اليۋمينيي جانە ونىڭ قوسىلىستارى
قازىرگى زامان تالابىنا ساي مەكتەپتە ساباق ۇردىسىنە ءداستۇرلى ادىستەردىڭ ورنىنا جاڭا تەحنولوگيالاردى ەنگىزە وتىرىپ، وقۋشىلاردىڭ ءبىلىمىن تەرەڭدەتۋگە بولادى. ءوز تاجىريبەمدە سوڭعى جىلدارى ج قارايەۆتىڭ وقىتۋدى دەربەستەندىرۋ مەن دەڭگەيلەپ سارالاۋ ادىستەرىنە نەگىزدەلگەن تەحنولوگياسىن پايدالانىپ ءجۇرمىن. بۇنىڭ تيىمدىلىگى وقۋشىلاردىڭ پانگە قىزىعۋىن وياتىپ، ءوز بەتىمەن ءبىلىم الۋىنا، ءوز ويىن ەركىن جەتكىزۋگە، وزىندىك پىكىر ايتۋعا جەتەلەيدى.
تومەندە «اليۋمينيي جانە ونىڭ قوسىلىستارى» تاقىرىبى بويىنشا قۇرىلعان جاڭا ساباقتى ۇسىنىپ وتىرمىن.
ساباقتىڭ ماقساتى ءاليۋمينييدىڭ تابيعاتتا كەزدەسۋى، نەگىزگى قاسيەتتەرى، الىنۋى،قولدانىلۋى تۋرالى تۇسىنىك بەرە وتىرىپ، اليۋمينيي مەن ونىڭ ماڭىزدى قوسىلىستارىنىڭ ەكى جاقتى قاسيەت كورسەتەتىن ءمانىن اشۋ ؛ وقۋشىلاردىڭ زەيىنىن،تانىمدىق بەلسەندىلىگىن، وزىندىك پىكىرىن قالىپتاستىرۋ، تۇلعالىق قاسيەتتەرىن دامىتۋ، ساباقتىڭ مازمۇنى بويىنشا العىرتتىققا، ءوز بەتىنشە جۇمىس جۇرگىزۋلەرىنە، ىزدەنىمپازدىققا جانە وزگەنىڭ پىكىرىمەن ساناسۋعا تاربيەلەۋ.
جاڭا ساباقتا دەڭگەيلەپ - سارالاۋ، اقپاراتتى - كومپلەكستى، سۇراق-جاۋاپ، توپتىق ادىستەرى قولدانىلىپ، ينتەراكتيۆتى تاقتا، اليۋموسيليكاتتار تىرەك –سىزباسى، حيميالىق رەاكتيۆتەر مەن ىدىستار، تانىمدىق تاپسىرمالار،سلايد كورنەكى قۇرالدار رەتىندە پايدالانىلدى.
ساباق بىرنەشە كەزەڭگە ءبولىنىپ وتكىزىلەدى.
I كەزەڭ. جاڭا ءبىلىمدى مەڭگەرتۋگە دايارلىق كەزەڭى ؛
II كەزەڭ. جاڭا ءبىلىمدى مەڭگەرتۋ كەزەڭى ؛
III كەزەڭ. دەڭگەيلىك تاپسىرمالار ؛
IV كەزەڭ. قورىتىندى.
I كەزەڭدە جاڭا تاقىرىپتى مەڭگەرتۋ ءۇشىن وعان نەگىز بولاتىنداي سۇراقتار قويىلادى.
وعان 3 مينۋت ۋاقىت كەتەدى. ينتەراكتيۆتى تاقتادا قويىلعان سۇراقتارعا وقۋشىلار جاۋاپ بەرەدى. مۇندا وقۋشىلار اليۋمينيييگە سيپاتتاما بەرىپ، ويلارىن تولىقتىرادى.
1.ءاليۋمينييدىڭ حيميالىق تاڭباسى قانداي ؟
2.ءاليۋمينييدىڭ سالىستىرمالى اتومدىق ماسساسى قانشا؟ 3. پەريودتىق جۇيەدەگى ورنى قانداي ؟
4.ۆالەنتتىلىگى مەن توتىعۋ دارەجەسىن اتا. 5.ءاليۋمينييدىڭ اتومدىق قۇرىلىسىن، ەلەكتروندىق فورمۋلاسىن جاز.
