InfoHub Logo

قىزىل قاسقىر

1-كاتەگوريا. قازاقستان تەرريتورياسىنان جويىلىپ كەتۋى دە ىقتيمال. سەبەبى اتى اڭىزعا اينالعان بۇل جىرتقىشتى 40 جىلدان بەرى ول مەكەندەگەن جەرلەردەن (تيان-شان مەن التاي تاۋلارى) كەزدەسكەنى جايىندا انىق دەرەكتەر جوق. قىزىل قاسقىردى قازاقستانداعى حايۋاناتتار باعىندا قولدان ءوسىرۋدى قولعا الىپ، ونى بۇرىنعى مەكەندەگەن جەرلەرگە قايتا جىبەرۋدىڭ جولدارىن قاراستىرۋ كەرەك.

تيان-شان قوڭىر ايۋى

3-كاتەگوريا. تيان-شان تاۋى مەن جوڭعار الاتاۋىندا مەكەندەيدى. ول جەرلەردە تيىسىنشە 200 جانە 300-دەي ايۋ تىرشىلىك ەتەدى. بۇل اڭعا تيەتىن نەگىزگى ءقاۋىپ – ادامنىڭ تىكەلەي اۋلاۋى جانە تاۋلى اۋدانداردى يگەرۋ بارىسىندا ونى مەكەندەيتىن جەرلەرىنەن ىعىستىرۋ.

جوڭعار الاتاۋىندا قورىق ۇيىمداستىرىپ، ال الماتى مەن اقسۋ-جاباعىلى قورىقتارىندا ايۋدى قورعاۋدى كۇشەيتۋ كەرەك.

ورتا ازيا تاس سۋسارى

3-كاتەگوريا. تيان-شان، جوڭعار الاتاۋى مەن التايدا تاراعان. قاساقىلىق اسەرىنەن سانى بىرتىندەپ كەمۋدە. تاس سۋساردى قورعاۋ ءۇشىن كوپشىلىك حالىق، اسىرەسە اڭشىلار، اراسىندا كەڭ كولەمدە ۇگىت-ناسيحات جۇمىستارىن جۇرگىزۋ كەرەك.

ورمان سۋسارى

3-كاتەگوريا. قازاقستاندا تەك جايىق وزەنىنىڭ جايىلمالارىنداعى ورمانداردا مەكەندەيدى. سوڭعى جىلدارى سولتۇستىك قازاقستاننىڭ ورماندارىندا بىرنەشە رەت كەزدەسكەنى بەلگىلى. بۇل جەرلەرگە ول روسسيانىڭ شەكارالاس اۋداندارىنان ءوتىپ كەلگەن. سانىن شەكتەۋدىڭ نەگىزگى فاكتورلارى – قاساقىلىق جانە ازىق قورىنىڭ ازايۋى. كيرسانوۆ قورىقشاسىندا قورعاۋدى كۇشەيتىپ، ازىق قورى از بولعان جىددارى سۋساردى قىس ايلارىندا ۇستەمە قورەكتەندىرۋدى ۇيىمداستىرۋ كەرەك.

ەۆروپا قارا كۇزەنى

1-كاتەگوريا. ەرتەدە جايىق وزەنىنىڭ القابى مەن ەدىلدىڭ اتىراۋىندا مەكەندەگەن. باسەكەسى امەريكا سۋ كۇزەنىن جەرسىندىرگەننەن كەيىن قارا كۇزەن بۇل جەرلەردە كەزدەسپەيتىن بولدى. قازاقستاندا ونىڭ تولىق جويىلىپ كەتۋى دە مۇمكىن. ەۆروپا قارا كۇزەنىن قولدا ءوسىرۋدىڭ شارالارىن دايىنداۋدى قولعا الىپ، ونى بۇرىنعى مەكەندەگەن ورتاسىنا قايتا جىبەرىپ، سول جەرلەردەگى امەريكا سۋ كۇزەنىن جوسپارلى تۇردە اۋلاۋ شارالارىن قاراستىرۋدىڭ مەزگىلى جەتكەن سياقتى.

