InfoHub Logo

ەرتە زاماندا، قۇيرىعى كەلتە زاماندا شىقبەرمەس شىعايباي دەيتىن باي بولىپتى. ءتورت تۇلىگى ساي بولىپتى. ءقوڭىلى جاي بولىپتى. سول شىقبەرمەس شىعايباي ۇيىنە ەشكىمدى قوندىرمايدى ەكەن، قوندىرسا، ءدام بەرمەيدى ەكەن. ءتىپتى تاستان دا قاتتى ساراڭ، ءوزى تويسا دا، كوزى تويمايتىن ادام ەكەن. ۇيىنە كىسى كەلسە ونىڭ جاۋابى:

— شىق، ءاي! — ەكەن. وسىدان جۇرت ونى شىعايباي اتاپ كەتكەن ەكەن. شىقبەرمەس شىعايبايدىڭ اتى ەستىلمەگەن ەل بولمايدى ەكەن. ونىڭ «ءشىق-ايىن» ەستىمەگەن جان بولمايدى ەكەن.

قايتسەم دە، قالاي بولسا دا شىعايبايدان ءدام تاتام دەگەن تالايلاردىڭ تاۋى شاعىلعان بولادى ەكەن.

الدار قۋ! الداردىڭ الدامايتىنى، اربامايتىنى جوق دەگەن اتاق ەل-ەلگە جايىلدى. ەل اۋزىنداعى ماتەلگە اينالادى.

ءاي، الدارىڭ قانشا قۋ بولسا دا، شىقبەرمەس شىعايبايدى الداي الماس، — دەيدى جۇرت. وسى ءسوز الدارعا جەتەدى. شىقبەرمەس شىعايبايدىڭ اتىن الدار دا ەسىتەدى.

— شىقبەرمەس شىعايبايدى مىرزا باي ەتپەسەم الدار دەگەن اتىم قۇرىسىن، — دەپ، الدار اتتانادى. شىقبەرمەس شىعايبايدىڭ ەلىن ىزدەپ ساپار شەگەدى. كۇن-تۇن جۇرەدى. اقىرىندا ەلدەن ىرگەسىن اۋلاق سالعان، ەن دالادا جالعىز ءۇي قونعان شىعايبايدىڭ ۇيىنە كەلەدى.

«نە ىستەپ وتىر ەكەن بۇل قۋ» دەپ، اتىن الىسقا تۇساپ، ءوزى بىلدىرمەي كەلىپ، جابىقتان سىعالايدى. سىعالاسا: شىعايباي قازى ءتىلىپ وتىر ەكەن. بايبىشە نان يلەپ وتىر ەكەن. توقالى باس ءۇيتىپ وتىر ەكەن، قىزى تىرنانىڭ ءجۇنىن جۇلىپ وتىر ەكەن.

«وسىدان تاتپاسام الدار اتىم قۇرسىن»، — دەپ جىلماڭ ەتىپ؛ — كەش جارىق! — دەپ كىرىپ بارادى.

بۇلار دا جىلدام ەكەن، الدار «كەش …» دەگەندى ايتىپ بولعانشا قولدارىنداعىلارىن جاسىرا-جاسىرا قويىپ، شىعايباي تاسپانى، بايبىشە ۇر-شىقتى، قىزى تىگىلىپ جاتقان كويلەكتى، توقالى كوسەۋدى قولدارىنا الىپ وتىرىسا قالادى، تۇك بىلمەگەنسىپ، قولدارىنداعى ىسپەن بولىپ وتىرعانسىپ، جايباراقات بولا قالادى.

«ءاي، ابدەن-اق اككىستەنىپ العان ەكەنسىندەر، مىزعىماس قۋ ەكەنسىڭدەر»، — دەيدى الدار ىشىنەن. امانداسقانسىپ، قول الىسقانسىپ، بايعا سۇيكەنە بارىپ ءتور الدىنا وتىرىپ الادى.