II كەزەڭدە جاڭا تاقىرىپ بويىنشا وقۋشىلار ءوز بەتىمەن وقۋلىقتان ءبىلىم الىپ، تاپسىرمالار ورىندايدى.
ا) ءاليۋمينييدىڭ قۇرىلىمدىق فورمۋلاسىن جازىڭدار.
ءا) ءاليۋمينييدىڭ فيزيكالىق قاسيەتتەرىن تىرەك - سىزبا بەلگىلەرى ارقىلى سيپاتتاما بەرىڭدەر.
ب) ءاليۋمينييدىڭ تابيعاتتا كەزدەسۋى مەن الىنۋىنا تۇسىنىك بەرىڭدەر.
ۆ) اليۋمينيي جانە ونىڭ قوسىلىستارىنىڭ حيميالىق قاسيەتتەرىن سيپاتتايتىن رەاكسيا تەڭدەۋلەرىن جازىڭىز. ( كەستە تولتىرادى) ينتەراكتيۆتى تاقتانىڭ مۇمكىنشىلىگىن پايدالانۋ ارقىلى جاتتىعۋ ورىندالىپ، سىزبانۇسقا، تىرەك - سىزبا ارقىلى حيميالىق قاسيەتتەرى رەتىمەن تالدانىلادى. وقۋشىلار بىر-بىرىمەن اقىلداسىپ، سەنىم ارتىپ، ءوزىن-وزى سىيلاۋ، سويلەۋ مادەنيەتى، ءوز بەتىنشە جۇمىس ىستەۋگە داعدىلانادى. 10 مينۋت وتكەن سوڭ وقۋشىلارمەن وسى سۇراقتاردى بىرگە تالقىلايمىن. وعان 7 مينۋت ۋاقىت جەتەدى. مۇنان كەيىن ءاليۋمينييدىڭ بيولوگيالىق ءرولى مەن اليۋمينيي وندىرىسىنە توقتالدىم. ادام اعزاسىنىڭ 10% قۇرايدى. قان ۇيىعاندا وكپەدە، باۋىردا، سۇيەكتە، شاشتا، جۇيكە جۇيەسىنىڭ مي قىرتىسىنىڭ قۇرامىنا ەنەدى جانە كونسەنترلەنەدى. تاۋلىكتىك قاجەتتىلىگى ادامعا 47 مگ. اليۋمينيي ەپيتەليي جانە بايلانىستىرعىش ۇلپالاردىڭ دامۋىنا جانە سۇيەك ۇلپالارىنىڭ تۇزىلۋىنە، فوسفور الماسۋىنا اسەر ەتەدى.
ەڭ ساپالى ءاليۋمينييدىڭ ەڭ جوعارعى ستاندارتى ا-9 ماركاسى بولسا، بۇگىندە قازاقستان ەلەكتروليز زاۋىتى ا-85 ماركالى ساپالى اليۋمينيي ءوندىرىسىن جولعا قويعان. ادەتتە، جاڭا سالىنعان ءوندىرىس وشاقتارىندا ا-6 ماركالى ونىمدەر شىعاراتىنى بەلگىلى. ال قازاقستان بولسا ا-8، ا-85 ماركالى ءاليۋمينييدى شىعاراتىن دەڭگەيگە جەتكەنىن ماقتانىشپەن ايتۋعا بولادى. قازاق جەرىندە وندىرىلگەن ءونىم حالىقارالىق ستاندارتقا ساي بولىپ، لوندوندا مەتالدار بيرجاسىنا تىركەلدى.
گ) سايكەستەندىرۋ تەست ورىندالىپ، ۆەنن دياگرامماسى تولتىرىلادى.
III كەزەڭدە وقۋشىلار دەڭگەيلىك تاپسىرمالار ورىندايدى. (12 مين)
1-دەڭگەي. (5 ۇپاي) وقىتۋشىلىق حيميالىق ديكتانت
1. ءاليۋمينييدىڭ اتومدىق قۇرىلىسى. ........
