الاش جۇرتىنىڭ الداسپانى – «قازاق»
الاش جۇرتىنىڭ الداسپانى – «قازاق»
(«قازاق» گازەتىنىڭ 100 جىلدىعىنا ارنالعان تانىمدىق شارا)
قاتىسقاندار: № 35 مەكتەپ - گيمنازياسى 9 سىنىپ وقۋشىلارى
ماقساتى: قازاق جۋرناليستيكاسىنىڭ باستاۋ كوزى «قازاق» گازەتىنىڭ الاش زيالىلارىنىڭ ارمان - ماقساتىن جاريالاعان ءۇنجارياسى رەتىندە دارىپتەۋ، گازەت رەداكتورلارىنىڭ ءبىرى ا. بايتۇرسىنوۆتىڭ جۋرناليستيكا سالاسىنا قوسقان ۇلەسى تۋرالى مالىمەت بەرۋ، ۇعىندىرۋ، قازىرگى قازاق ءباسپاسوزى تۋرالى وقۋشىلارمەن پىكىر تالاستىرۋ ارقىلى كوزقاراستارىن قالىپتاستىرۋ.
ءى جۇرگىزۋشى وسىدان تۋرا 100 جىل بۇرىن الاش ارىستارىنىڭ ءسوز مىنبەرى، قازاق جۋرناليستيكاسىنىڭ باستاۋ كوزدەرىنىڭ ءبىرى «قازاق» گازەتى جارىق كوردى.
ءىى جۇرگىزۋشى حاندىق بيلىگىمىزدەن ايىرىلىپ، قاراشامىز اق پاتشاعا قاراعان، قاراڭعىلىق جۇرتىمىزدى جايلاعان «تۇنەرگەن بۇلتتار» زامانىندا بارشا قازاقتىڭ كوگىنە جارىق شاشقان «قازاق» ەلدىك سانانىڭ ەڭسەسىن تۇزەپ، الاش رۋحىن وياتۋعا تالپىندى. الاش قوزعالىسىنىڭ ساياسي ۇستانىمدارىن جاريالاپ تۇرعان باسىلىم جاڭا قازاق تىلىندە شىنايى كاسىبي گازەت ءستيلىن قالىپتاستىردى، زور اعارتۋشىلىق ءرول اتقاردى.
ءىىى جۇرگىزۋشى «قازاق» گازەتىنىڭ 100 جىلدىعىنىڭ قازاق قوعامى ءۇشىن ماڭىزى وتە زور. ويتكەنى «100 جىل بۇرىنعى قازاقتىڭ مۇڭى، قازاقتىڭ ۋايىمى قانداي ەدى، بۇگىن قانداي جانە قالاي شەشىلۋدە» دەگەن ساۋالدار قازىرگى قازاق باسپاسوزىنە دە قويىلادى.
ءىV جۇرگىزۋشى «قازاق» گازەتىنىڭ 100 جىلدىعى بىزگە مىنا تاقىرىپقا نازار اۋدارۋعا مۇمكىندىك بەرەدى: ۇلتتىق كۇرەس ەڭ الدىمەن ينتەللەكتۋالدىق الاڭدا، ياعني ۇلتتىق سانا ءۇشىن كۇرەستەن باستالعانىن بىلدىرەدى. بۇل كۇرەستىڭ اۋىرتپالىعىن وسىنىڭ وزىنەن - اق بايقايمىز، ويتكەنى ول ءاربىر قازاقتىڭ ساناسى ءۇشىن ءجۇردى. سول كەزدەگى قازاق باسىلىمدارىنىڭ قازاق ماسەلەسىن تاباندىلىقپەن كوتەرۋى ساياسي قوزعالىستىڭ دا دامۋىنا بەلگىلى ءبىر دەڭگەيدە ىقپالىن تيگىزدى.
