InfoHub Logo

قازاقتىڭ ەڭكەيگەن كارى، ەڭبەكتەگەن جاسىنا تۇگەلىمەن وي ءتۇسىرىپ، ءولىم ۇيقىسىنان وياتىپ، جانسىز دەنەسىنە قان جۇگىرتىپ، كۇزگى تاڭنىڭ سالقىن جەلىندەي شيرىقتىرعان، ەتەك-جەڭىن جيعىزعان «قازاق» گازەتى بولاتىن. بۇل ۇلى مۇحتار اۋەزوۆتىڭ وسىدان تۋرا 90 جىل بۇرىن ايتقان ءسوزى. "قازاق" گازەتى— 1913 – 1918 جىلدارى ورىنبور قالاسىندا جاريالانىپ تۇرعان قوعامدىق-ساياسي جانە ادەبي-مادەني باسىلىم. گازەتتىڭ باس جازۋشىسى، باس اۆتورى ءۇش ادام بولدى، ولار: احمەت بايتۇرسىن، ءاليحان بوكەيحان ۇلى، ءمىرجاقىپ دۋلات ۇلى. دەگەنمەن، بارلىق جاۋاپكەرشىلىك وسى گازەتتى ۇيىمداستىرىپ وتىرعان رەداكتورى احمەت بايتۇرسىنوۆقا ءتۇستى. گازەتتى ونىڭ نەگىزىن قالاۋشىلار “قازاق” دەپ اتادى. حالىقتىڭ ءوز اتىن قالپىنا كەلتىرىپ، ولار سول ارقىلى وتارشىلار تاراپىنان بۇراتانالارعا مەنسىنبەي قاراۋعا قارسى نارازىلىق ءبىلدىردى، قازاقتار اراسىنا ۇلتجاندىلىق باسىلىم قۇرۋدى ويلادى جانە بىرلىك يدەياسىن تاراتتى. “قازاق” گازەتى مۇسىلمان ءدىنى ماسەلەسى بويىنشا عىلىمي نەگىزدەلگەن تاكتيكا ۇستاندى. ول قازاق حالقىنىڭ ارتتا قالعان بولىگىنىڭ ءدىنشىل ەكەنىنە، اللانى جانە ونىڭ “جەردەگى وكىلدەرى” مولدالاردى شىن جۇرەكتەن قادىرلەيتىنىنە كوڭىل ءبولدى. باستاپقىدا قازاق گازەتى وڭ جاق شەتىندە اراب ارپىمەن قازاق دەگەن جازۋمەن شىقسا، بەسىنشى سانىنان باستاپ كيىز ءۇيدىڭ سۋرەتى سالىنىپ، ونىڭ ەتەگىنە قازاق ءسوزىن قايتا ايشىقتاپ جازىپ، ءتورت بەتتىڭ كولەمىندە شىعارععان بولاتىن. جالپى گازەت بىردە ورلەۋ، بىردە باسەڭدەۋ ساتىسىنان دا وتكەن. باستاپقى كەزدە تيراجى ءارتۇرلى سەمەي، تورعاي، اقمولا، ورال، جەتىسۋ سەكىلدى قازاق جەرلەرىنە كەڭ تاراسا، كەيىننەن قارجى ماسەلەسى بولىپ، ءبىرشاما قيىندىققا تاپ بولادى. وسى سەبەپتى، گازەتكە قارجىلاي كومەك بەرگەن جاندار كوپ بولعان. باسىم كوپشىلىگى قالىڭ جۇرت اراسىنداعى بايلار مەن سول كەزدىڭ ستۋدەنتتەرى مەن وقۋشىلارى بولعان. ەندەشە «قازاققا» كىمدەر، قانداي كومەك كورسەتتى، قانشا قارجى ءبولدى دەگەن داۋلى سۇراقتارعا گازەت تىگىندىلەرىنىڭ ماتەريالدارى جاۋاپ بەرەدى دەگەن ءسوز. ول دەرەكتەر كەيبىر زەرتتەۋشىلەر ايتىپ جۇرگەندەي، اپتالىق جەكە بايلاردىڭ يدەياسى نەگىزىندە، سولاردىڭ قۇرىلتايشىلدىق