2. اليۋمينيي تابيعاتتا تارالۋى بويىنشا....... ورىندا تۇر. 3. جەر قىرتىسىنىڭ نەگىزگى ماسساسىن....قۇرايدى.
4. قوسىلىستارىنداعى توتىعۋ دارەجەسى......
5. ءاليۋمينييدىڭ تابيعاتتاعى نەگىزگى قوسىلىستارى............
6. قازاقستاندا بوكسيتتەردىڭ بەلگىلى كەن ورىندارى بار، ولار......... جانە......
7. ءاليۋمينييدىڭ كريستالدىق تورى......
8. نەگىزگى قۇيمالارى........
9. بولات، شويىن بەتىن اليۋمينييمەن قاپتاۋ.......
10. اليۋمينيي ازوت قىشقىلىمەن ارەكەتتەسپەيدى، سەبەبى............
2-دەڭگەي. (10 ۇپاي) الگوريتىمدىك 1. ءاليۋمينييدىڭ مىنا زاتتارمەن: a) بروممەن ؛
ب) مىس سۋلفاتى ەرىتىندىسىمەن ؛
ۆ) كۇكۇرت قىشقىلىمەن (سۇيىتىلعان)؛ گ) حروم (III) وكسيدىمەن ارەكەتتەسۋىنىڭ رەاكسيا تەڭدەۋلەرىن جازىڭدار.
2. حيميالىق رەاكسيالاردىڭ ءۇش ءتيپىن پايدالانىپ، AlCl3 الۋدىڭ رەاكسيا تەڭدەۋلەرىن جازىڭدار. 3. اينالۋلاردى جۇزەگە اسىرىڭدار:
Al→Al2O3→AlCl3→Al(NO3)3→ Al(OH)3→Al2O3→Al
3-دەڭگەي (15 ۇپاي) ەۆريستيكالىق
1.زات مولشەرى 0،2 مول اليۋمينيي تۇز قىشقىلىمەن ارەكەتتەسكەندە نەشە مول سۋتەك بولىنەدى؟ 2. 10گ اليۋمينيي مەن مىس قوسپاسى تۇز قىشقىلىمەن وڭدەلدى. بولىنگەن گازدىڭ الاتىن كولەمى 6،72ل (ق.ج). قوسپاداعى ءاربىر مەتالدىڭ ماسسالىق ۇلەسىن انىقتاڭدار.
4-دەڭگەي (20 ۇپاي) شىعارماشىلىق
زەرتحانالىق جۇمىس. ءۇش سىناۋىقتا اليۋمينيي ءحلوريدىنىڭ، تەمىر(III ) ءحلوريدىنىڭ جانە ناتريي ءحلوريدىنىڭ ەرىتىندىلەرى بەرىلگەن. وسى تۇزداردى ءبىر عانا رەاكتيۆ كومەگىمەن قالاي انىقتاۋعا بولادى؟
نە ىستەلدى؟
نە بايقالدى؟
قورىتىندى
IV كەزەڭدە دەڭگەيلىك تاپسىرمالاردى اياقتاپ، وقۋشىلاردىڭ بىلىمدەرى باعالانعاننان كەيىن، جاڭا تاقىرىپ قورىتىندىلانادى. (5 مين)
ساباقتا سارالاپ-دەڭگەيلەپ وقىتۋ تەحنولوگياسىن پايدالانۋ ارقىلى وقۋشىلاردىڭ بەلسەندىلىگىن ارتتىرۋعا، ىزدەنگىشتىك قاسيەتىن اشۋعا، دەڭگەيلىك مۇمكىندىگىن انىقتاۋعا مۇمكىندىك تۋدى. وقىتۋ ماقساتى ءبىلىم تالابىنا ساي جۇرگىزىلىپ ناتيجەلى قورىتىندى بەردى. اليۋمينيي جانە ونىڭ قوسىلىستارى تۋرالى تۇسىنىكتىڭ قالىپتاسۋى بۇكىل ساباق بويى كورىنىپ، جوسپار تولىعىمەن ورىندالدى. قورىتا ايتقاندا، جاڭا مازمۇندى ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىندەگى پەداگوگيكالىق تەحنولوگيالاردىڭ الاتىن ورنى ەرەكشە. وقىتۋ تەحنولوگيالارىن ساۋاتتى قولدانا بىلگەن ءار ۇستازدىڭ ءبىلىم بەرۋ ءۇردىسى ناتيجەلى جانە ساپالى بولاتىنى ءسوزسىز.
