InfoHub Logo

باياعىدا وتكەن زاماندا، حان جانىبەك ءتۇۇسىندا قوجىر دەگەن ءبىر كەدەي شال بولىپتى. ءۇش بالاسى بولىپتى. كۇندەردەن كۇن وتەدى، شالعا كارىلىك جەتەدى. كاسىپ ەتۋدەن قالادى. اقىرىندا، شال بالالارىن جيناپ الىپ:

— جاسىم كەلدى، كارىلىك جەتتى. سەندەر بولساڭدار ەرجەتتىڭدەر. مال تاۋىپ، تاماق اسىرايتىن مەنەن ءال كەتتى. مال تابۋ، تاماق ىزدەۋ ەندى سەندەرگە جەتتى. اي، بالالار! كاسىپ ەتىڭدەر، مال تابىڭدار. مەنى اسىراڭدار. كانى، قايسىڭ قانداي كاسىپپەن مەنى اسىرايسىڭدار، ايتا بەرىڭدەر، — دەيدى.

سوندا ارى-بەرى ويلانىپ تۇرىپ، بالالارى مىنانى ايتادى:

ۇلكەنى:

—     دۇرىس ايتتىڭ، ەي، اتا!

ەگىندى سۇيەر كوڭىلىم.

مۇنىمدا جوق ەش قاتا،

ەگىنمەن ءوتسىن ءومىرىم.

ورتانشى:

—     ەگىننەن باسقا تاعى دا:

كوڭىلىمدە قوي باقسام.

ماعان بەرگەن باعى دا —

مال دەگەندە زار قاقسام.

كەنجەسى:

—     ەي، اتا، مەن الداسام،

بولسا دا، شىن ارباسام.

جۇرت ىستەيتىن كاسىپ كوپ،

الداۋدى مەن قالاسام.

شال بالالارىنىڭ بەرگەن جاۋاپتارىنا ىرزا بولادى.

—      ولاي بولسا، اللا بەتتەرىڭنەن جارىلقاسىن، تۇڭعىشىم، سەن جەر كاسىبىن ىستە، ەگىن سال. ورتانشىم — قوي ب ا ق، مالشى بول، كەنجەم — سەنىڭ قالاعانىڭ الداۋ بولسا، باسقا كاسىپتى كوپتىڭ ءبارى ىستەيدى، بۇل ءبىر ەرەكشە كاسىپ ەكەن. سەنىڭ دە اللا الدىڭنان جارىلقاسىن. الدار بول، —دەيدى. قول جايىپ، باتاسىن بەرەدى.

سودان ۇلكەن بالاسى ەگىنشىلىككە تۇسەدى، ورتانشىسى مال باعۋعا كىرىسەدى، كەنجەسى الداۋ جولىنا تۇسەدى. الداۋشىنىڭ تۇراقتى جەرى بار ما؟ ەل كەزىپ، جەر شارلاپ، كەتە بەرەدى.

***

شالدىڭ كەنجە بالاسى قولىنا تاياق ۇستاپ، بەلىن بەلبەۋمەن قىستاپ، كۇن-تۇن ءجۇرىپ، ايلار-جىلدار ءجۇرىپ، ءبىر زاڭعار تاۋعا كەلەدى. نارداي شوككەن زاڭعار تاۋ الدىن بوگەيدى. تاۋدىڭ باسى بۇلتتان اسقان ەكەن. باسىنا دەيىن جالتىر تاس ەكەن. ادامنىڭ اياعى باسا الماس، باسىنا شىعا الماس مۇنداي تاۋ كەزدەسكەنگە الدار قايعىلانادى.

—      ەبىن تاۋىپ، ادامدى دا، اللانى دا، جىن-شايتاندى دا الداۋعا كەتىپ بارا جاتىرمىن. سونداي تاۋداي تالاپتى ارقالاپ كەلە جاتقاندا، بۇل تاۋ ماعان بۇيىم بولا ما؟ قالاي دا بولسا، وسى تاۋدىڭ باسىنا شىعىپ اسامىن، — دەيدى.

قونا جاتىپ، قىستاپ، تاۋدىڭ تاسىن قاشاپ، ساتى جاسايدى. ءولدىم-تالدىم دەگەندە، دىمىم قۇرىدى دەگەندە، كۇندەر دە ءبىر كۇن ازار دەپ، تاۋدىڭ باسىنا شىعادى. باسىنا شىعادى دا، تالىپ، قۇلايدى.

ءبىر ۋاقىتتاردا ەسىن جيىپ، كوزىن اشسا — ءبىر بايعۇز قۇس شوقيىپ، جاتقان كىسىنى تاس دەپ ءبىلىپ، كەۋدەسىنە ءمىنىپ وتىر ەكەن. شاپ بەرىپ، ۇستاي الادى. اياعىنا ءجىپ بايلاپ، قولىنا قوندىرىپ الادى.

