الاشتىڭ بەس ارىسى
تاقىرىبى: الاشتىڭ بەس ارىسى
الاشتىڭ بەس ارىسى - احمەت بايتۇرسىنوۆ، شاكارىم قۇدايبەردى ۇلى، ماعجان جۇمابايەۆ، جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ، ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆ.
ماقساتى: وقۋشىلارعا الاشتىڭ بەس ارىسىن تانىستىرا وتىرىپ، ادامگەرشىلىك، رۋحاني تاربيەگە تاربيەلەۋ.
قازاق اۆتونومياسىنىڭ قۇرىلۋىن ناسيحاتتاۋ.
تاۋەلسىزدىگىمىزدى ايقىنداۋ.
ءتۇرى: اۋىزشا جۋرنال
كورنەكىلىگى، كەرەكتى قۇرالدارى: فوتو سۋرەتتەر، مونتاجدىق فيلمدەر، مۋلتيمەديالىق پروەكتور.
قايىرلى كۇن قۇرمەتتى ۇستازدار، اتا - انالار، وقۋشىلار بۇگىنگى 5 - سىنىپتار ارلىعىندا تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ 20 جىلدىعىنا ارنايى ۇيىمداستىرىلىپ وتىرعان «الاشتىڭ بەس ارىسى» اتتى تاربەلىك شارامىزعا قوش كەلدىڭىزدەر!
بي « كورەع ۇلى» ور: 5 سىنىپ وقۋشىسى، 6 سىنىپ وقۋشىلارى قابىل الىڭىزدار!
ءى. ءبولىمى “الاش اۆتونومياسىنىڭ قۇرىلۋ تۋرالى دەرەكتى فيلم” بەينە تۇسىرىلىمىنە نازار سالايىق!
ءىى. ءبولىم «الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ قۇرىلۋى» تۇسىندىرمە
1. وقۋشى 5 سىنىپ وقۋشىسى
الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ ومىرگە كەلۋىنە تىكەلەي سەبەپشى بولعان جاعداي ۋاقىتشا ۇكىمەتتىڭ باسقا دا شەت ايماقتارداعىداي قازاقستاندا دا ۇلت ومىرىنە قاتىستى ەڭ وزەكتى ماسەلەلەردى شەشە الماعان ءالجۋاز، تۇراقسىز ساياسي بيلىككە اينالۋى، ونىڭ ارتى بۇكىل يمپەريانى قامتىعان انارحيا، زورلىق پەن زومبىلىققا ۇلاسۋى ەدى. قازاق وبلىستارىندا اسقىنعان جەر ماسەلەسىن شەشۋگە باعىتتالعان ارەكەتتىڭ بولماۋى، اتتى قازاق اسكەرى، قارۋلى سولدات پەن قونىستانۋشىلاردىڭ پاناسىز جەرگىلىكتى حالىق ۇستىنەن جۇرگىزگەن وزبىرلىعىنىڭ ءورشي ءتۇسۋى سونىڭ ايعاعى بولاتىن. وسىنداي جاعدايدا قازاق زيالىلارى اراسىندا ۇلتتىڭ مەملەكەتتىلىگى تۋرالى ماسەلە تالقىلاۋعا ءتۇستى. ءسويتىپ، بۇل ماسەلەنى قاراعان جالپىقازاق - قىرعىز سەزى 1917 جىلى 5 جەلتوقساندا ورىنبور قالاسىندا اشىلدى. وعان بارلىق قازاق وبلىستارىنان، سونداي - اق ودان تىس جەردە تۇراتىن التاي گۋبەرنياسى مەن سامارقان وبلىسى قازاقتارىنان جانە جەتىسۋ وبلىسى قىرعىزدارىنان بارلىعى 82 وكىل قاتىستى. سەزدىڭ كۇن تارتىبىندە تۇرعان ەڭ نەگىزگى ماسەلە، ارينە، ۇلتتىق اۆتونوميا ماسەلەسى ەدى. مىنە وسىلايشا ۇلتتىق يدەولوگيانى ۇستانعاندار اراسىنان العاشقى الاشوردا اۆتونومياسىن قۇرۋ قولعا الىنىپ ونىڭ ءتوراعاسى بولىپ ءاليحان بوكەيحانوۆ بولدى.