تومەندە «اليۋمينيي جانە ونىڭ قوسىلىستارى» تاقىرىبى بويىنشا قۇرىلعان جاڭا ساباقتى ۇسىنىپ وتىرمىن.
ساباقتىڭ ماقساتى ءاليۋمينييدىڭ تابيعاتتا كەزدەسۋى، نەگىزگى قاسيەتتەرى، الىنۋى،قولدانىلۋى تۋرالى تۇسىنىك بەرە وتىرىپ، اليۋمينيي مەن ونىڭ ماڭىزدى قوسىلىستارىنىڭ ەكى جاقتى قاسيەت كورسەتەتىن ءمانىن اشۋ ؛ وقۋشىلاردىڭ زەيىنىن،تانىمدىق بەلسەندىلىگىن، وزىندىك پىكىرىن قالىپتاستىرۋ، تۇلعالىق قاسيەتتەرىن دامىتۋ، ساباقتىڭ مازمۇنى بويىنشا العىرتتىققا، ءوز بەتىنشە جۇمىس جۇرگىزۋلەرىنە، ىزدەنىمپازدىققا جانە وزگەنىڭ پىكىرىمەن ساناسۋعا تاربيەلەۋ.
جاڭا ساباقتا دەڭگەيلەپ - سارالاۋ، اقپاراتتى - كومپلەكستى، سۇراق-جاۋاپ، توپتىق ادىستەرى قولدانىلىپ، ينتەراكتيۆتى تاقتا، اليۋموسيليكاتتار تىرەك –سىزباسى، حيميالىق رەاكتيۆتەر مەن ىدىستار، تانىمدىق تاپسىرمالار،سلايد كورنەكى قۇرالدار رەتىندە پايدالانىلدى.
ساباق بىرنەشە كەزەڭگە ءبولىنىپ وتكىزىلەدى.
I كەزەڭ. جاڭا ءبىلىمدى مەڭگەرتۋگە دايارلىق كەزەڭى ؛
II كەزەڭ. جاڭا ءبىلىمدى مەڭگەرتۋ كەزەڭى ؛
III كەزەڭ. دەڭگەيلىك تاپسىرمالار ؛
IV كەزەڭ. قورىتىندى.
I كەزەڭدە جاڭا تاقىرىپتى مەڭگەرتۋ ءۇشىن وعان نەگىز بولاتىنداي سۇراقتار قويىلادى.
وعان 3 مينۋت ۋاقىت كەتەدى. ينتەراكتيۆتى تاقتادا قويىلعان سۇراقتارعا وقۋشىلار جاۋاپ بەرەدى. مۇندا وقۋشىلار اليۋمينيييگە سيپاتتاما بەرىپ، ويلارىن تولىقتىرادى.
1.ءاليۋمينييدىڭ حيميالىق تاڭباسى قانداي ؟
2.ءاليۋمينييدىڭ سالىستىرمالى اتومدىق ماسساسى قانشا؟ 3. پەريودتىق جۇيەدەگى ورنى قانداي ؟
4.ۆالەنتتىلىگى مەن توتىعۋ دارەجەسىن اتا. 5.ءاليۋمينييدىڭ اتومدىق قۇرىلىسىن، ەلەكتروندىق فورمۋلاسىن جاز.
II كەزەڭدە جاڭا تاقىرىپ بويىنشا وقۋشىلار ءوز بەتىمەن وقۋلىقتان ءبىلىم الىپ، تاپسىرمالار ورىندايدى.
ا) ءاليۋمينييدىڭ قۇرىلىمدىق فورمۋلاسىن جازىڭدار.