شۇبار كۇزەن

3-كاتەگوريا. قازاقستاننىڭ ءشول جانە شولەيتتى اۋداندارىندا كەڭتاراعان، ءبىراق بارلىق جەرلەردە سانى وتە از. كەيبىر قۇرعاقشىلىق جىلدارى سانى كۇرت وزگەرىسكە ۇشىراپ، مۇلدەم ازايىپ كەتەدى. ءشولدى ايماقتا بەتپاقدالا، بالقاش ءوڭىرى، قىزىلقۇم قورىقتارىن ۇيىمداستىرۋ، سونىمەن قاتار سيرەك كەزدەسەتىن جانۋارلاردى قورعاۋ ءۇشىن بىرنەشە زوولوگيالىق قورىقشالار قۇرۋ كەرەك.

يتايۋ

1-كاتەگوريا. وتە سيرەك كەزدەسەتىن اڭ. قازاقستاندا وڭتۇستىك ءۇستىرتتىڭ شاعىن عانا تەرريتورياسىندا تارالعان. ول جەردە 15-20-داي عانا يتايۋ مەكەندەۋى مۇمكىن. بۇل جىرتقىش كەزدەسەتىن تەرريتوريالاردى ءۇستىرت قورىعىنا قوسىپ، كەن ىزدەۋشىلەر قاتارىنداعى جۇمىسشىلار مەن شوپاندار اراسىندا يتايۋدى قورعاۋ جايىندا ۇگىت-ناسيحات جۇمىستارىن جۇرگىزۋ كەرەك.

ورتا ازيا وزەن قۇندىزى

1-كاتەگوريا. ادامنىڭ تىكەلەي ارالاسۋىمەن سانى كەمىپ، تارالۋ ايماعى تارىلعان. تەك ىلە الاتاۋىنىڭ شىعىسىنداعى كەيبىر جەرلەردە، جوڭعار الاتاۋى مەن ىلە وزەنىنىڭ القابىندا عانا ساقتالىپ قالعان ءتۇر. سانى ۇنەمى ازايۋدا. شارىن وزەنىنىڭ تومەنگى اعىسى مەن جوڭعار الاتاۋىنداعى وسەك وزەنىنىڭ باسسەينىندەگى سۋ قويمالارىندا قورىقشالار ۇيىمداستىرۋ قاجەت-اق بولىپ وتىر.

قابىلان

1-كاتەگوريا. بۇرىن قازاقستاندا ءۇستىرت پەن قىزىلقۇمدا مەكەندەگەن، بۇگىن دە بۇل جەرلەردە جويىلىپ كەتۋى دە مۇمكىن. ويتكەنى، 70-جىلداردىڭ ورتاسىنان باستاپ رەسپۋبليكا شەڭبەرىندە بۇل جىرتقىشتىڭ كەزدەسكەنى جايىندا انىق دەرەكتەر جوق. نەگىزگى سەبەپ – قابىلاندى جانە ونىڭ ەڭ باستى قورەگى قاراقۇيرىقتاردى تىكەلەي اۋلاپ، ساندارىن ازايتۋ. قولدا وسىرىلگەن جىرتقىشتاردى تابيعي ورتاعا قايتادان جىبەرىپ، ونىڭ سانىن قالپىنا كەلتىرۋ جۇمىستارىن باستاۋ كەرەك.

شاعىل مىسىعى

3-كاتەگوريا. ازداعان مىسىقتار تەك ءۇستىرت پەن قىزىلقۇمدا عانا مەكەندەيدى. سانىنىڭ كەمۋىنىڭ نەگىزگى سەبەبى – قالىڭ قارلى قاتال قىستى جىلدارى ازىق قورىنىڭ ازايۋى، وعان قوسا ادامنىڭ تىكەلەي قىزمەتتەرى اسەر ەتەدى. قىزىلقۇم قورىعىن ۇيىمداستىرىپ، سولتۇستىك قىزىلقۇمنىڭ ءبىرشاما بولىگىن قورىقشا ەتىپ جاريالاۋ كەرەك.