«اي كوسە ەكەنسىڭ، جۇرتتى قۇرتقان قۋ ما ەكەنسىڭ! ءجۇرىسىڭ جىلماڭ ەكەن. جىرىندى بولعان سۇم با ەكەنسىڭ! قۋ بولساڭ دا، سۇم بولساڭ دا مەنەن ءدام تاتا الماسسىڭ»، — دەيدى باي ىشىنەن.

— قايدان جۇرگەن سۇمسىڭ؟ قايدا باراسىڭ؟ نە ەستىگەن-بىلگەنىڭ بار؟ —دەيدى باي الدارعا. الدار كوتەرىلە ءتۇسىپ، كۇلىمدەپ، جەلدىرتە جونەلەدى.

— كورگەن بىلگەنىم كوپ. جولدا كەلە جاتىپ ءۇل كەن سارى جىلان كوردىم. جۋاندىعى تاپ ءوزىڭنىڭ استىنداعى قازىداي.
ارتىق-كەم قىپ اسىرماي،
شىن ايتقاندا جاسىرماي:
تاسپەن ۇردىم جىبەرىپ،
كۇڭ استىنداعى باسىنداي.
بىلىش ەتتى يلەنىپ،
بايبىشە استىنداعى نانىنداي.
وتىرىك بولسا ساقال جۇلىنسىن،
قىز استىنداعى تىرناداي.
ءبارىن دە وسىنىڭ كورىپ كەلدىم،
اسىڭدى اسشى ۇرلاماي.
 
وسىنى ايتقاننان كەيىن باي:

— شوق ءتۇسسىن تىلىنە! — دەپ، استىنداعى قازىسىن لاقتىرىپ تاستايدى.

— ءتىلىڭ كەسىلسىن! — دەپ، بايبىشە استىنداعى نانىن لاقتىرادى.

— جاعىڭ قارىسسىن! — دەپ، توقال باستى لاقتىرادى.

— ءىشىڭ تولسىن، — دەپ، قىزى تىرنانى لاقتىرادى.

— قازىڭدى اسا بەر بايبىشە، — دەيدى باي: «امال قايسى» دەگەن پىشىنمەن.

بايبىشە قازانعا اس سالادى دا،

— ءپىس قازانىم بەس اي – دەسە.

— وتىرايىن ون اي! — دەيدى الدار، ەتىگىن شەشىپ تاستايدى دا.

— كەر تاعىنىڭ تەرىسىن كەلەر جىلى كيەرمىن، – دەپ تورگە ورنىعىپ وتىرادى.

قازان تۇنىمەن قاينايدى، ءبىراق تۇسىرىلمەيدى. الدار دا وتىرادى. «مىناۋ كاپىر قاشان جاتادى» دەپ، ءۇن جوق قاسارىپ باي دا وتىرادى. اقىرىندا ۇيقىدان شارشاپ شىداي الماي:

— ءاي كەمپىر توسەك سال، — دەيدى. بايبىشەسى توسەك سالادى. ءۇي ىشىمەن ۇيىقتاعان كەزدە الدار ورنىنان تۇرىپ، قازانداعى ەتتى ءسۇزىپ الىپ، ونىڭ ورنىنا تۋلاقتى تۋراپ سالىپ قويادى.

ءبىر ۋاقىتتا باي تۇرىپ بايبىشەسىن وياتادى:

— مىنا يت ۇيىقتادى بىلەم. ءتۇسىر اسىڭدى تەز. ۋاقىتىمەن اسىمىزدى جەگىزبەدى-اۋ ءيتى — دەپ سىبىر ەتەدى.

بايبىشە قاراڭعىدا استى تۇسىرەدى. باي پىشاقتى قولعا الىپ جىبەرىپ.

— جات جىگىتىم، جات! سازايىڭ وسى! — دەپ، اۋزىنا ءبىر كەسەگىن اساپ جىبەرسە، ءتىسى وتپەيدى. ولاي قىيدالايدى، بۇلاي قىيدالايدى، بولمايدى.