ءىىى. ءبولىم «الاشوردا جانە كەڭەس ۇكىمەتى»
جۇرگىزۋشى:
2. وقۋشى: 1918 جىلى 5 كاڭتاردا بۇكىلرەسەيلىك قۇرىلتاي جينالىسى كۇشپەن تاراتىلعان سوڭ الاشوردا مەن كەڭەستىك بيلىكتىڭ اراقاتىناسى كۇردەلەنە ءتۇستى. كەڭەستىك بيلىك بۇرىنعى وتارلىق ەزگىدەگى حالىقتارعا تەك كەڭەستىك نەگىزدەگى اۆتونوميا بەرەتىندىگىن ءمالىم ەتتى. بۇل بەلگىلى ءبىر ۇلتتىق اۆتونوميالىق مەملەكەتتىكتى يەمدەنۋى ەمەس، ونىڭ بەلگىلى ءبىر بولىگىنىڭ عانا، ياعني جۇمىسشى جانە شارۋالاردىڭ ءوزىن - ءوزى بيلەۋ مۇمكىندىگىنە يە بولعاندىعىن بىلدىرەتىن شارا ەدى. مۇستافا شوقاي 1918 جىلدىڭ كوكتەمىندە الاشوردا مەن كەڭەس ۇكىمەتى اراسىندا ءوزارا تۇسىنۋشىلىككە ۇمتىلىستىڭ نىشاندارى بايقالدى. وسى جىلدىڭ ناۋرىزىندا ورالدان ماسكەۋگە الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ تاپسىرۋىمەن حالەل جانە جاھانشا دوسمۇحامەدوۆتار اتتانىپ، بارعان بەتتە حالىق كوميسسارلار كەڭەسىنىڭ ءتوراعاسى ۆ. ي. لەنينمەن جانە ۇلت ىستەرى بويىنشا حالىق كوميسسارى ي. ۆ. ستالينمەن كەزدەسىپ، ولارعا II جالپىقازاق - قىرعىز سەزىنىڭ (ورىنبور، 1917 ج. جەلتوقسان) قاۋلىسىن تابىس ەتەدى.
جۇرگىزۋشى: العاش “الاش اۆتونومياسىن” قۇرۋدا ءوز ۇلەسىن قوسقان احمەت بايتۇرسىنوۆ، ءمىرجاقىپ دۋلات ۇلى، جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ، شاكارىم قۇدايبەردى ۇلى، ماعجان جۇمابايەۆتاردىڭ قوسقان ەڭبەكتەرى كوپ بولدى. ەندىگى كەزەكتى ءبىز وسى الاشتىڭ بەس ارىسى تۋرالى بىلەمىز. XX عاسىردىڭ باسىندا قازاق حالقى اسا ءىرى قوعامدىق - ساياسي وزگەرىستەرمەن قاتار اۋقىمدى رۋحاني جاڭعىرۋلاردى دا باستان كەشتى. ۇلتتىق مادەنيەت پەن ادەبيەتتىڭ، ءبىلىم مەن عىلىمنىڭ تۋىن كوتەرگەن، جۇرتشىلىقتىڭ ساناسىنا دەموكراتيالىق ويلار ءسىڭىرىپ، العا جەتەلەۋگە ۇمتىلعان زيالى توپ قالىپتاستى. حالىقتىڭ زەردەسىنە ساۋلە ءتۇسىرىپ، ساناسىن وياتقان وسى توپتىڭ رۋحاني كوسەمى احمەت بايتۇرسىنوۆ ەدى. احمەت بايتۇرسىنوۆ 1873 جىلى 18 قاڭتاردا قازىرگى قوستاناي وبلىسىنىڭ تورعاي وڭىرىندەگى سارتۇبەك دەگەن جەردە دۇنيەگە كەلەدى. اكەسى بايتۇرسىن شوشاق ۇلى نامىسقوي، سەرگەك، ەتى ءتىرى ادام بولادى. سول سەبەپتى دە بايتۇرسىن مەن ونىڭ اعايىندارى پاتشا وكىمەتىنىڭ وكىلى — ۋەزد باستىعىن سوققىعا جىعىپ، تۇرمەگە قامالادى. بۇل وقيعا ون جاسار بالا احمەتتىڭ ساناسىنا قاتتى اسەر ەتەدى. ماسەلەنىڭ ءتۇپ نەگىزىن تولىق ۇقپاعانىمەن، ول ومىردەگى ادىلەتسىزدىك پەن زورلىق - زومبىلىقتى، الەۋمەتتىك تەڭسىزدىكتى كوزىمەن كورىپ، كوڭىلىنە وي ۇيالاتادى.