سابانشى

3-كاتەگوريا. كاسپييدەن التايعا دەيىنگى ءشولدى الاسا تاۋلاردا كەڭ تاراعان، ءبىراق سيرەك كەزدەسەتىن ءتۇر. سەبەپتەرى: قار كوپ تۇسكەن جىلدارى ازىق قورىنىڭ ازايۋى، قاساقىلىق، قويشىلاردىڭ يتتەرىنىڭ تالاپ ءولتىرۋى، ادامنىڭ شارۋاشىلىق قىزمەتىنە بايلانىستى ولاردىڭ تارالۋ ايماعىنىڭ تارىلۋى. سارىارقا مەن جوڭعار الاتاۋىندا قورىقتار ۇيىمداستىرۋ كەرەك.

قاراقال

1-كاتەگوريا. ۇستىرتتە تاراعان، ەرتەدە قىزىلقۇمدا دا مەكەندەگەن. سانىنىڭ ازدىلىعى سونشا، ءتۇر جويىلىپ كەتۋ جاعدايىندا. سەبەپتەرى – باسقادا  مىسىقتارعا اسەر ەتەتىن فاكتورلار. ءۇستىرت قورىعىنىڭ تەرريتورياسىنا قازىرگى كەزدە قاراقال كەزدەسەتىن جەرلەردى قوسىپ كەڭەيتۋ كەرەك. ءۇستىرتتىڭ باسقا جەرلەرىندە دە ارنايى زوولوگيالىق قورىقشالار اشۋدى قولعا العان دا ءجون.

تۇركىستان سىلەۋسىنى

3-كاتەگوريا. سىلەۋسىننىڭ سيرەك كەزدەسەتىن تۇرشەسى. قازاقستاننىڭ تەك وڭتۇستىك جانە وڭتۇستىك-شىعىسىنداعى تاۋلى ورمانداردا مەكەندەيدى. سانى ونشا كوپ ەمەس. ونىڭ تومەندەۋىنىڭ نەگىزگى سەبەپتەرى – قاساقىلىق جانە ازىق قورىنىڭ از بولۋى. جوڭعار الاتاۋىندا قورىق ۇيىمداستىرىپ، بار قورىقشالاردا سىلەۋسىندى قورعاۋدى كۇشەيتۋ كەرەك.

بارىس

1-كاتەگوريا. قازاقستانداعى ەڭ ۇلكەن جابايى مىسىق. تيان-شان، جوڭعار الاتاۋى مەن التايدىڭ بيىك تاۋلارىندا مەكەندەيدى. سانى 200-دەن اسپايدى جانە جىلدان جىلعا كەمۋدە. نەگىزگى سەبەپتەرى – قاساقىلىق جانە تاۋتەكەلەر مەن باسقا جابايى تۇياقتىلاردىڭ سانىنىڭ كەمۋىنە بايلانىستى ازىق قورىنىڭ ازايۋى. جوڭعار قورىعىن قۇرىپ جانە تاۋداعى قورىقشالار مەن قورىقتاردا ونى قورعاۋدى كۇشەيتۋ كەرەك.

تۇرىكمەن قۇلانى

1-كاتەگوريا. قۇلاننىڭ بۇل تۇرشەسى ۇستىرتتە مەكەندەگەن، ال XX عاسىرداڭ 30-جىلدارى ول جەردەن جويىلىپ كەتتى. قازاقستاننىڭ باسقا ءشولدى اۋداندارىندا باسقا تۇرشەسى – قازاقستان قۇلانى مەكەندەگەن، ءبىراق ول 30-جىلدارى ءبىرجولا جويىلدى. 1953 جىلى تۇركمەنستاننان ارال تەڭىزىندەگى بارساكەلمەس ارالىنا اكەلىنگەن قۇلاندار كوبەيىپ، 1982 جىلدان باستاپ ىلە اڭعارىنا، بەتپاقدالا مەن شىعىس كاسپيي وڭىرىنە جىبەرىلدى.

