۇشان-تەڭىز.

ەلباسىمىزدىڭ مىندەت ەتىپ قويعان باسەكەگە قابىلەتتى مەمەلەكەت قۇرۋدا جاس ۇرپاقتىڭ تيگىزەر ۇلەسى زور. بۇگىنگى تاڭدا جوعارعى وقۋ ورىندارىندا شەت ءتىلىن كاسىبي دەڭگەيدە وقىتۋ باستى ورىندا تۇر. ياعني ءاربىر ستۋدەنت ءوز ماماندىعىنا بايلانىستى شەت ءتىلىن جەتىك مەڭگەرىپ، ودان ءارى قاراي دامىتا الادى. سونىمەن قاتار شەت مەملەكەتتەرگە شىعىپ، مول تاجىريبە جيناقتاۋعا مۇمكىندىگى زور.

مادەنيەتتى، جان-جاقتى، ۇلتجاندى، رۋحاني دۇنيەسى باي جاستار تاربيەلەپ شىعارۋ وقىتۋشىنىڭ باستى ماقساتى. جاھاندانعان زامان ەلىمىزدى بارلىق ەلدەرمەن باسەكەلەسە دامۋعا يتەرمەلەيدى. ءتىلدىڭ قاجەتى ارتقان سايىن، سۇرانىس ارتقان سايىن وسى قاجەتتى قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن ارنايى شارالاردا ءجيى ۇيىمداستىرىلىپ تۇرادى. باسەكەلەستىكتە تەك مىقتىلار عانا جەڭىپ شىعادى، ال باسەكەگە شىداي المايتىندار جەڭىلىسكە ۇشىرايدى. قازىرگى زامان اشىقتىق پەن جان-جاقتىلىقتى تالاپ ەتەدى. 2050 جىلعا دەيىنگى كەزەڭگە ارنالعان ەلىمىزدىڭ دامۋ ستراتەگياسىندا قازاق ءتىلىن وركەندەتۋ مەن شەت تىلدەردى وقىتۋ ماسەلەسىنە ايرىقشا ءمان بەرىلگەن. شەت ءتىلىن ءبىلۋ ءسان ەمەس، زامان تالابى ەكەنى بەلگىلى. تۋعان ءتىلدى جەتىك مەڭگەرۋدى، قاستەرلەي ءبىلۋدى ماقسات ەتىپ قويۋ كەرەك. ءبىراق ءبىر تىلمەن عانا شەكتەلىپ قويماي، جان-جاقتى بولۋعا، ءتىل ۇيرەنۋگە تالپىنۋ كەرەك. بۇل جاستاردىڭ بولاشاعىڭنىڭ عانا ەمەس، تۇتاستاي ۇلتىڭنىڭ بولاشاعىنىڭ جارقىن بولۋىنىڭ كەپىلى.

قورىتىندىلاي كەلە، اعىلشىن ءتىلى – بايلانىس ءتىلى. اعىلشىن ءتىلى قازىرگى زامان تالابىنا ساي، كەڭ اۋقىمدا قولدانىلاتىن ءتىل. جاھاندىق ەكونوميكاداعى ءتىل دەسەك، كەم تۇسپەس ەدىك. اعىلشىن ءتىلى زامانىمىزدا وتە ماڭىزدى ءرول الىپ وتىر. حالىقارالىق سيپاتتاعى اعىلشىن ءتىلىنىڭ ءرولى، قازىرگى  XXI عاسىردا تەرەڭدەتىلگەن، ماڭىزدى ءرول بولىپ سانالۋدا.

عابيت مۇسىرەپوۆ:

«ءتىلىن بىلمەگەن – ءتۇبىن بىلمەيدى».

«ءتىل – ۇلتتىڭ جانى». «ءتىل – يدەيانىڭ، سەزىمنىڭ، ويدىڭ جاندى كورىنىسى».

شىڭعىس ايتماتوۆ:

«حالىقتىڭ تىلىنە قيانات جاساۋ – ونىڭ جۇرەگىن جارالاۋ»-دەپ جازعان، سول سەبەپتى ءوز ءتىلىمىزدى ماقتان تۇتىپ، وزگە ءتىلدى قۇرمەتتەۋدى ادەتكە اينالدىرۋ كەرەك.

 

ادەبيەتتەر:

1)  قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتىنىڭ جولداۋى - 2012 جىل
2) «ايقىن» گازەتى، جاڭا باسىلىم «ەلىمىزدەگى اعىلشىن ءتىلىنىڭ ءرولى»
3) شەتەل ءتىلىن وقىتۋ ادىستەمەسى №4 (48) 2012

شىمكەنت قالاسى، شىمكەنت اگرارلىق كوللەدجى
ە9-161 توبىنىڭ ستۋدەنتتەرى ەسىركەپ بەكزات، ەسىركەپ ەرزات
جەتەكشىسى: ناران بالنۇر

---