— ەتىن نە بولىپ كەتكەن. وڭكەي شاندىر!—دەپ، قاتىنىنا ۇرسادى. ءتۇيىلىپ قالىپ، ماي سۇرايدى.

اقىرى الداردان كەلگەنىن ءبىلىپ، امالسىز اشتان-اش جاتادى.

تاڭەرتەڭ شىعايباي جولعا كەتپەك، بولىپ، بايبىشەسىنە قوناققا كورسەتپەي ماعان نان بەرىپ جىبەر، — دەيدى. ايەلى وشاقتا ءپىسىپ جاتقان ناندى وتتان الا سالىپ بايدىڭ قوينىنا تىعا قويادى، مۇنى كورە سالىپ الدار جۇگىرىپ شىعادى.

— ە، بايەكە! ەندى بۋدان بۇلاي جولىعامىز با، جوق پا؟ اقتىق رەت قازاق داستۇرىمەن دوستارشا كورىسىپ ايرىلىسالىق،— دەپ، بارا سالا بايدى قۇشاقتايدى. وتتان جاڭا شىققان نان بايدىڭ كەۋدەسىن كۇيدىرىپ كەتەدى.

— اۋ، جارايدى ەندى! — دەگەن سايىن قاتتىراق قىسا تۇسەدى.

— اۋ، مىنا يت جەگىردى يت جەسىن! ءما دەپ، قوينىنان ناندى لاقتىرىپ تاستايدى.

— ءا، بايەكە، يت جەگەنشە مەن جەيىن، — دەپ، الدەكەڭ بارىپ ناندى قولىنا الادى. باي دۇزگە اش كەتەدى.

باي ەكىنشى كۇنى تاعى جولعا شىعاردا بايبىشەسىنە ءبىر تورسىق ايران قۇيعىزىپ، ونى، كورسەتپەي ىشىنەن بايلاپ الادى. باي ەندى شىعۋعا ىڭعايلانعاندا الدار:

— بايەكە، مەن ءسىز كەلگەنشە جۇرەتىن شىعارمىن امانداسىپ قالايىن دەيدى دە، قۇشاقتاسا امانداسقان بولىپ  تورسىقتىڭ تۇسىنان قىسادى. تورسىقتاعى ايران توگىلىپ شىعايبايدىڭ مازاسىن كەتىرەدى. تورسىقتى امالسىزدان الدارعا بەرىپ شىعاي بۇل جولى دا اش كەتەدى.
قوسەدەن قۇتىلا الماعان سوڭ، باي قوسەنىڭ اتىن سويىپ الماق بولادى. بايدىڭ مۇنىسىن تاعى ەستىپ قويىپ، اتىنا بارادى. اتىنىڭ قاسىندا بايدىڭ دا اتى تۇر ەكەن. ءوز اتىنىڭ ماڭدايىنداعى قاسقاسى بولماسا، ەكەۋىنىڭ ەشبىر ايىرماشىلىعى جوق ەكەن. «ماعان ويلايتىن زيان بولسا وزىنە ءتيسىن» دەپ، ءوز اتىنىڭ قاسقاسىنا سىيىردىڭ شيكى بوعىن جاعىپ، جوعالتادى دا، باي اتىنىڭ باسىنا بور جاعىپ، قاسقا ات قىلىپ قويادى. سويتەدى دە، ورنىنا كەلىپ جاتىپ ۇيىقتاپ قالادى.

العاشقى كۇنگى ەتتى جەپ قويعان دا الدار ەكەنىن بىلەدى. بىلەدى دە ءىشىن ىزا كەرنەپ: «تۋرا تۇر ، بالەم!» — دەيدى. الدار ۇيىقتادى-اۋ دەگەن كەزدە سىرتقا شىعىپ، الداردىڭ اتىن جارىپ تاستايدى.