توعاي بۇعىسى

1-كاتەگوريا. جويىلىپ بارا جاتقان ورتا ازيالىق تۇرشە. ەرتەدە قازاقستاندا سىرداريا مەن ىلە وزەندەرىنىڭ بويىندا مەكەندەگەن، ءبىراق 60-جىلداردىڭ ورتاسىندا تولىقتاي جويىلعان. 1981 جىلى تاجىكستاننان بىرنەشە بۇعى اكەلىنىپ، ولاردى ىلە وزەنىنىڭ سول جاعالاۋىندا ورنالاسقان قاراشەڭگەل اڭشىلىق شارۋاشىلاعىنا جىبەرىلدى. سانى 200-گە جەتىپ، ودان ارى قاراي وسۋدە. بۇل بۇعىلاردى سىرداريا مەن ىلە وزەنىنىڭ بويىندا تىرشىلىك مەكەنى ءالى دە بولسا ساقتالعان جەرلەرگە جىبەرۋ كەرەك.

قاراقۇيرىق

3-كاتەگوريا. ەرتەدە ءشولدى ايماقتا كوپتەپ كەزدەسكەن، ءبىراق قاساقىلىققا بايلانىستى ونىڭ سانى 200 مىڭنان (30-جىلدارى) 10 مىڭعا (70-جىلدارى) دەيىن كەمىدى جانە كوپ جەرلەردە ول كەزدەسپەيتىن بولدى. ءتۇردى قىزىل كىتاپقا تىركەگەن سوڭ ونىڭ سانى تۇراقتالىپ، جان-جاقتى قورعالاتىن جەرلەردە وسە باستادى. ءقازىر قازاقستاندا 30-50 مىڭداي قاراقۇيرىق بار. قورعالاتىن جاڭا تەرريتوريالار اشۋ كەرەك.

ءۇستىرت ارقارى

3-كاتەگوريا. تەك ءۇستىرت پەن ماڭعىستاۋدا عانا مەكەندەيدى. 70-جىلدارى سانى 7-10 مىڭنان 1-4 مىڭعا دەيىن كەمىدى، ءبىراق ءۇستىرت قورىعىن جانە 2 قورىقشا (اقتاۋ-بوزاشى مەن قاراگيە-قاراكول) قۇرىلعاننان سوڭ سانى ءوسىپ، 1991 جىلى 5،5 مىڭ باسقا جەتتى. بۇل تۇرشەنىڭ شەكتەلگەن سانىن پايدالانۋ جونىندە تاجىريبەلەر جۇرگىزۋ باستالدى. ءۇستىرت قورىعىنىڭ تەرريتورياسىن كەڭەيتىپ، بىرنەشە قورىقشالار ۇيىمداستىرۋ كەرەك.

التاي ارقارى

1-كاتەگوريا. تەك التايدا عانا كەزدەسەدى. ول جەردە شامامەن 80-دەي ارقار مەكەندەيدى، ياعني بۇل تۇرشە جويىلىپ كەتۋ شەگىنە جاقىن تۇر. نەگىزگى سەبەپ – قاساقىلىق جانە ارقارلار تىرشىلىك مەكەنىندە پارمەندى تۇردە مال جايۋ. مال جايۋدى شەكتەپ، كۇرشىم جوتاسىنىڭ وڭ جاق بەتكەيىندە مارقاكول قورىعىنىڭ جەكە بولىمشەسىن اشۋ كەرەك.

قىزىلقۇم ارقارى

1-كاتەگوريا. قازاقستاندا قىزىلقۇمدا مەكەندەيدى، ءبىراق ول جەردە جويىلىپ كەتۋى دە مۇمكىن. ويتكەنى 70- جىلداردان باستاپ بىردە-بىر رەت كەزدەسپەگەن. سەبەبى باسقا دا تۇياقتىلارعا اسەر ەتەتىن فاكتورلار – قاساقىلىق جانە ءۇي مالدارىن كوپتەپ جويۋ. بۇل تۇرشەنى پيتومنيكتەردە قولدان ءوسىرۋدى باستاۋ جانە الىنعان تولدەردى قورعالاتىن تەرريتوريالارعا جىبەرۋ مەزگىلى جەتكەن سياقتى. ولاردى قورعاۋ ءۇشىن قىزىلقۇم قورىعى مەن بىرنەشە قورىقشالار ۇيىمداستىرۋ كەرەك.