1 - وقۋشى «قازاق» گازەتىنىڭ العاشقى سانى 1913 جىلعى اقپاننىڭ 2-سىندە جارىق كوردى. ونىڭ اتاۋى قازاق دەگەن توتە جازۋمەن جازىلدى. كەيىننەن گازەتتە كيىز ءۇيدىڭ سۋرەتى بەينەلەندى. تۇندىگى باتىسقا قاراعان سەبەبى – باتىستان قازاق ەلىنە وركەنيەت كەلسىن، باتىس وركەنيەتىنەن ۇيرەنەيىك دەگەن ماعىنادا بولسا كەرەك.
2 - وقۋشى ال گازەتتىڭ «قازاق» دەپ اتالۋ سەبەبىن گازەت باسقارماسى بىلاي دەپ تۇسىندىرگەن ەكەن: «اتالى جۇرتىمىزدىڭ، اۋداندى ۇلتىمىزدىڭ ارۋاقتى اتى دەپ، گازەتىمىزدىڭ ەسىمىن «قازاق» قويدىق. ۇلت ءۇشىن دەگەن ءىستىڭ ۇلعايۋىنا كۇشىن قوسىپ، كومەكتەسىپ، قىزمەت ەتۋ - قازاق بالاسىنا مىندەت. قۇداي ءساتىن سالسىن، «ءاۋمين»دەپ قول جايىپ،«ءاۋپ» دەپ كۇش قوسىپ، «اللا» دەپ ىسكە كىرىسەلىك.
ءى جۇرگىزۋشى تاريحي دەرەكتەرگە قاراعاندا، «قازاق» دەگەن اتاۋمەن قازاق گازەتىن شىعارۋعا رەسمي رۇقسات احمەت بايتۇرسىنۇلىنا 1905 جىلعى جەلتوقساننىڭ 9 - ى بەرىلگەن. العاشىندا 1913 جىلدىڭ 2 اقپانىنان باستاپ ورىنبوردا اپتاسىنا ءبىر سانى شىققان گازەت، 1915 جىلدان اپتاسىنا ەكى رەت شىعاتىن بولدى.
ءىى جۇرگىزۋشى گازەت اۆتورلارىنىڭ ءبىرى، اقىن شاكارىم قۇدايبەردى ۇلى گازەتتىڭ العاشقى سانىندا جارىق كورگەن «گازەتسىز ەل جانى جوق، ولگەنگە ەسەپ!» ولەڭىندە قازاق دالاسىنىڭ ءوز ءۇنجارياسىنا دەگەن قۋانىشىن جاسىرا المادى
شاكارىم قۇدايبەردى ۇلى «گازەتسىز ەل جانى جوق، ولگەنگە ەسەپ!» ولەڭى
دۇنيەگە كەلدى بىزدەن تالاپتى ۇل،
ەرجەتسە، بار قازاقتىڭ باسشىسى بۇل.
بوگەتتەن اۋرۋ - سىرقاۋ امان ساقتاپ،
ا، قۇداي! قۇتتى، ءومىرلى، باقىتتى قىل!
ءۇمىتتى ورىنبوردان بالا تۋدى،
قولىنا جارىق ساۋلە الا تۋدى.
ماقساتى - قاراڭعىدا جۇرگەن حالقىن،
ويلايدى تۋرا جولعا قاراتۋدى.
كۇتىپ ەم تاۋ ما دەپ كوزىم ءسۇزىپ،
بۇل كەزدە كەتىپ ەدىم كۇدەر ءۇزىپ،
حابارىن «ۋاقىتتان» بىلگەننەن سوڭ،
ءتىرىلدى ولگەن ءۇمىت قانىم قىزىپ.
كوپ قايعى بولدىڭ ۇمتىلعانداي،
بەينەتتەن ءبىر زور اۋىر قۇتىلعانداي.
جاقىنداپ جان شاعارعا شولدەگەندە،
قۇمارتقان سۋسىن بەينە جۇتىلعانداي.
قايعىسىز جاس جىگىتتەي بولا قالدىم،
ءبىر تامشى قارلىعاشتىڭ سۋىنداي عىپ،
الۋعا جىلدىق «قازاق» اقشا سالدىم
تابارمىن شامام كەلسە تاعى جولداس،
قام قىلماي، قارتايدىم دەپ جاتىپ بولماس.
