التىن وردا داۋىرىندەگى ادەبيەتكە يسلامنىڭ اسەرى
التىن وردا مەملەكەتىنىڭ يسلامدانۋ ۇدەرىسىنىڭ باسى جوشىنىڭ ۇلى بەركەنىڭ يسلامدى قابىلدانۋىنان باستالادى. تاريحي دەرەكتەردە حان تاعىنا وتىرعان بەركە اعاسىنىڭ سالدىرعان سارايشىق قالاسىنا بارعاندا بۇقارادان كەلگەن كوپتەگەن كەرۋەندەردىڭ بىرىندەگى ەكى جاقسى كىسىنى ءبىر اۋلاق جەرگە شاقىرتىپ مۇسىلماندىقتىڭ شارتتارى مەن تاريحىن سۇراعاندىعى، الگى ەكى جاننىڭ مۇسىلمانشىلىقتى جاقسى بايان قىلۋىنىڭ ارقاسىندا بەركە حان شىن جۇرەگىمەن يسلامدى قابىلداعاندىعى جازىلادى. بەركەنىڭ سوڭىنان ءىنىسى توقاي-تەمىردە يسلام ءدىنىن قابىلداعانىن ءابىلعازىنىڭ دەرەكتەرىنەن كەزدەستىرەمىز. التىن وردا ءداۋىرى تۋرالى دەرەكتەردە بەركەنىڭ يسلامدى سەيفۋددين ءباحارزيدىڭ ۋاعىز-ناسيحاتى ناتيجەسىندە قابىلداعاندىعى كەلتىرىلگەن. بەركەنىڭ يسلامدى قابىلداۋى ونىڭ وزگە ءدىن وكىلدەرىمەن ارا-قاتىناسىنىڭ ناشارلاۋىنا سەبەپ بولعاندىعىن ءابىلعازى ءوزىنىڭ شەجىرەسىندە جازادى. ءبىراق، بەركە مۇسىلمان بولا تۇرا ءوزىنىڭ اسكەرىن 1258 جىلى قۇلاعۋدىڭ باعدات قالاسىن باسىپ الۋىنا كومەكتەسۋ ءۇشىن جىبەرگەندىگى تۋرالى مالىمەتتەر كەزدەسەدى. راشيد اد-دين بەركەنىڭ مۇسىلمانداردىڭ قالالارىن قيراتىپ، مۇسىلمان باسشىلارىنىڭ ۇيلەرىن ورتەگەنىن، دوسى مەن جاۋىن اجىراتپاي، تۋىسقاندارىمەن كەڭەسپەي حاليفتى تاقتان تايدىرعاندىعىن ءسوز ەتەدى. بەركەنىڭ مۇسىلمان بولا تۇرا بۇنداي قادامدارعا بارۋى ساياسي مۇددە تۇرعىسىنان جاسالعان وزىندىك شەشىمى ەكەنى ايتىلادى. التىن وردا داۋىرىندە قىزمەت جاساعان كەرۋەن سارايلاردا قۇلشىلىق ۇيلەرىنەن تەك مەشىتتىڭ بولۋى جوشى ۇلىسى تەرريتورياسىندا يسلامدانۋ ۇدەرىسىنىڭ تابيعاتىن تۇسىنۋگە مۇمكىندىك بەرەدى. ءابىلعازىنىڭ شەجىرەسى مەن اراب تاريحشىسى يبن كاسيردىڭ «بيدايا ۋا ان-نيحايا» ەڭبەگىندە بەركە حان مۇسىلمانشىلىققا بەت بۇرعاننان سوڭ وزگە ءدىن وكىلدەرىنەن بويىن اۋلاق سالعانى جايىندا دەرەك كەزىگەدى.
ءبىزدىڭ ويىمىزشا كوپدىندى جانە وزگە ءدىندارلارعا قۇرمەتپەن قارايتىن جوشى ۇلىسىنىڭ حاندارى مۇسىلمانشىلىققا وتكەننەن كەيىن، موڭعول يمپەرياسىنىڭ ورتالىعىنا باعىنا بەرمەي، دەربەس ساياسات جۇرگىزۋدى قولعا العانداي. سەبەبى، ءۇستىرت بويىنداعى كەرۋەن سارايلاردا تەك قانا مەشىتتەردىڭ بولۋى، جوشى ۇرپاقتارىنىڭ ءوز اتتارىنان مۇسىلمانشىلىق داستۇردە تيىنداردى باسىپ شىعارۋى جانە بەركە حاننىڭ اراپ تۇبەگىندەگى مۇسىلمان ديناستيالارىمەن قۇلاعۋعا قارسى ساياسي وداققا بىرىگۋى وسى ويلارىمىزدى راستايتىنداي. وشى ۇلىسىنىڭ تولىققاندى مۇسىلماندانۋى وزبەك حاننىڭ يسلامدى مەملەكەتتىك ءدىن ەتىپ جاريالاۋىمەن باستالادى دەۋگە ابدەن بولادى. ءابىلعازى ءوزىنىڭ شەجىرەسىندە «وزبەك حان ەلدىڭ ۇلىس-ۇلىسىن يسلامعا كىرگىزدى، حالىقتىڭ داۋلەتى ارتتى. ودان سوڭ بارشا جوشى ەلى وزبەك ەلى اتاندى»، – دەپ جازادى. وزبەك حان بيلىككە كەلىسىمەن ءوز ۇلىسىندا يسلامدانۋ ۇدەرىسىن تەز ءارى قىسقا ۋاقىت ىشىندە جۇرگىزۋگە تىرىستى. بيلىك قۇرعان ەكى جىلدان كەيىن مىسىر سۇلتانى مالىك ءان ناسيرگە جازعان حاتىندا وزبەك ءوزىنىڭ ۇلىسىندا كاپىرلەردىڭ از قالعاندىعىن ايتادى. پارسى جىلناماشىسى مۋين اد-دين ناتانزي: «وزبەك حان تۇسىندا دەشتى قىپشاق اللاعا تابىنعان ەلگە اينالدى»، – دەيدى.
بۇل باعىتتا ءالى دە بولسا تاريحي-ارحەولوگيالىق ماتەريالدارعا نەگىزدەلگەن كەشەندى زەرتتەۋ جۇمىستارىن ۇيىمداستىرۋ كەرەك دەگەن ويدامىز. جوشى ۇلىسىنىڭ يسلامدانۋ ۇدەرىسى وتاندىق تاريح جانە ارحەولوگيا عىلىمىندا ءالى دە تولىققاندى زەرتتەلمەگەن تاقىرىپتاردىڭ ءبىرى.
كايراتوۆ ارايلىم
You Might Also Like
-
ورتاعاسىرلىق شىعىس مۇسىلمان حالىقتارىنىڭ ادەبيەت تاريحىنا نازار اۋدارعانىمىزدا كەيبىر كلاسسيكالىق تۋىندىلاردىڭ دۇنيەگە كەلۋىندە سول زامانداعى حاندار مەن ەل بيلەۋشىلەرىنىڭ تىكەلەي ۇسىنىستا...
-
كۇمىس الۋ — ۇلتتىق ات ويىنى. ەرتەدە كەلىن ءتۇسىرۋ، قىز ۇزاتۋ سالتاناتىندا قالىڭدىق ورامالعا كۇمىس تەڭگە ءتۇيىپ بەرەتىن، ونى شاباندوز شاۋىپ كەلە جاتىپ جەردەن ءىلىپ الاتىن. وزىپ شىققان جىگىت بەتاش...
