InfoHub Logo

ورتاعاسىرلىق شىعىس مۇسىلمان حالىق­تارىنىڭ ادەبيەت تاريحىنا نازار اۋدارعانىمىزدا كەيبىر كلاسسيكالىق تۋىندىلاردىڭ دۇنيەگە كەلۋىندە سول زامان­داعى حاندار مەن ەل بيلەۋشىلەرىنىڭ تىكەلەي ۇسىنىستارى مەن ماتەريالدىق قولداۋى جاتقانىن كورەمىز. تاريحتا شىعارماسىن بەلگىلى ءبىر تۇلعاعا ارناپ، جان باققان قالام يەلەرى دە از بولماعان. ورتاعاسىرلاردا ءوز زامانىنىڭ ءسوز زەر­گەرىن قادىرلەپ، ءبىر شىعارما جازىپ بەرۋدى سۇراعان ەل بيلەۋشىلەر دە ءجيى كەزدەسەدى. اقىنىنىڭ قاسىنان تابىلعان حاننىڭ تاريحتا بەدەلى دە ۇستەم بولعان. ادەتتە، الەم­ءدى جاۋلاعان بيلەۋشىلەردىڭ تاريحي تۇلعاسىنا قاراعاندا، ادەبي بەينەسى بۇقارانىڭ جادىندا ۇزاق ساقتالاتىنى بەلگىلى. بۇعان ءابىلقاسىم فيرداۋسي مەن سۇلتان ماحمۇت، شيرازدىق حافيز بەن ءامىر تەمىر، بۇقار جىراۋ مەن ابىلاي حان اراسىنداعى سۇحباتتاردىڭ ەل اراسىنا اڭىز-اڭگىمە تۇرىندە تاراعانى مىسال.

سول سەكىلدى التىن وردا تۇسىنداعى كەيبىر جادىگەر سول زامان بيلەۋشىلەرىنىڭ تىكەلەي قولداۋىمەن جازىلعان. مىسالى، 1310 جىلى جازىلعان رابعۇزيدىڭ «پاي­عام­بارلار قيسساسى» جەرگىلىكتى بەي ناسي­راددين توقبۇعا بەككە ارنالسا، قۇتب «حۇسراۋ-شىرىن» داستانىن 1341-1342 جىلدارى ەل بيلەگەن تىنىبەك پەن ونىڭ جۇبايى ماليكا حانىمعا سىيلاعان. سونداي-اق ناما جانرىنىڭ كوشباسىندا تۇرعان ءحارازميدىڭ «مۇحابباتناماسى» 1353 جىلى قوڭىرات رۋىنىڭ كوسەمى مۇحام­مەد قوجابەكتىڭ قۇرمەتىنە جازىل­عان. اتالعان بۇل شىعارمالاردىڭ «تاليف-ە ءساباب» ياعني تۋىندىنىڭ جا­زى­لۋ سەبەبى اشىپ كورسەتىلەتىن تۇستا وسى ەل بيلەۋشىلەرىنە جىر ارنالىپ، ما­داق­تار ايتىلعان. وسىدان-اق، التىن ور­دا تۇسىندا ەل بيلەۋشىلەرى تاراپىنان ءسوز ونەرىنە، ولاردى جاراتۋشى ءسوز زەر­گەرلەرىنە دەگەن قۇرمەتتىڭ ارتقانىن كورەمىز. 