ءا) ءاليۋمينييدىڭ فيزيكالىق قاسيەتتەرىن تىرەك - سىزبا بەلگىلەرى ارقىلى سيپاتتاما بەرىڭدەر.
ب) ءاليۋمينييدىڭ تابيعاتتا كەزدەسۋى مەن الىنۋىنا تۇسىنىك بەرىڭدەر.
ۆ) اليۋمينيي جانە ونىڭ قوسىلىستارىنىڭ حيميالىق قاسيەتتەرىن سيپاتتايتىن رەاكسيا تەڭدەۋلەرىن جازىڭىز. ( كەستە تولتىرادى) ينتەراكتيۆتى تاقتانىڭ مۇمكىنشىلىگىن پايدالانۋ ارقىلى جاتتىعۋ ورىندالىپ، سىزبانۇسقا، تىرەك - سىزبا ارقىلى حيميالىق قاسيەتتەرى رەتىمەن تالدانىلادى. وقۋشىلار بىر-بىرىمەن اقىلداسىپ، سەنىم ارتىپ، ءوزىن-وزى سىيلاۋ، سويلەۋ مادەنيەتى، ءوز بەتىنشە جۇمىس ىستەۋگە داعدىلانادى. 10 مينۋت وتكەن سوڭ وقۋشىلارمەن وسى سۇراقتاردى بىرگە تالقىلايمىن. وعان 7 مينۋت ۋاقىت جەتەدى. مۇنان كەيىن ءاليۋمينييدىڭ بيولوگيالىق ءرولى مەن اليۋمينيي وندىرىسىنە توقتالدىم. ادام اعزاسىنىڭ 10% قۇرايدى. قان ۇيىعاندا وكپەدە، باۋىردا، سۇيەكتە، شاشتا، جۇيكە جۇيەسىنىڭ مي قىرتىسىنىڭ قۇرامىنا ەنەدى جانە كونسەنترلەنەدى. تاۋلىكتىك قاجەتتىلىگى ادامعا 47 مگ. اليۋمينيي ەپيتەليي جانە بايلانىستىرعىش ۇلپالاردىڭ دامۋىنا جانە سۇيەك ۇلپالارىنىڭ تۇزىلۋىنە، فوسفور الماسۋىنا اسەر ەتەدى.
ەڭ ساپالى ءاليۋمينييدىڭ ەڭ جوعارعى ستاندارتى ا-9 ماركاسى بولسا، بۇگىندە قازاقستان ەلەكتروليز زاۋىتى ا-85 ماركالى ساپالى اليۋمينيي ءوندىرىسىن جولعا قويعان. ادەتتە، جاڭا سالىنعان ءوندىرىس وشاقتارىندا ا-6 ماركالى ونىمدەر شىعاراتىنى بەلگىلى. ال قازاقستان بولسا ا-8، ا-85 ماركالى ءاليۋمينييدى شىعاراتىن دەڭگەيگە جەتكەنىن ماقتانىشپەن ايتۋعا بولادى. قازاق جەرىندە وندىرىلگەن ءونىم حالىقارالىق ستاندارتقا ساي بولىپ، لوندوندا مەتالدار بيرجاسىنا تىركەلدى.
گ) سايكەستەندىرۋ تەست ورىندالىپ، ۆەنن دياگرامماسى تولتىرىلادى.
III كەزەڭدە وقۋشىلار دەڭگەيلىك تاپسىرمالار ورىندايدى. (12 مين)
1-دەڭگەي. (5 ۇپاي) وقىتۋشىلىق حيميالىق ديكتانت
1. ءاليۋمينييدىڭ اتومدىق قۇرىلىسى. ........
2. اليۋمينيي تابيعاتتا تارالۋى بويىنشا....... ورىندا تۇر. 3. جەر قىرتىسىنىڭ نەگىزگى ماسساسىن....قۇرايدى.
4. قوسىلىستارىنداعى توتىعۋ دارەجەسى......
5. ءاليۋمينييدىڭ تابيعاتتاعى نەگىزگى قوسىلىستارى............
6. قازاقستاندا بوكسيتتەردىڭ بەلگىلى كەن ورىندارى بار، ولار......... جانە......