3. وقۋشى: احمەت بايتۇرسىنوۆ (1873 - 1938)
احمەت بايتۇرسىنوۆ - قوعام كايراتكەرى، اقىن، ادەبيەتتانۋشى، لينگۆيست، اۋدارماشى، پۋبليسيست، اعارتۋشى - عالىم، ۇلت ۇستازى.
1873 جىلى، قاڭتار ايىندا قوستاناي وبلىسى، جانگەلدين اۋدانى، سارىتۇبەك دەگەن جەردە دۇنيەگە كەلدى.
ادىلەتسىز ورىس ويازىنىڭ زورلىعىنا قارسى تۇرعان اكەسى بايتۇرسىننىڭ 15 جىلعا سىبىرگە جەر اۋدارىلۋى ون ءۇش جاسار بالا احمەتتىڭ جۇرەگىنە وشپەستەي جارا سالادى.
1886 - 1891 جىلدارى تورعاي قالاسىنداعى ەكى سىنىپتىق مەكتەپتە، 1891 - 1895 جىلدارى ورىنبورداعى مۇعالىمدەر دايارلايتىن مەكتەپتە وقيدى.
1895 - 1909 جىلدارى ۇستازدىقپەن اينالىسىپ، بالا وقىتادى.
1905 جىلى جەر ماسەلەسى، قازاقتىڭ ءوز جەرىن وزىنە قايتارۋ جونىندە پاتشانىڭ اتىنا حات جازۋشىلاردىڭ ءبىرى بولادى. پاتشا وكىمەتىنە نارازىلىعى ءۇشىن 1907، 1909 جىلدارى اباقتىعا قامالادى. 1910 جىلى قازاق جەرىنەن قۋعىندالىپ، ورىنبور قالاسىنا جەر اۋدارىلادى.
حالىقتىڭ وي - ساناسىن وياتۋعا بار كۇشىن، قالامگەرلىك قۋاتىن سالىپ، 1909 جىلى ي. ا. كرىلوۆ مىسالدارىن اۋدارىپ، "قىرىق مىسال" جيناعىن شىعارادى. قازاق پوەزياسىنا وزىندىك جاڭالىق، ويۋ - ورنەك اكەلگەن "ماسا" جيناعى ا. بايتۇرسىنوۆتىڭ اعارتۋشىلىق، دەموكراتتىق، گۋمانيستىك يدەيالارىن حالىققا جەتكىزەدى.
1913 جىلدان 1917 جىلعا دەيىن م. دۋلاتوۆپەن بىرگە "قازاق" گازەتىن شىعارادى. ساياسي باعىتتاعى ماقالالارى پاتشا ۇكىمەتى ورىندارىنا جاقپاعان باسىلىمنىڭ رەداكتورى رەتىندە ا. بايتۇرسىنوۆ بىرنەشە رەت تۇرمەگە جابىلادى.