التىن وردا ادەبيەتىنىڭ دامۋىن مىسىرداعى ماملۇك-قىپشاقتار جازبا مۇراسىنان ءبولىپ قاراستىرۋ مۇمكىن ەمەس. ەۋرازيا كەڭىستىگىندەگى جوشى ۇلىسى مەن سولتۇستىك افريكاداعى مىسىر بي­لەۋشىلەرىن گەنەتيكالىق جاعىنان تۋىس­تىق ءھام ورتاق مادەنيەت بىرىكتىرەتىن. سودان يسلام وركەنيەتىنىڭ اياسىنا ۇيىس­قان قىپشاقتاردىڭ ادەبي كەڭىستىگى دە ءبىر ەدى. اسىرەسە تۇركىلىك رۋح پەن يسلا­مي قۇندىلىقتاردا باستى مۇددەلەر تو­عىساتىن. ەڭ نەگىزگىسى – ەكى ەلدىڭ دە ءبىر يماني سەنىمدە بولۋى دەر ەدىك. جالپى، سايا­سي-ديپلوماتيالىق قارىم-قاتىناستا گەنەتيكالىق تۋىستىققا قاراعاندا، يماني سەنىمگە نەگىزدەلگەن مادەنيەتتىڭ سالماعى باسىم تۇسەتىنى بەلگىلى. مۇنى جوشى ۇرپاقتارىنىڭ ءبىر اتالاس حۋلاگۋ ۇلىسىنا قاراعاندا، الىستاعى مىسىر بيلەۋشىلەرىمەن تىعىز قارىم-قاتىناس ورناتۋىنان-اق بايقاۋعا بولادى.

التىن وردا مەن مىسىر اراسىن­دا ساياسي-ديپلوماتيالىق قارىم-قاتى­ناستاردىڭ جوعارى دەڭگەيدە دامىعانى تاريحتان بەلگىلى. ابباسيدتەر بيلىگى حۋ­لاگۋ تاراپىنان قۇلاتىلعاننان كەيىن ماملۇكتەر بيلىگىندەگى مىسىر ەلى سول كەزدەگى يسلام الەمىنىڭ نەگىزگى ور­تالىعىنا اينالدى. ءارى ساراي بيلەۋ­شىلەرىنىڭ يس­لامدى قابىلداۋىندا دا ماملۇك-قىپ­شاقتارىنىڭ ىقپالى زور بولدى. ەكى ەل مادەنيەتىنىڭ بارىن­شا جاقىنداي تۇسۋىنە سول زاماندا ءومىر سۇرگەن قالام يەلەرى دە قاتتى اسەر ەتتى. سارايدان كايرگە قونىس اۋدارۋ­شى­­لاردىڭ قاتارىندا قۇتب، ءسايف ساراي سەكىلدى اقىندار بولدى. ولاردىڭ شىعارمالارىنىڭ يدەياسى التىن ور­دادا تۋعانىمەن دە، تۋىندى رەتىندە مىسىردا جەمىسىن بەردى. سوندىقتان دا عالىمدار جوشى ۇلىسى مەن مىسىرداعى تۇركى ادەبي جادىگەرلەرىن ءحىىى-حVءى عاسىرلارداعى قىپشاق ادەبيەتى نەمەسە التىن وردا – قىپشاق داۋىرىندەگى شىعارمالار دەپ، جالپىلاما اتاۋمەن قاراستىرادى. سەبەبى سول كەزدەگى جازبا جادىگەرلەر جوشى ۇلىسىنداعى دالا قىپشاقتارى مەن مىسىرداعى ماملۇك-قىپشاقتارى تاراپىنان جاراتىلعان ەدى.

شىڭعىس حان جورىعىنىڭ ادامزات وركەنيەتىنە، سونىڭ ىشىندە يسلام الەمىنە تيگىزگەن اسەرى تۋرالى، كوبىنە ءبىر جاقتى عانا پىكىر ايتىلاتىنى بەلگىلى. دەسەك تە، وسى جورىقتان كەيىن يسلام ءور­كەنيەتى تۇركىلەردىڭ قولىنا ءوتتى ءھام تۇركى ادەبي ءتىلى دامي باستادى. باعدات حاليفاتىن حۋلاگۋ بارىپ قۇلاتقاننان كەيىن، يسلام الەمىنىڭ ورتالىعى قىپشاقتار بيلىگىندەگى مىسىرعا اۋىسسا، دەشتى قىپشاقتا جوشى ۇلىسى نەگىزىندەگى التىن وردا مەملەكەتى بوي كوتەردى. وسى ەكى ەلدىڭ دە مەملەكەتتىك ءتىلى – قىپشاق ءتىلى بولدى. كوركەم تۋىندىلار دا سول تىلدە دۇنيەگە كەلدى. سىرت قاراعاندا «ءقيسساسۋل-انبيا»، «جۇمجۇما»، «ءناھجۋل-فاراديس»، «ءمۇعينۋل-مۇريد» بولىپ، جادىگەرلەردىڭ اتاۋى ارابشا نە پارسىشا اتالعانىمەن دە، شىعارما ءبۇتىن­دەي تۇركى ادەبي تىلىندە جازىلدى.