ەتۋىمەن، ياعني قارجىسىمەن جارىق كورمەگەندىگىن، ول حالىقتىڭ قولداۋىمەن، سوعان ارقا سۇيەگەن الاش ازاماتتارىنىڭ جانكەشتى ەڭبەكتەرى مەن جوقتان بار جاساي بىلگەن شەبەر ۇيىمداستىرۋشىلىق قابىلەتتەرىنىڭ ارقاسىندا دۇنيەگە كەلىپ، ۇزدىكسىز شىعىپ تۇرعانى ناقتى دالەلدەيدى. قازاق گازەتى شىعىپ تۇرعان كەزدەرى ۇكىمەت تاراپىنان كوپتەگەن قىسىمدار بولعان. ايتكەنمەن، سونىڭ وزىنە قاراماستان گازەت قۇندىلىعىن جوعالتپاي، تىم دەگەندە اپتاسىنا ەكى رەتتەن شىعارىلىپ تۇرعان. «قازاق» گازەتى – ءتول جۋرناليستيكامىزدىڭ دامۋىنا تيگىزگەن ىقپال-اسەرى وراسان زور باسىلىم. ونى تەوريالىق جانە تاجىريبەلىك جاعىنان بايىتىپ قانا قويماي، جۋرناليستەردى باۋلۋ مەكتەبىنە اينالعانىن ەشكىم تەرىسكە شىعارا المايدى.  مۇراعات ماتەريالدارىنا جۇگىنسەك، الاش ازاماتتارى «قازاق» گازەتىن شىعارۋعا سەگىز جىلداي دايىندىق جۇمىستارىن جۇرگىزگەندىگى بايقالادى. وعان سوناۋ 1905 جىلى قوياندى جارمەڭكەسىندە 14500 ادام قول قويعان قارقارالى پەتيسياسى ايقىن دالەل. سول ارىز-تىلەكتە قازاق تىلىندە بەيرەسمي گازەت شىعارۋعا رۇحسات ەتۋ جونىندە پاتشا ۇكىمەتىنەن ارنايى تالاپ ەتىلگەن باپ بار ەكەندىگى بۇرىننان بەلگىلى جاي. بەلگىسىز بولىپ كەلگەنى – حالقىمىزدىڭ ازاتتىق جولىنداعى كۇرەس تاريحىنان ويىپ تۇرىپ ورىن الاتىن وسىناۋ نارازىلىق قۇجاتتى ءا.بوكەيحانوۆ، ا.بايتۇرسىنوۆ جانە ج.اقبايەۆ سىندى ارداقتى الاش ازاماتتارى ۇيىمداستىرعانى. بۇل جونىندە «سەميپالاتينسكيي ليستوك» گازەتىنىڭ 1905 جىلعى 8 جەلتوقسانىندا جارىق كورگەن ءا.بوكەيحانوۆتىڭ رەسەي مەملەكەتى زەمسكى جانە قالالىق قوعام قايراتكەرلەرىنىڭ سەزىندە جاساعان بايانداماسىندا ناقتى مالىمەتتەر كەلتىرىلگەن. ەندەشە كەيىننەن «قازاق» قالامگەرلەرىنىڭ ۇيىتقىسى بولعان تاپ وسى توپ سول كەزدەن باستاپ-اق جالپى ۇلتتىق گازەت شىعارۋ يدەياسىنىڭ جەتەگىنەن ۇستاپ، سونى جۇزەگە اسىرۋ جولىندا كوپ ىزدەنىستە بولعان دەۋىمىزگە تولىق نەگىز بار. قازاق ءۇشىن تاعى ءبىر ۇلى تۇلعا، ەكىنشى رەداكتور ەسەبىندەگى م.