الاشتىڭ بەس ارىسى. جۇكتەۋ
الاشتىڭ بەس ارىسى - احمەت بايتۇرسىنوۆ، شاكارىم قۇدايبەردى ۇلى، ماعجان جۇمابايەۆ، جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ، ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆ.
ماقساتى: وقۋشىلارعا الاشتىڭ بەس ارىسىن تانىستىرا وتىرىپ، ادامگەرشىلىك، رۋحاني تاربيەگە تاربيەلەۋ.
قازاق اۆتونومياسىنىڭ قۇرىلۋىن ناسيحاتتاۋ.
تاۋەلسىزدىگىمىزدى ايقىنداۋ.
ءتۇرى: اۋىزشا جۋرنال
كورنەكىلىگى، كەرەكتى قۇرالدارى: فوتو سۋرەتتەر، مونتاجدىق فيلمدەر، مۋلتيمەديالىق پروەكتور.
قايىرلى كۇن قۇرمەتتى ۇستازدار، اتا - انالار، وقۋشىلار بۇگىنگى 5 - سىنىپتار ارلىعىندا تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ 20 جىلدىعىنا ارنايى ۇيىمداستىرىلىپ وتىرعان «الاشتىڭ بەس ارىسى» اتتى تاربەلىك شارامىزعا قوش كەلدىڭىزدەر!
بي « كورەع ۇلى» ور: 5 سىنىپ وقۋشىسى، 6 سىنىپ وقۋشىلارى قابىل الىڭىزدار!
ءى. ءبولىمى “الاش اۆتونومياسىنىڭ قۇرىلۋ تۋرالى دەرەكتى فيلم” بەينە تۇسىرىلىمىنە نازار سالايىق!
ءىى. ءبولىم «الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ قۇرىلۋى» تۇسىندىرمە
1. وقۋشى 5 سىنىپ وقۋشىسى
الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ ومىرگە كەلۋىنە تىكەلەي سەبەپشى بولعان جاعداي ۋاقىتشا ۇكىمەتتىڭ باسقا دا شەت ايماقتارداعىداي قازاقستاندا دا ۇلت ومىرىنە قاتىستى ەڭ وزەكتى ماسەلەلەردى شەشە الماعان ءالجۋاز، تۇراقسىز ساياسي بيلىككە اينالۋى، ونىڭ ارتى بۇكىل يمپەريانى قامتىعان انارحيا، زورلىق پەن زومبىلىققا ۇلاسۋى ەدى. قازاق وبلىستارىندا اسقىنعان جەر ماسەلەسىن شەشۋگە باعىتتالعان ارەكەتتىڭ بولماۋى، اتتى قازاق اسكەرى، قارۋلى سولدات پەن قونىستانۋشىلاردىڭ پاناسىز جەرگىلىكتى حالىق ۇستىنەن جۇرگىزگەن وزبىرلىعىنىڭ ءورشي ءتۇسۋى سونىڭ ايعاعى بولاتىن. وسىنداي جاعدايدا قازاق زيالىلارى اراسىندا ۇلتتىڭ مەملەكەتتىلىگى تۋرالى ماسەلە تالقىلاۋعا ءتۇستى. ءسويتىپ، بۇل ماسەلەنى قاراعان جالپىقازاق - قىرعىز سەزى 1917 جىلى 5 جەلتوقساندا ورىنبور قالاسىندا اشىلدى. وعان بارلىق قازاق وبلىستارىنان، سونداي - اق ودان تىس جەردە تۇراتىن التاي گۋبەرنياسى مەن سامارقان وبلىسى قازاقتارىنان جانە جەتىسۋ وبلىسى قىرعىزدارىنان بارلىعى 82 وكىل قاتىستى. سەزدىڭ كۇن تارتىبىندە تۇرعان ەڭ نەگىزگى ماسەلە، ارينە، ۇلتتىق اۆتونوميا ماسەلەسى ەدى. مىنە وسىلايشا ۇلتتىق يدەولوگيانى ۇستانعاندار اراسىنان العاشقى الاشوردا اۆتونومياسىن قۇرۋ قولعا الىنىپ ونىڭ ءتوراعاسى بولىپ ءاليحان بوكەيحانوۆ بولدى.