التىن وردا ءداۋىرى ادەبيەتى – ەكى ارنادان ءنار الدى: كونە تۇركى ءھام شىعىس مۇسىل­مان ادەبيەتى. قاراحاندىقتار بي­لىگى تۇسىندا ءومىر سۇرگەن ماحمۇت قاش­قاري، ءجۇسىپ بالاساعۇن، احمەت جۇينەكي، احمەت ياساۋي، سۇلەيمەن باقىرعاني سەكىلدى اقىنداردىڭ كوركەم ويلارىن جو­شى ۇلىسىندا ءومىر سۇرگەن تۇركى اقىن­دارى ودان ءارى دامىتتى. سونداي-اق ولار ساعدي، فەرداۋسي، عازالي، اتتار، رۋمي، نيزاميلەر سەكىلدى پارسى ادەبيەتى وكىل­دەرىنىڭ شىعارمالارىمەن دە تانىس بولدى. كەيبىرىنىڭ تۋىندىلارىن تۇركى ادەبي تىلىنە ءتارجىمالادى. ءتىپتى شەيح ساعديدىڭ شىعارمالارى سارايدا كەڭىنەن تانىمال بولعانى سونشالىق، ونىڭ جىر شۋماقتارى التىن وردا استاناسىنىڭ كەيبىر عيماراتتارىنىڭ قابىرعالارىنا جازىلدى.

ورتاعاسىرلىق شىعىس مۇسىلمان حالىق­تارىنىڭ ادەبيەت تاريحىنا نازار اۋدارعانىمىزدا كەيبىر كلاسسيكالىق تۋىندىلاردىڭ دۇنيەگە كەلۋىندە سول زامان­داعى حاندار مەن ەل بيلەۋشىلەرىنىڭ تىكەلەي ۇسىنىستارى مەن ماتەريالدىق قولداۋى جاتقانىن كورەمىز. تاريحتا شىعارماسىن بەلگىلى ءبىر تۇلعاعا ارناپ، جان باققان قالام يەلەرى دە از بولماعان. ورتاعاسىرلاردا ءوز زامانىنىڭ ءسوز زەر­گەرىن قادىرلەپ، ءبىر شىعارما جازىپ بەرۋدى سۇراعان ەل بيلەۋشىلەر دە ءجيى كەزدەسەدى. اقىنىنىڭ قاسىنان تابىلعان حاننىڭ تاريحتا بەدەلى دە ۇستەم بولعان. ادەتتە، الەم­ءدى جاۋلاعان بيلەۋشىلەردىڭ تاريحي تۇلعاسىنا قاراعاندا، ادەبي بەينەسى بۇقارانىڭ جادىندا ۇزاق ساقتالاتىنى بەلگىلى. بۇعان ءابىلقاسىم فيرداۋسي مەن سۇلتان ماحمۇت، شيرازدىق حافيز بەن ءامىر تەمىر، بۇقار جىراۋ مەن ابىلاي حان اراسىنداعى سۇحباتتاردىڭ ەل اراسىنا اڭىز-اڭگىمە تۇرىندە تاراعانى مىسال.