جارار دەيدى كەرەككە،

اۋەلگى بايعۇز ولجا عوي.

جاراماسا كەرەككە،

جىبەرەرمىن ڭولدا عوي، — دەپ جۇرە بەرەدى.

ءجۇرىپ كەلە جاتسا، تاۋدىڭ ارعى ەتەگىندە جۇمىرتقادان دا اق ءبىر ءۇي وتىر.

تاڭ-تاماشا جايلارى،

ويلى-قىرلى سايلارى.

تاس باستاۋلى ماڭايى،

گۇلدەنىپتى باۋرايى.

الدار تاڭ-تاماشا قالادى، «نە دە بولسا، وسى ۇيگە بارايىن»، — دەپ تاۋدان تۇسەدى. «دوستىڭ ءۇيى مە، دۇشپاننىڭ ءۇيى مە، ادامنىڭ ءۇيى مە، ديۋدىڭ ءۇيى مە؟ اۋەلى بايقايىن»، — دەپ، ەپتەپ كەلىپ، ءۇيدىڭ جابىعىنان سىعالايدى. سىعالاسا:

ءبىر جىگىت پەن ءبىر ايەل

سۇيىسەدى جاقىنداپ.

كۇيىسەدى ساقىلداپ،

تەكەشىكتەي باقىلداپ.

—      قىزىق تا، توي دا، كاسىپ تە مۇندا ەكەن، — دەپ الدار ويلانىپ تۇرىپ-تۇرىپ، «اپتىشاۋ» دەپ، قاتتى ءبىر تۇشكىرەدى. جىگىت پەن كەلىنشەك شوشىپ كەتەدى. جىگىت ءبىر سەكىرىپ، ءتور الدىنداعى تۇرعان سارى ساندىققا كىرىپ كەتەدى. كەلىنشەك شاشباۋىنداعى اشقىشپەن ساندىقتى ەكى بۇراپ، كىلتتەپ قويادى. الدەكەڭ ءمان-جايدى بىلە قويادى.

—      اسسالاۋماعالايكۋم! — دەپ الداكەڭ جىلت ەتىپ، ۇيگە كىرىپ كەلەدى.

«قايدان كەلدىڭ، پەرى؟» دەگەندەي، كەلىنشەك قاباعىن ءتۇيىپ، ءبىر قاراپ، ۇندەمەستەن وتىرا بەرەدى.

الدار ىشىنەن:

—      ۇندەمەسەڭ، ۇندەمە، كەلىنشەك، سەنىڭ دە، سارى ساندىق، سەنىڭ دە سازايىڭدى بەرەرمىن، — دەپ كۇلىمدەپ، وتىرا بەرەدى. ءبىراز وتىرعاسىن كەلىنشەك كۇلىمدەپ وتىرعان الدارعا ءبىر قاراپ:

—      نەگە كۇلىمدەپ وتىرسىڭ؟ — دەيدى.

—      انا ساباداعى قىمىزدى كورىپ، كۇلىمدەپ وتىرعانىم عوي، — دەيدى الدار.

—      كورسەڭ، ءىش، —دەيدى كەلىنشەك.

«ءىشتىڭ» حابارى كەلگەسىن الداكەڭ قاراي ما، قارا سابانىڭ باسىنا مىنەدى. تويعانشا قىمىز ىشەدى. سابانىڭ قاسىندا تۋراۋلى تۇرعان، ءپىسىرۋلى سارى قازىنى دا بىرگە اتتاندىرادى. قازى مەن قىمىزعا تويىپ الىپ، ءتور الدىنا بارىپ، جانتايا كەتەدى.

الداردىڭ كۇلىمدەۋىنەن قورقىپ، بىردەڭەنى ءبىلىپ قويدى ما؟ — دەپ قيپاق قاعىپ وتىرعان كەلىنشەك جىبەك كىلەمنىڭ ۇستىنە سۇلاعان الدارعا ەشتەڭە ايتا المايدى.

الدەكەڭ قازىنى جەگەنگە، قىمىزدى ىشكەنگە، تورگە اۋناعانعا مىسە تۇتپاي، كەلىنشەكپەن قالجىڭداسۋعا كىرىسەدى. قالجىڭداسىپ وتىرىپ، بۇل ءبىر ساسىق بايدىڭ ءۇيى ەكەنىن، بايدىڭ بالاسى جوق ەكەنىن، كەلىنشەك قىرىق ءبىرىنشى قاتىنى ەكەنىن ءبىلىپ الادى. ساندىقتا جاتقان جىگىتتىڭ كەلىنشەك شاڭىراعىنا ءمىنىپ كەلگەن «ەنشى» ەكەنىن دە سەزەدى.