ءۇمىتتى جاڭا تۋعان جاس بالانى،
اعايىن، قىرعىز - قازاق، تۇگەل قولداس!
ويلاما «گازەت بىزگە نە كەرەك»دەپ،
گازەتسىز ەل جانى جوق، ولگەنگە ەسەپ!
«كول بولار كوپ تۇكىرسە»دەگەن كانى،
كەتپەي مە ءبىر توقتىنى قاسقىر دا جەپ؟
ءى جۇرگىزۋشى گازەت قولدان قولعا، اۋىلدان اۋىلعا ءوتىپ، توزىپ جەتىپ جىرتىلعانشا وقىلدى. ونى سول زاماندا دالا جانە تۇركىستان ءۋالاياتتارىنا نەمەسە 9 وبلىس جانە 1 گۋبەرنياعا بولىنگەن قازاقستاننىڭ تۇكپىر - تۇكپىرىندەگى جۇرت جازدىرىپ الدى. جالپى تيراجى - 3000، كەيبىر ماعلۇماتتاردا 8000-عا جەتكەن. بارلىعى 265 ءنومىرى جارىق كورگەن. قازىرگى ولشەممەن قاراعاندا تىم ازداۋ. الايدا بايتاق دالانىڭ ماۋجىراعان يەسىن ۇيقىدان وياتىپ، ساناسىن ءدۇر سىلكىندىرۋ ءۇشىن وسى از عانا گازەت - عۇمىر قىرۋار جۇكتى ارقالادى.
ءىى جۇرگىزۋشى «قازاق» گازەتىن مەتروپوليانىڭ كييەۆتەن قازانعا، سانكت-پەتەربۋرگتەن تومسكىگە دەيىنگى ۋنيۆەرسيتەتتەرىندە ءبىلىم قۋىپ جۇرگەن قازاق ستۋدەنتتەرى جازدىرىپ وقىعانى تۋرالى دەرەكتەر كەزدەسەدى.
ءىىى جۇرگىزۋشى از ۋاقىت ىشىندە «قازاق» 5 ميلليونعا جۋىق كوشپەندى حالىقتىڭ كوپشىلىگى بىلەتىن باسىلىمعا اينالدى. وعان قوسا وزىنەن بۇرىنعى باسىلىمداردىڭ ءبىرى دە جاڭا گازەتپەن نە ساپاسى، نە كوتەرگەن تاقىرىپتارىنىڭ سان - سالالىعى، نە تارالىمى جاعىنان تەڭ كەلە المادى.
ءىV جۇرگىزۋشى جازۋشى مۇحتار اۋەزوۆ: «قازاق» گازەتى ەل دەرتىنىڭ سەبەبىن ۇعىپ، ەمىن ءبىلىپ، ەندى قازاقتى وياتىپ، كۇشىن ءبىر جەرگە جيناپ، پاتشا ساياساتىنا قارسىلىق ويلاپ، قۇرعاق ۋايىمنان دا، بوس سوزدەن دە ىسكە قاراي اياق باسامىز دەپ تالاپ قىلا باستاعان ۋاقىتقا كەلدى. بۇل تۇتىنعان جولدا «قازاق» گازەتى ءوز مىندەتىن ءدوپ اتقاردى»- دەگەن ەكەن.
3 - وقۋشى
«قازاق» گازەتىنىڭ، شىنىمەن دە، ۇلتقا قاجەت، ەل ىزدەپ وقيتىن باسىلىم بولعاندىعىن ونى جازدىرىپ الۋشىلاردىڭ سانىنان - اق بايقايمىز. سوناۋ 1913 جىلى «قازاقتى» جازدىرىپ الۋشىلاردىڭ سانى 3 مىڭنان اسىپ جىعىلىپتى. بۇل تۋراسىنداعى دەرەكتى «قازاق» گازەتىنىڭ 1914 جىلعى العاشقى سانىندا جازىلعان ەكەن.