ءىىى. ءبولىم «الاشوردا جانە كەڭەس ۇكىمەتى»
جۇرگىزۋشى:
2. وقۋشى: 1918 جىلى 5 كاڭتاردا بۇكىلرەسەيلىك قۇرىلتاي جينالىسى كۇشپەن تاراتىلعان سوڭ الاشوردا مەن كەڭەستىك بيلىكتىڭ اراقاتىناسى كۇردەلەنە ءتۇستى. كەڭەستىك بيلىك بۇرىنعى وتارلىق ەزگىدەگى حالىقتارعا تەك كەڭەستىك نەگىزدەگى اۆتونوميا بەرەتىندىگىن ءمالىم ەتتى. بۇل بەلگىلى ءبىر ۇلتتىق اۆتونوميالىق مەملەكەتتىكتى يەمدەنۋى ەمەس، ونىڭ بەلگىلى ءبىر بولىگىنىڭ عانا، ياعني جۇمىسشى جانە شارۋالاردىڭ ءوزىن - ءوزى بيلەۋ مۇمكىندىگىنە يە بولعاندىعىن بىلدىرەتىن شارا ەدى. مۇستافا شوقاي 1918 جىلدىڭ كوكتەمىندە الاشوردا مەن كەڭەس ۇكىمەتى اراسىندا ءوزارا تۇسىنۋشىلىككە ۇمتىلىستىڭ نىشاندارى بايقالدى. وسى جىلدىڭ ناۋرىزىندا ورالدان ماسكەۋگە الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ تاپسىرۋىمەن حالەل جانە جاھانشا دوسمۇحامەدوۆتار اتتانىپ، بارعان بەتتە حالىق كوميسسارلار كەڭەسىنىڭ ءتوراعاسى ۆ. ي. لەنينمەن جانە ۇلت ىستەرى بويىنشا حالىق كوميسسارى ي. ۆ. ستالينمەن كەزدەسىپ، ولارعا II جالپىقازاق - قىرعىز سەزىنىڭ (ورىنبور، 1917 ج. جەلتوقسان) قاۋلىسىن تابىس ەتەدى.
جۇرگىزۋشى: العاش “الاش اۆتونومياسىن” قۇرۋدا ءوز ۇلەسىن قوسقان احمەت بايتۇرسىنوۆ، ءمىرجاقىپ دۋلات ۇلى، جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ، شاكارىم قۇدايبەردى ۇلى، ماعجان جۇمابايەۆتاردىڭ قوسقان ەڭبەكتەرى كوپ بولدى. ەندىگى كەزەكتى ءبىز وسى الاشتىڭ بەس ارىسى تۋرالى بىلەمىز. XX عاسىردىڭ باسىندا قازاق حالقى اسا ءىرى قوعامدىق - ساياسي وزگەرىستەرمەن قاتار اۋقىمدى رۋحاني جاڭعىرۋلاردى دا باستان كەشتى. ۇلتتىق مادەنيەت پەن ادەبيەتتىڭ، ءبىلىم مەن عىلىمنىڭ تۋىن كوتەرگەن، جۇرتشىلىقتىڭ ساناسىنا دەموكراتيالىق ويلار ءسىڭىرىپ، العا جەتەلەۋگە ۇمتىلعان زيالى توپ قالىپتاستى. حالىقتىڭ زەردەسىنە ساۋلە ءتۇسىرىپ، ساناسىن وياتقان وسى توپتىڭ رۋحاني كوسەمى احمەت بايتۇرسىنوۆ ەدى. احمەت بايتۇرسىنوۆ 1873 جىلى 18 قاڭتاردا قازىرگى قوستاناي وبلىسىنىڭ تورعاي وڭىرىندەگى سارتۇبەك دەگەن جەردە دۇنيەگە كەلەدى. اكەسى بايتۇرسىن شوشاق ۇلى نامىسقوي، سەرگەك، ەتى ءتىرى ادام بولادى. سول سەبەپتى دە بايتۇرسىن مەن ونىڭ اعايىندارى پاتشا وكىمەتىنىڭ وكىلى — ۋەزد باستىعىن سوققىعا جىعىپ، تۇرمەگە قامالادى. بۇل وقيعا ون جاسار بالا احمەتتىڭ ساناسىنا قاتتى اسەر ەتەدى. ماسەلەنىڭ ءتۇپ نەگىزىن تولىق ۇقپاعانىمەن، ول ومىردەگى ادىلەتسىزدىك پەن زورلىق - زومبىلىقتى، الەۋمەتتىك تەڭسىزدىكتى كوزىمەن كورىپ، كوڭىلىنە وي ۇيالاتادى.