سيىرلارىن وك-وك دەپ،

تۇيەلەرىن شوك-شوك دەپ،

جىلقىلارىن قۇراۋلاپ،

ەشكى مەن قويدى قۇرايلاپ.

كەشكە تامان باي كەلەدى، كەلەدى دە، توردە جاتقان الداردى كورىپ:

— تورعايىن قۇشاقتاپ، تورىمدە جاتقان بۇل قاي قۇدايىڭ! — دەپ اقىرادى.

— ول — مەن قۇدايىڭ! — دەيدى الدار.

— مەن قۇدايىڭ قاي قۇداي؟

— مەن قۇدايىڭ — بالگەر قۇداي. مىناۋىم —كورىپكەل، بىلىپكەل بايعۇز قۇداي.

بايدىڭ ءومىر بويى تىلەگەنى ءبىر بالا ەكەن. بالا تاپتىرام دەپ، الماعان قاتىنى، قاراتپاعان باقسىسى جوق ەكەن. «بالگەرمىن» دەگەنگە رايدان قايتىپ قالادى. «قۇداي شيپا بەرسە...» دەگەن ويىنا كەلەدى.

— كىم بولساڭ دا، ءبىر قۋ بولارسىڭ، — دەيدى دە، الا كوزىمەن ءبىر قاراپ، قازان جاققا بارىپ، ورنىنا وتىرا كەتەدى.

اس ءىشىپ، ءبىراز وتىرعاننان كەيىن باي ءمان-جايىن ايتادى:

— ءتورت تۇلىگىم ساي باي ەدىم، مال دەگەنىڭ ەسەپسىز بولىپ ەدى. ءبىراق سونىڭ ءبارى ءبىر بالاعا تۇرمادى. اللادان بالا تىلەپ، قىرىق قاتىن الدىم. قىرقىنان دا پايدا بولمادى. اقىرىندا، مال-مۇلكىمدى توگىپ، وسى قاتىندى الدىم. ءبىراق ودان دا ەشتەڭە بولماي وتىر. جاسىم دا كەلىپ قالدى. سوندا دا اللادان ءۇمىتىم بار. بالگەرمىن دەيسىڭ. بايعۇزىم كورىپكەل دەيسىڭ. كورىپكەلىڭ نە ايتار ەكەن؟ بالىڭدى اشا كور، جانىم، — دەيدى.

— جارايدى، — دەپ الدار بال اشۋعا، باقسى بولىپ، ويناۋعا كىرىسەدى. جىنىن شاقىرىپ، «اق سويلە» دەپ، قۇسىنا اقىرىپ، سارنايدى.

—مىناۋ ناعىز بالگەر ەكەن، — دەپ باي قۋانا تۇسەدى.

الدار سارناپ ءجۇرىپ، باياعى سارى ساندىقتى اينالدىرا بەرەدى.

— ياپىرىم-اي، بايىم قالاي-دى؟

قيىن ەكەن بۇل ءوزى.

كورىپ ەدىم تالايدى، — دەپ، ساندىقتى ۇرادى، قۇلاعىن سالىپ تىڭدايدى، شەرتىپ قارايدى.

— ە، بايىم، ءىس جامان ەكەن،—دەي بەرەدى. اقىرىندا، اشقان بالىن ايتادى:

— سارى ساندىق ىشىندە

قارا پالە جاتىپتى.

جىبەك كورپە ۇستىندە

قىزىق ىسكە باتىپتى...

قىلمايدى ەكەن قارەكەت،

ىشەدى ەكەن، جەيدى ەكەن.

ارعى زاتىن سۇراساڭ،

ەكى اياقتى ديۋ دەيدى ەكەن.

وسى قارا پالە ايەلىڭە بالا بىتىرمەيدى ەكەڭ. وسى پالەنى كوشىرمەسە، بولمايدى ەكەن، — دەيدى.

باي مۇنىسىنا نانا قويمايدى. الداپ-سۋلاپ، مال تاپقىسى كەلىپ جۇرگەن ءبىر قۋ بولدى عوي، سوندا دا:

باقىر-ماقىر بەرەرمىن،

كوپ سۇراسا، كونەرمىن.

كوشىرسە، كوشىرە قويسىنشى»، — دەپ ىشىنەن ويدايدى دا:

— جارايدى، كوشىرە قوي، — دەيدى.

— مۇنى كوشىرۋ ءۇشىن ىستىق سۋ كەرەك، —دەپ الدار سۋ قايناتتىرادى. باقسى ويناپ جاتىر دەگەنگە «مۇندايدىڭ تالايىن كورگەنبىز»، — دەپ مىسقىل ەتىپ، كەلىنشەك تە سىرتتان ۇيگە كىرىپ تۇرادى.