(«قازاق» گازەتىنىڭ 100 جىلدىعىنا ارنالعان تانىمدىق شارا)
قاتىسقاندار: № 35 مەكتەپ - گيمنازياسى 9 سىنىپ وقۋشىلارى
ماقساتى: قازاق جۋرناليستيكاسىنىڭ باستاۋ كوزى «قازاق» گازەتىنىڭ الاش زيالىلارىنىڭ ارمان - ماقساتىن جاريالاعان ءۇنجارياسى رەتىندە دارىپتەۋ، گازەت رەداكتورلارىنىڭ ءبىرى ا. بايتۇرسىنوۆتىڭ جۋرناليستيكا سالاسىنا قوسقان ۇلەسى تۋرالى مالىمەت بەرۋ، ۇعىندىرۋ، قازىرگى قازاق ءباسپاسوزى تۋرالى وقۋشىلارمەن پىكىر تالاستىرۋ ارقىلى كوزقاراستارىن قالىپتاستىرۋ.
ءى جۇرگىزۋشى وسىدان تۋرا 100 جىل بۇرىن الاش ارىستارىنىڭ ءسوز مىنبەرى، قازاق جۋرناليستيكاسىنىڭ باستاۋ كوزدەرىنىڭ ءبىرى «قازاق» گازەتى جارىق كوردى.
ءىى جۇرگىزۋشى حاندىق بيلىگىمىزدەن ايىرىلىپ، قاراشامىز اق پاتشاعا قاراعان، قاراڭعىلىق جۇرتىمىزدى جايلاعان «تۇنەرگەن بۇلتتار» زامانىندا بارشا قازاقتىڭ كوگىنە جارىق شاشقان «قازاق» ەلدىك سانانىڭ ەڭسەسىن تۇزەپ، الاش رۋحىن وياتۋعا تالپىندى. الاش قوزعالىسىنىڭ ساياسي ۇستانىمدارىن جاريالاپ تۇرعان باسىلىم جاڭا قازاق تىلىندە شىنايى كاسىبي گازەت ءستيلىن قالىپتاستىردى، زور اعارتۋشىلىق ءرول اتقاردى.
ءىىى جۇرگىزۋشى «قازاق» گازەتىنىڭ 100 جىلدىعىنىڭ قازاق قوعامى ءۇشىن ماڭىزى وتە زور. ويتكەنى «100 جىل بۇرىنعى قازاقتىڭ مۇڭى، قازاقتىڭ ۋايىمى قانداي ەدى، بۇگىن قانداي جانە قالاي شەشىلۋدە» دەگەن ساۋالدار قازىرگى قازاق باسپاسوزىنە دە قويىلادى.
ءىV جۇرگىزۋشى «قازاق» گازەتىنىڭ 100 جىلدىعى بىزگە مىنا تاقىرىپقا نازار اۋدارۋعا مۇمكىندىك بەرەدى: ۇلتتىق كۇرەس ەڭ الدىمەن ينتەللەكتۋالدىق الاڭدا، ياعني ۇلتتىق سانا ءۇشىن كۇرەستەن باستالعانىن بىلدىرەدى. بۇل كۇرەستىڭ اۋىرتپالىعىن وسىنىڭ وزىنەن - اق بايقايمىز، ويتكەنى ول ءاربىر قازاقتىڭ ساناسى ءۇشىن ءجۇردى. سول كەزدەگى قازاق باسىلىمدارىنىڭ قازاق ماسەلەسىن تاباندىلىقپەن كوتەرۋى ساياسي قوزعالىستىڭ دا دامۋىنا بەلگىلى ءبىر دەڭگەيدە ىقپالىن تيگىزدى.
1 - وقۋشى «قازاق» گازەتىنىڭ العاشقى سانى 1913 جىلعى اقپاننىڭ 2-سىندە جارىق كوردى. ونىڭ اتاۋى قازاق دەگەن توتە جازۋمەن جازىلدى. كەيىننەن گازەتتە كيىز ءۇيدىڭ سۋرەتى بەينەلەندى. تۇندىگى باتىسقا قاراعان سەبەبى – باتىستان قازاق ەلىنە وركەنيەت كەلسىن، باتىس وركەنيەتىنەن ۇيرەنەيىك دەگەن ماعىنادا بولسا كەرەك.