سول سەكىلدى التىن وردا تۇسىنداعى كەيبىر جادىگەر سول زامان بيلەۋشىلەرىنىڭ تىكەلەي قولداۋىمەن جازىلعان. مىسالى، 1310 جىلى جازىلعان رابعۇزيدىڭ «پاي­عام­بارلار قيسساسى» جەرگىلىكتى بەي ناسي­راددين توقبۇعا بەككە ارنالسا، قۇتب «حۇسراۋ-شىرىن» داستانىن 1341-1342 جىلدارى ەل بيلەگەن تىنىبەك پەن ونىڭ جۇبايى ماليكا حانىمعا سىيلاعان. سونداي-اق ناما جانرىنىڭ كوشباسىندا تۇرعان ءحارازميدىڭ «مۇحابباتناماسى» 1353 جىلى قوڭىرات رۋىنىڭ كوسەمى مۇحام­مەد قوجابەكتىڭ قۇرمەتىنە جازىل­عان. اتالعان بۇل شىعارمالاردىڭ «تاليف-ە ءساباب» ياعني تۋىندىنىڭ جا­زى­لۋ سەبەبى اشىپ كورسەتىلەتىن تۇستا وسى ەل بيلەۋشىلەرىنە جىر ارنالىپ، ما­داق­تار ايتىلعان. وسىدان-اق، التىن ور­دا تۇسىندا ەل بيلەۋشىلەرى تاراپىنان ءسوز ونەرىنە، ولاردى جاراتۋشى ءسوز زەر­گەرلەرىنە دەگەن قۇرمەتتىڭ ارتقانىن كورەمىز. 

التىن وردا ادەبيەتىنىڭ دامۋىن مىسىرداعى ماملۇك-قىپشاقتار جازبا مۇراسىنان ءبولىپ قاراستىرۋ مۇمكىن ەمەس. ەۋرازيا كەڭىستىگىندەگى جوشى ۇلىسى مەن سولتۇستىك افريكاداعى مىسىر بي­لەۋشىلەرىن گەنەتيكالىق جاعىنان تۋىس­تىق ءھام ورتاق مادەنيەت بىرىكتىرەتىن. سودان يسلام وركەنيەتىنىڭ اياسىنا ۇيىس­قان قىپشاقتاردىڭ ادەبي كەڭىستىگى دە ءبىر ەدى. اسىرەسە تۇركىلىك رۋح پەن يسلا­مي قۇندىلىقتاردا باستى مۇددەلەر تو­عىساتىن. ەڭ نەگىزگىسى – ەكى ەلدىڭ دە ءبىر يماني سەنىمدە بولۋى دەر ەدىك. جالپى، سايا­سي-ديپلوماتيالىق قارىم-قاتىناستا گەنەتيكالىق تۋىستىققا قاراعاندا، يماني سەنىمگە نەگىزدەلگەن مادەنيەتتىڭ سالماعى باسىم تۇسەتىنى بەلگىلى. مۇنى جوشى ۇرپاقتارىنىڭ ءبىر اتالاس حۋلاگۋ ۇلىسىنا قاراعاندا، الىستاعى مىسىر بيلەۋشىلەرىمەن تىعىز قارىم-قاتىناس ورناتۋىنان-اق بايقاۋعا بولادى.