3. وقۋشى: احمەت بايتۇرسىنوۆ (1873 - 1938)
احمەت بايتۇرسىنوۆ - قوعام كايراتكەرى، اقىن، ادەبيەتتانۋشى، لينگۆيست، اۋدارماشى، پۋبليسيست، اعارتۋشى - عالىم، ۇلت ۇستازى.
1873 جىلى، قاڭتار ايىندا قوستاناي وبلىسى، جانگەلدين اۋدانى، سارىتۇبەك دەگەن جەردە دۇنيەگە كەلدى.
ادىلەتسىز ورىس ويازىنىڭ زورلىعىنا قارسى تۇرعان اكەسى بايتۇرسىننىڭ 15 جىلعا سىبىرگە جەر اۋدارىلۋى ون ءۇش جاسار بالا احمەتتىڭ جۇرەگىنە وشپەستەي جارا سالادى.
1886 - 1891 جىلدارى تورعاي قالاسىنداعى ەكى سىنىپتىق مەكتەپتە، 1891 - 1895 جىلدارى ورىنبورداعى مۇعالىمدەر دايارلايتىن مەكتەپتە وقيدى.
1895 - 1909 جىلدارى ۇستازدىقپەن اينالىسىپ، بالا وقىتادى.
1905 جىلى جەر ماسەلەسى، قازاقتىڭ ءوز جەرىن وزىنە قايتارۋ جونىندە پاتشانىڭ اتىنا حات جازۋشىلاردىڭ ءبىرى بولادى. پاتشا وكىمەتىنە نارازىلىعى ءۇشىن 1907، 1909 جىلدارى اباقتىعا قامالادى. 1910 جىلى قازاق جەرىنەن قۋعىندالىپ، ورىنبور قالاسىنا جەر اۋدارىلادى.
حالىقتىڭ وي - ساناسىن وياتۋعا بار كۇشىن، قالامگەرلىك قۋاتىن سالىپ، 1909 جىلى ي. ا. كرىلوۆ مىسالدارىن اۋدارىپ، "قىرىق مىسال" جيناعىن شىعارادى. قازاق پوەزياسىنا وزىندىك جاڭالىق، ويۋ - ورنەك اكەلگەن "ماسا" جيناعى ا. بايتۇرسىنوۆتىڭ اعارتۋشىلىق، دەموكراتتىق، گۋمانيستىك يدەيالارىن حالىققا جەتكىزەدى.
1913 جىلدان 1917 جىلعا دەيىن م. دۋلاتوۆپەن بىرگە "قازاق" گازەتىن شىعارادى. ساياسي باعىتتاعى ماقالالارى پاتشا ۇكىمەتى ورىندارىنا جاقپاعان باسىلىمنىڭ رەداكتورى رەتىندە ا. بايتۇرسىنوۆ بىرنەشە رەت تۇرمەگە جابىلادى.
الاشتىڭ بەس ارىسى. جۇكتەۋ
You Might Also Like