2 - وقۋشى ال گازەتتىڭ «قازاق» دەپ اتالۋ سەبەبىن گازەت باسقارماسى بىلاي دەپ تۇسىندىرگەن ەكەن: «اتالى جۇرتىمىزدىڭ، اۋداندى ۇلتىمىزدىڭ ارۋاقتى اتى دەپ، گازەتىمىزدىڭ ەسىمىن «قازاق» قويدىق. ۇلت ءۇشىن دەگەن ءىستىڭ ۇلعايۋىنا كۇشىن قوسىپ، كومەكتەسىپ، قىزمەت ەتۋ - قازاق بالاسىنا مىندەت. قۇداي ءساتىن سالسىن، «ءاۋمين»دەپ قول جايىپ،«ءاۋپ» دەپ كۇش قوسىپ، «اللا» دەپ ىسكە كىرىسەلىك.
ءى جۇرگىزۋشى تاريحي دەرەكتەرگە قاراعاندا، «قازاق» دەگەن اتاۋمەن قازاق گازەتىن شىعارۋعا رەسمي رۇقسات احمەت بايتۇرسىنۇلىنا 1905 جىلعى جەلتوقساننىڭ 9 - ى بەرىلگەن. العاشىندا 1913 جىلدىڭ 2 اقپانىنان باستاپ ورىنبوردا اپتاسىنا ءبىر سانى شىققان گازەت، 1915 جىلدان اپتاسىنا ەكى رەت شىعاتىن بولدى.
ءىى جۇرگىزۋشى گازەت اۆتورلارىنىڭ ءبىرى، اقىن شاكارىم قۇدايبەردى ۇلى گازەتتىڭ العاشقى سانىندا جارىق كورگەن «گازەتسىز ەل جانى جوق، ولگەنگە ەسەپ!» ولەڭىندە قازاق دالاسىنىڭ ءوز ءۇنجارياسىنا دەگەن قۋانىشىن جاسىرا المادى
شاكارىم قۇدايبەردى ۇلى «گازەتسىز ەل جانى جوق، ولگەنگە ەسەپ!» ولەڭى
دۇنيەگە كەلدى بىزدەن تالاپتى ۇل،
ەرجەتسە، بار قازاقتىڭ باسشىسى بۇل.
بوگەتتەن اۋرۋ - سىرقاۋ امان ساقتاپ،
ا، قۇداي! قۇتتى، ءومىرلى، باقىتتى قىل!
ءۇمىتتى ورىنبوردان بالا تۋدى،
قولىنا جارىق ساۋلە الا تۋدى.
ماقساتى - قاراڭعىدا جۇرگەن حالقىن،
ويلايدى تۋرا جولعا قاراتۋدى.
كۇتىپ ەم تاۋ ما دەپ كوزىم ءسۇزىپ،
بۇل كەزدە كەتىپ ەدىم كۇدەر ءۇزىپ،
حابارىن «ۋاقىتتان» بىلگەننەن سوڭ،
ءتىرىلدى ولگەن ءۇمىت قانىم قىزىپ.
كوپ قايعى بولدىڭ ۇمتىلعانداي،
بەينەتتەن ءبىر زور اۋىر قۇتىلعانداي.
جاقىنداپ جان شاعارعا شولدەگەندە،
قۇمارتقان سۋسىن بەينە جۇتىلعانداي.
قايعىسىز جاس جىگىتتەي بولا قالدىم،
ءبىر تامشى قارلىعاشتىڭ سۋىنداي عىپ،
الۋعا جىلدىق «قازاق» اقشا سالدىم
تابارمىن شامام كەلسە تاعى جولداس،
قام قىلماي، قارتايدىم دەپ جاتىپ بولماس.