كەلىنشەك تۇر كۇلىمدەپ،

كۇلىم-كۇلىم جاسارىپ.

جىگىت جاتىر سەلكىلدەپ،

قايدا بارسىن قاشا الىپ.

كەلىنشەك تۇر قۋانىپ،

«ديۋ» دەگەن جونىنەن.

جىگىت جاتىر قۋارىپ،

«قۇيۋ» دەگەن جونىنەن.

الدار ءۇي ءىشىن اينالىپ ءجۇرىپ، كەلىنشەكتىڭ شاشباۋىنداعى كىلتىن كەسىپ الادى. سۇيتەدى دە، ءبىر باقىراش ىستىڭ سۋدى قولىنا الىپ، سارى ساندىققا جۇگىرىپ بارىپ، اۋزىن اشىپ:

— كوش، پەرى، كوش! —دەپ ىستىق سۋدى جىگىتتىڭ باسىنا قۇيا سالادى.

اتىپ كەتتى ءبىر ادام،

ءبىر ادىمى ون قادام.

پالە كەتتى ۇيىنەن

اسقان سۇلۋ جىگىت بوپ،

ءتۇسى كەتتى كەلىننىڭ

كوڭىلى مۇزداي سۋىق بوپ.

سيقىرى قۇرسىن، ماسقارا!

ولە المايدى ۇياتتان،

بار ما لاجى، جوق شارا

ابدەن بولدى ءدۇزقارا.

سونىمەن باسى كۇيىپ، جىگىت كەتتى. ءىشى كۇيىپ، كەلىنشەك كەتتى. جۇرەگى ۇشىپ، تالىپ، باي جاتىر. كۇلكىسىن جيا الماي، الدار جاتىر.

ءبىرازدان كەيىن باي ەسىن جيىپ، ورنىنان تۇرادى.

— مىڭ راحمەت، شىراعىم. بالەنى ۇيىمنەن قۋدىڭ. ايتپەسە، ولگەن ەكەنبىز. ەندى اللادان ءۇمىتىم كۇشەيدى... ءارى ساداقا بولسىن، ءارى ەڭبەگىڭ بولسىن. ايۋ ات دەيتىن اتىم بار. سونى ال. سونىمەن بىرگە ول پالەڭنىڭ قايتىپ كەلمەسىن كىم ءبىلىپتى. وسى بالگەر قۇسىڭدى ماعان سات. باعاسىن ايت، — دەيدى.

— ومىرلىك جولداسىم ەدى، مۇنسىز كۇيىم قاراڭ ەدى. بايعىزىمدى ساتپايمىن، — دەپ، الدار ءبىراز شالقايادى. باي جالىنىپ بولمايدى. اقىرىندا:

— ءسىز ءۇشىن عانا قۇسىمنىڭ كوزىن قيامىن، — دەپ ساتپاق بولادى.

—      ءبىر وتىرىگى جوق، وسى قۇسىمدى مەن يەسىنەن قىرىق جىلقىعا ساتىپ العانىمدا يەسى ەكى كۇن وكىنگەن. مەن دە وكىنەرمىن، ەلۋ جىلقى بەرىڭىز، —دەيدى.

—      مۇنىڭ كوپ. جىلقىنىڭ قۇنى دا از ەمەس قوي. امال جوق، سول بەرگەن جىلقىڭدى مەن دە بەرەيىن، — دەيدى باي.

—      جوق، بولمايدى. وللاھي تەگىن، قىرىقڭا بەرسەم، ومىرىمدە ەسىمنەن كەتپەيدى، — دەپ الدار كونبەيدى.

—      وللاھي، باعاسى، — دەپ باي كونبەيدى.

ەكى ڭۋ ءبىرىن-بىرى تەزدىكپەن جەڭىسكەن بە؟ ازايتىپ ايتقاندا، ءبىر جۇما، كوبەيتىپ ايتقاندا، ءبىر جىل ەكەۋى ساۋدالاسىپ، الاقان ۇرۋمەن بولادى. اقىرىندا، الداردىڭ قۋلىعى اسىپ، ەلۋ جىلقى الىپ، بايعىزىن ساتىپ:

قاڭعىپ قالدى بۇل باسىم،

ءىس بولماسا قۇسىما.

قوش ايتىسىپ جىلايىن،

جىلاماي، نە امال قىلايىن! — دەپ ءبىر جۇما قۇسىمەن قوشتاسقان بوپ، تاعى جاتىپ، قازى-قارتا جەپ، قىمىز ءىشىپ، تويىنىپ الىپ، جونىنە كەتىپتى.

---