7. ءاليۋمينييدىڭ كريستالدىق تورى......
8. نەگىزگى قۇيمالارى........
9. بولات، شويىن بەتىن اليۋمينييمەن قاپتاۋ.......
10. اليۋمينيي ازوت قىشقىلىمەن ارەكەتتەسپەيدى، سەبەبى............
2-دەڭگەي. (10 ۇپاي) الگوريتىمدىك 1. ءاليۋمينييدىڭ مىنا زاتتارمەن: a) بروممەن ؛
ب) مىس سۋلفاتى ەرىتىندىسىمەن ؛
ۆ) كۇكۇرت قىشقىلىمەن (سۇيىتىلعان)؛ گ) حروم (III) وكسيدىمەن ارەكەتتەسۋىنىڭ رەاكسيا تەڭدەۋلەرىن جازىڭدار.
2. حيميالىق رەاكسيالاردىڭ ءۇش ءتيپىن پايدالانىپ، AlCl3 الۋدىڭ رەاكسيا تەڭدەۋلەرىن جازىڭدار. 3. اينالۋلاردى جۇزەگە اسىرىڭدار:
Al→Al2O3→AlCl3→Al(NO3)3→ Al(OH)3→Al2O3→Al
3-دەڭگەي (15 ۇپاي) ەۆريستيكالىق
1.زات مولشەرى 0،2 مول اليۋمينيي تۇز قىشقىلىمەن ارەكەتتەسكەندە نەشە مول سۋتەك بولىنەدى؟ 2. 10گ اليۋمينيي مەن مىس قوسپاسى تۇز قىشقىلىمەن وڭدەلدى. بولىنگەن گازدىڭ الاتىن كولەمى 6،72ل (ق.ج). قوسپاداعى ءاربىر مەتالدىڭ ماسسالىق ۇلەسىن انىقتاڭدار.
4-دەڭگەي (20 ۇپاي) شىعارماشىلىق
زەرتحانالىق جۇمىس. ءۇش سىناۋىقتا اليۋمينيي ءحلوريدىنىڭ، تەمىر(III ) ءحلوريدىنىڭ جانە ناتريي ءحلوريدىنىڭ ەرىتىندىلەرى بەرىلگەن. وسى تۇزداردى ءبىر عانا رەاكتيۆ كومەگىمەن قالاي انىقتاۋعا بولادى؟
نە ىستەلدى؟
نە بايقالدى؟
قورىتىندى
IV كەزەڭدە دەڭگەيلىك تاپسىرمالاردى اياقتاپ، وقۋشىلاردىڭ بىلىمدەرى باعالانعاننان كەيىن، جاڭا تاقىرىپ قورىتىندىلانادى. (5 مين)
ساباقتا سارالاپ-دەڭگەيلەپ وقىتۋ تەحنولوگياسىن پايدالانۋ ارقىلى وقۋشىلاردىڭ بەلسەندىلىگىن ارتتىرۋعا، ىزدەنگىشتىك قاسيەتىن اشۋعا، دەڭگەيلىك مۇمكىندىگىن انىقتاۋعا مۇمكىندىك تۋدى. وقىتۋ ماقساتى ءبىلىم تالابىنا ساي جۇرگىزىلىپ ناتيجەلى قورىتىندى بەردى. اليۋمينيي جانە ونىڭ قوسىلىستارى تۋرالى تۇسىنىكتىڭ قالىپتاسۋى بۇكىل ساباق بويى كورىنىپ، جوسپار تولىعىمەن ورىندالدى. قورىتا ايتقاندا، جاڭا مازمۇندى ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىندەگى پەداگوگيكالىق تەحنولوگيالاردىڭ الاتىن ورنى ەرەكشە. وقىتۋ تەحنولوگيالارىن ساۋاتتى قولدانا بىلگەن ءار ۇستازدىڭ ءبىلىم بەرۋ ءۇردىسى ناتيجەلى جانە ساپالى بولاتىنى ءسوزسىز.
نازار اۋدارىڭىز! جاسىرىن ءماتىندى كورۋ ءۇشىن سىزگە سايتقا تىركەلۋ قاجەت.
You Might Also Like