ءۇمىتتى جاڭا تۋعان جاس بالانى،
اعايىن، قىرعىز - قازاق، تۇگەل قولداس!
ويلاما «گازەت بىزگە نە كەرەك»دەپ،
گازەتسىز ەل جانى جوق، ولگەنگە ەسەپ!
«كول بولار كوپ تۇكىرسە»دەگەن كانى،
كەتپەي مە ءبىر توقتىنى قاسقىر دا جەپ؟
ءى جۇرگىزۋشى گازەت قولدان قولعا، اۋىلدان اۋىلعا ءوتىپ، توزىپ جەتىپ جىرتىلعانشا وقىلدى. ونى سول زاماندا دالا جانە تۇركىستان ءۋالاياتتارىنا نەمەسە 9 وبلىس جانە 1 گۋبەرنياعا بولىنگەن قازاقستاننىڭ تۇكپىر - تۇكپىرىندەگى جۇرت جازدىرىپ الدى. جالپى تيراجى - 3000، كەيبىر ماعلۇماتتاردا 8000-عا جەتكەن. بارلىعى 265 ءنومىرى جارىق كورگەن. قازىرگى ولشەممەن قاراعاندا تىم ازداۋ. الايدا بايتاق دالانىڭ ماۋجىراعان يەسىن ۇيقىدان وياتىپ، ساناسىن ءدۇر سىلكىندىرۋ ءۇشىن وسى از عانا گازەت - عۇمىر قىرۋار جۇكتى ارقالادى.
ءىى جۇرگىزۋشى «قازاق» گازەتىن مەتروپوليانىڭ كييەۆتەن قازانعا، سانكت-پەتەربۋرگتەن تومسكىگە دەيىنگى ۋنيۆەرسيتەتتەرىندە ءبىلىم قۋىپ جۇرگەن قازاق ستۋدەنتتەرى جازدىرىپ وقىعانى تۋرالى دەرەكتەر كەزدەسەدى.
ءىىى جۇرگىزۋشى از ۋاقىت ىشىندە «قازاق» 5 ميلليونعا جۋىق كوشپەندى حالىقتىڭ كوپشىلىگى بىلەتىن باسىلىمعا اينالدى. وعان قوسا وزىنەن بۇرىنعى باسىلىمداردىڭ ءبىرى دە جاڭا گازەتپەن نە ساپاسى، نە كوتەرگەن تاقىرىپتارىنىڭ سان - سالالىعى، نە تارالىمى جاعىنان تەڭ كەلە المادى.
ءىV جۇرگىزۋشى جازۋشى مۇحتار اۋەزوۆ: «قازاق» گازەتى ەل دەرتىنىڭ سەبەبىن ۇعىپ، ەمىن ءبىلىپ، ەندى قازاقتى وياتىپ، كۇشىن ءبىر جەرگە جيناپ، پاتشا ساياساتىنا قارسىلىق ويلاپ، قۇرعاق ۋايىمنان دا، بوس سوزدەن دە ىسكە قاراي اياق باسامىز دەپ تالاپ قىلا باستاعان ۋاقىتقا كەلدى. بۇل تۇتىنعان جولدا «قازاق» گازەتى ءوز مىندەتىن ءدوپ اتقاردى»- دەگەن ەكەن.
3 - وقۋشى
«قازاق» گازەتىنىڭ، شىنىمەن دە، ۇلتقا قاجەت، ەل ىزدەپ وقيتىن باسىلىم بولعاندىعىن ونى جازدىرىپ الۋشىلاردىڭ سانىنان - اق بايقايمىز. سوناۋ 1913 جىلى «قازاقتى» جازدىرىپ الۋشىلاردىڭ سانى 3 مىڭنان اسىپ جىعىلىپتى. بۇل تۋراسىنداعى دەرەكتى «قازاق» گازەتىنىڭ 1914 جىلعى العاشقى سانىندا جازىلعان ەكەن.
نازار اۋدارىڭىز! جاسىرىن ءماتىندى كورۋ ءۇشىن سىزگە سايتقا تىركەلۋ قاجەت.
You Might Also Like