التىن وردا مەن مىسىر اراسىن­دا ساياسي-ديپلوماتيالىق قارىم-قاتى­ناستاردىڭ جوعارى دەڭگەيدە دامىعانى تاريحتان بەلگىلى. ابباسيدتەر بيلىگى حۋ­لاگۋ تاراپىنان قۇلاتىلعاننان كەيىن ماملۇكتەر بيلىگىندەگى مىسىر ەلى سول كەزدەگى يسلام الەمىنىڭ نەگىزگى ور­تالىعىنا اينالدى. ءارى ساراي بيلەۋ­شىلەرىنىڭ يس­لامدى قابىلداۋىندا دا ماملۇك-قىپ­شاقتارىنىڭ ىقپالى زور بولدى. ەكى ەل مادەنيەتىنىڭ بارىن­شا جاقىنداي تۇسۋىنە سول زاماندا ءومىر سۇرگەن قالام يەلەرى دە قاتتى اسەر ەتتى. سارايدان كايرگە قونىس اۋدارۋ­شى­­لاردىڭ قاتارىندا قۇتب، ءسايف ساراي سەكىلدى اقىندار بولدى. ولاردىڭ شىعارمالارىنىڭ يدەياسى التىن ور­دادا تۋعانىمەن دە، تۋىندى رەتىندە مىسىردا جەمىسىن بەردى. سوندىقتان دا عالىمدار جوشى ۇلىسى مەن مىسىرداعى تۇركى ادەبي جادىگەرلەرىن ءحىىى-حVءى عاسىرلارداعى قىپشاق ادەبيەتى نەمەسە التىن وردا – قىپشاق داۋىرىندەگى شىعارمالار دەپ، جالپىلاما اتاۋمەن قاراستىرادى. سەبەبى سول كەزدەگى جازبا جادىگەرلەر جوشى ۇلىسىنداعى دالا قىپشاقتارى مەن مىسىرداعى ماملۇك-قىپشاقتارى تاراپىنان جاراتىلعان ەدى.

شىڭعىس حان جورىعىنىڭ ادامزات وركەنيەتىنە، سونىڭ ىشىندە يسلام الەمىنە تيگىزگەن اسەرى تۋرالى، كوبىنە ءبىر جاقتى عانا پىكىر ايتىلاتىنى بەلگىلى. دەسەك تە، وسى جورىقتان كەيىن يسلام ءور­كەنيەتى تۇركىلەردىڭ قولىنا ءوتتى ءھام تۇركى ادەبي ءتىلى دامي باستادى. باعدات حاليفاتىن حۋلاگۋ بارىپ قۇلاتقاننان كەيىن، يسلام الەمىنىڭ ورتالىعى قىپشاقتار بيلىگىندەگى مىسىرعا اۋىسسا، دەشتى قىپشاقتا جوشى ۇلىسى نەگىزىندەگى التىن وردا مەملەكەتى بوي كوتەردى. وسى ەكى ەلدىڭ دە مەملەكەتتىك ءتىلى – قىپشاق ءتىلى بولدى. كوركەم تۋىندىلار دا سول تىلدە دۇنيەگە كەلدى. سىرت قاراعاندا «ءقيسساسۋل-انبيا»، «جۇمجۇما»، «ءناھجۋل-فاراديس»، «ءمۇعينۋل-مۇريد» بولىپ، جادىگەرلەردىڭ اتاۋى ارابشا نە پارسىشا اتالعانىمەن دە، شىعارما ءبۇتىن­دەي تۇركى ادەبي تىلىندە جازىلدى.

التىن وردا ءداۋىرى ادەبيەتى – ەكى ارنادان ءنار الدى: كونە تۇركى ءھام شىعىس مۇسىل­مان ادەبيەتى. قاراحاندىقتار بي­لىگى تۇسىندا ءومىر سۇرگەن ماحمۇت قاش­قاري، ءجۇسىپ بالاساعۇن، احمەت جۇينەكي، احمەت ياساۋي، سۇلەيمەن باقىرعاني سەكىلدى اقىنداردىڭ كوركەم ويلارىن جو­شى ۇلىسىندا ءومىر سۇرگەن تۇركى اقىن­دارى ودان ءارى دامىتتى. سونداي-اق ولار ساعدي، فەرداۋسي، عازالي، اتتار، رۋمي، نيزاميلەر سەكىلدى پارسى ادەبيەتى وكىل­دەرىنىڭ شىعارمالارىمەن دە تانىس بولدى. كەيبىرىنىڭ تۋىندىلارىن تۇركى ادەبي تىلىنە ءتارجىمالادى. ءتىپتى شەيح ساعديدىڭ شىعارمالارى سارايدا كەڭىنەن تانىمال بولعانى سونشالىق، ونىڭ جىر شۋماقتارى التىن وردا استاناسىنىڭ كەيبىر عيماراتتارىنىڭ قابىرعالارىنا جازىلدى.

كايراتوۆ ارايلىم

---