قازاقستان ارقارى

1-كاتەگوريا. ورتالىق قازاقستاننىڭ الاسا قىرات جوتالارىندا مەكەندەيدى. 60-جىلدارى سانى مەن تارالۋ ايماعى قاساقىلىق پەن تىرشىلىك ەتۋگە جارامدى مەكەندەردىڭ تارىلۋىنا بايلانىستى قىسقاردى. 90-جىلداردىڭ ورتاسىنا قاراي ونىڭ سانى 12 مىڭعا دەيىن ءوسىپ، بۇل تۇرشەنى بەلگىلى ءبىر قورعالاتىن جەرلەردە ولاردىڭ شەكتەلگەن سانىن پايدالانۋ جونىندە تاجىريبەلىك جۇمىستار باستالدى. قورىقشالاردا ارقارلاردى قورعاۋدى كۇشەيتىپ، دالالىق قورىقتار قۇرىپ، ولاردى ۇلىتاۋعا قايتادان جەرسىندەرۋ كەرەك.

تيان-شان ارقارى

2-كاتەگوريا. تيان-شان مەن جوڭعار الاتاۋىندا تاراعان. بۇل تۇرشەنىڭ سانى شاپشاڭ تومەندەپ، ءقازىر ونىڭ سانى 1،5 مىڭنان اسپايدى. سەبەپ-ەرى – باسقا  ارقارلارعا اسەر ەتەتىن فاكتورلار. اقسۋ-جاباعىلى قورىعىنا جاقىن جاتقان ارقاردىڭ قىستايتىن جەرلەرىن قوسۋ، كورشىلەس قاراتاۋ جوتاسىندا بۇل قورىقتىڭ بولىمشەسىن اشىپ، جوڭعار الاتاۋىندا قورىق قۇرۋدى جەدەلدەتۋ كەرەك.

قاراتاۋ ارقارى

1-كاتەگوريا. تەك قازاقستاندا قاراتاۋدا عانا مەكەندەيتىن بۇل ارقار قازىرگى كەزدە تولىق جويىلۋ شەگىندە، بار-جوعى 100-150-دەي باسى ساقتالعان. وسىنداي وزىنە ءتان ەرەكشەلىگى بار جانۋاردى ساقتاپ قالۋ ءۇشىن جەدەلدەتىپ قاراتاۋ قورىعىن جانە وسى جوتانىڭ سولتۇستىك-باتىس شەتىندە قورىقشالار ۇيىمداستىرۋ كەرەك.

 

1-كاتەگوريا – جويىلىپ بارا جاتقان؛
2-كاتەگوريا – سانى جىلدان-جىلعا كۇرت ازايىپ بارا جاتقان؛
3-كاتەگوريا – سيرەك كەزدەسەتىن؛
4-كاتەگوريا – عىلىمي تۇرعىدان تولىق زەرتتەلمەگەن؛
5-كاتەگوريا – قالپىنا كەلتىرىلگەن تۇرلەر.

 

وقۋعا كەڭەس بەرەمىز:

جانۋارلار نەگە ۇزاق قىسقى ۇيقىعا كەتەدى؟

بۇگىنگە دەيىن بەلگىسىز بولىپ كەلگەن 15 جانۋار

الەمدەگى ەڭ قاتتى تىستەيتىن (شاعاتىن) تىرشىلىك يەلەرى

ەرەكشە تۇستەگى جانۋارلار

جانۋارلار قالاي كورەدى؟

ەڭ كىشكەنتاي مەن ەڭ ۇلكەندەر

جانۋارلاردا ينتەللەكت بار ما؟

پىلدەر

قورقاۋلار

كومودو كەسەلى

دەلفيندەر

توتىقۇس

---