— مىنە جىگىتىم سازايىڭ! — دەپ، ءوزىنىڭ ىستەگەن ىسىنە كوڭىلى تولىپ قۋانىپ، توسەگىنە كەلىپ جاتىپ، ۇيقىعا كەتەدى.

تاڭەرتەڭ باي ورنىنا« تۋرىپ جاتىپ، الدارعا ايتادى:

— مىنا كەمپىر قاسقا ات ءولىپ جاتىر دەيدى. سەنىڭ اتىڭ بولۋ كەرەك جارىلىپ قالعان. سورلى، اتىڭدى باقپاي قازان باعىپ جۇرگەن نە قىلعان ادامسىڭ! — دەپ قارق-قارق، كۇلەدى.

— الدار تۇرىپ:

— قانداي قاسقا ەكەن؟ بوق قاسقا بولسا مەنىكى بولار، بور قاسقا بولسا سىزدىكى بولار، — دەيدى،
باي قۇدايدىڭ ۇرعانىن بىلەدى دە، ورنىنان تۋرا جۇگىرەدى. جۇگىرىپ بارسا، ايتقانىنداي ءولىپ جاتقان بايدىڭ بور قاسقاسى ەكەن.
باي كۇيىپ كەتىپ، الدارعا كەلىپ:

— جوعالت قاراڭدى سۇم! مەن سەنى ەندى كورمەيمىن، — دەپ شىعىپ كەتەدى. سىرتقا شىعىسىمەن قاتىنىنا:

— تەز جونەلت، — دەيدى. باي اناداي، جەرگە شىققان كەزدە جاقىنداپ بارىپ، الدار:

— ەتىگىم جىرتىلىپ شۇلعاۋىم شىعىپ ءجۇر، ءبىزىڭدى بەرىپ كەت دەيدى بايدىڭ بەرگىسى قەلمەيدى. الدار جابىسىپ جىبەرمەيدى: اقىرى بولماعان سوڭ:

— ءا، الساڭ الشى، اڭتۇرعان! ال دا قاراڭدى جوعالتشى، كاپىر — دەيدى.
الدار «العىستى جاۋدىرمالاتىپ، كۇلىپ، قالا بەرەدى. باي كەتىسىمەن ونىڭ بايبىشەسىنە جۇگىرىپ كەلىپ:

— ال قىزىڭىز «بىزبيكەنى كيىندىرىڭىز، — دەيدى.

— ە، نە ءۇشىن؟

— بايمەن كەلىسىپ، مەن قىزىڭىزدى الىپ كەتەتىن بولدىم.

— جوعال ءارى، سۇم! ساعان قىز بەرەتىن بە ەدى باي، — دەيدى.

— ايتپەسە ءوز قۇلاعىڭمەن ەستىپ قال دەپ، سىرتقا شىعىپ، كوپ جەرگە بارىپ قالعان بايدىڭ ارتىنان ايقايلايدى:

— ءاي، باي! بىزبيكەنى بەرمەي جاتىر مىنا بايبىشەڭ، — دەيدى.

— ءاي، قاتىن! بەر ءبىزدى! جوعالت سول كاپىردىڭ كوزىن، — دەپ ايقايلايدى باي.

— ءانى، ەستىدىڭ بە؟ — دەيدى الدار قاسىندا تۇرعان ايەلگە.

— مىنا كارى يت الجىعان با ءوزى! ەلدى قۇرتقان ءبىر قۋاياققا بەرىپ قۇتىرعان با؟ — دەپ، تاڭ قالادى ايەلى.

قاتىن-قالاشقا بوي بەرگەن الدار ما؟ اناۋ-مىناۋ دەگەنگە كونبەستەن جاساۋىن بۋىپ، قىزدى اتقا مىنگىزەدى.
«الداردىڭ ويىنى وسىلاي بولادى» دەپ، ەلىنە تارتىپ وتىرادى.

---