دۋلاتوۆتىڭ دا گازەت ءۇشىن سىڭىرگەن ەڭبەگى ۇشان تەڭىز. گازەتتى شىعارۋدا كورنەكتى مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى ءاليحان بوكەيحانوۆ تا بەلسەندى اتسالىستى. ونىڭ قالامىنانتامعان ءاربىر تۋىندىسى گازەتتىڭ العاشقى بەتتەرىندە ۇزبەي جارىق كورىپ تۇردى. كۇردەلى عۇمىرى التى جىلعا سوزىلعان گازەت توڭىرەگىنە الدىڭعى قاتارلى وقىعان زيالىلار مەن ۇلتىمىزدىڭ كوزى اشىق، جاناشىر ازاماتتارىن توپتاستىرا وتىرىپ، حالىقتىڭ شەشىمىن تاپپاي جۇرگەن ءتۇيىندى ماسەلەلەرىن باتىل كوتەرە بىلگەن. بارىمىزگە بەلگىلى مارقۇم اپامىز ءۇ.سۋبحانبەردينا 1998 جىلى « قازاق» گازەتى اتتى تۇڭعىش جيناعىن شىعارعان بولاتىن. وسى كىتاپتا دا گازەتتىڭ تاريحىنان ءبىراز شەرتىپ، تانىسۋعا بولادى. دەمەك، بۇل دەگەنىمىز ءۇ.سۋبحانبەردينانىڭ دا ۇلكەن ءبىر سۇبەلى ۇلەسى بولدى دەگەن ءسوز. قازاق گازەتىنىڭ ءرولى، وندا كوتەرىلگەن ماسەلەلەر كەڭەس زامانىنداعى عىلىمي زەرتتەۋلەردە بۇرمالانىپ، ۇلتتىڭ جاۋى، بۋرجۋازيا تاپ وكىلدەرىنىڭ باعىتىن ناسيحاتتاۋشى ەسەبىندە كورسەتىلىپ كەلسە، 1990 جىلدارى تاۋەلسىزدىگىمىزدى العان العاشقى جىلداردان باستاپ عالىمدار ك.نۇرپەيىسوۆ، ءۇ.سۋبحانبەردينا، ق.ساقوۆ جانە ت.ب عالىمداردىڭ زەرتتەۋلەرىندە تالدانىپ، ءوز باعاسىنا ناقتى يە بولدى. «توقسان اۋىز ءسوزدىڭ توبىقتاي ءتۇيىنىن» ايتساق، «قازاق» گازەتىن XX عاسىردىڭ العاشقى جيىرما جىلىنداعى قازاق قوعامدىق ءومىرىنىڭ شىنايى شەجىرەسى، ۇلتتىق سانانىڭ ۇيىتقىسى جانە جاڭا ۇلگىدەگى قازاق ءباسپاسوزىنىڭ نەگىزىن قالاعان ەنسيكلوپەديالىق باسىلىم دەپ باعالاۋعا ابدەن بولادى. سىن ساعاتتا تۋىپ، الاش اۆتونومياسىنىڭ ۇنىنە اينالعان «قازاق» گازەتى حالىق الدىنداعى ءوز ميسسسياسىن ورىندادى. بىرىنشىدەن، سول كەزدەگى قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق مۇڭ-مۇددەسىنىڭ، تەڭدىك پەن بوستاندىققا ۇمتىلعان كۇرەسىنىڭ، تاريحى مەن مادەنيەتىنىڭ، كۇندەلىكتى تۇرمىس-تىرشىلىگىنىڭ كورىنىسى بولدى. ەكىنشىدەن، حح عاسىردىڭ باسىندا قازاق قوعامىنىڭ شىراعىنا اينالدى. ۇشىنشىدەن، قازاق تىلىندەگى كاسىبي گازەت ءستيلىن قالىپتاستىرىپ كەتتى. ول ادەبيەتىمىز بەن مادەنيەتىمىزدىڭ گۇلدەنىپ دامۋىنا عانا ەمەس، ۇلتتىق وي-سانانىڭ ءبۇر جارىپ، ازاتتىق يدەياسىنىڭ لاۋلاپ جانۋىنا، ەل تاۋەلسىزدىگى جولىنداعى عاسىرلارعا ۇلاسقان ۇلى كۇرەستىڭ قانات جايىپ، اقىرىندا جەڭىسكە جەتۋىنە قوسقان ۇلەسى وراسان زور باسىلىم. بۇل - ەشقانداي دالەلدەۋدى تىلەمەيتىن، تالاسى جوق، تاريحي شىندىق.

ارۋجان تىلەسحان

---