انا ءتىلىم – اجارىم، اسىل مۇرام
اتىراۋ وبلىسى، يساتاي اۋدانى،
زينەدەن سەلوسى، يۋ.گاگارين اتىنداعى ورتا مەكتەبىنىڭ
باستاۋىش سىنىپ ءمۇعالىمى
اقتايەۆا جاننا تۇرلان قىزى
تاقىرىبى: انا ءتىلىم – اجارىم، اسىل مۇرام
ماقساتى: قازاق ءتىلى ونەرىن، شەشەندىك پەن تاپقىرلىقتى، قازاق تاريحىنداعى سالت-داستۇرلەردەگى ءتىل شۇرايىن تانۋ، ۇلگى الۋ. ەل تاعدىرىن شەشەن دانا بيلەر، ەل ىشىندەگى تالانتتى ادامدار دا ءتىل قۇدىرەتىن كوپ تانىتىپ، اسىل سوزدەر مەن ۇلاعاتتى پىكىرلەردى جوعالتپاي عاسىردان-عاسىرعا جەتكىزىپ، حالىقتىڭ التىن قازىناسىنا اينالدىرعان. جالاڭ ۇرانداردان گورى حالىق مادەنيەتىن ءتىل ارقىلى ناسيحاتتاپ، انا ءتىلىنىڭ ومىرشەڭدىگىن، ادام تىرشىلىگىندەگى ءرولىن جەتكىزۋ كوزدەلەدى.
كورنەكىلىگى: ءتىل تۋرالى ويلى سوزدەر، ناقىل سوزدەر، دومبىرا.
ءجۇرۋ بارىسى:
ۇيىمداستىرۋ ءبولىمى:
كىرىسپە ءسوز: «قازاقستاننىڭ مەملەكەتتىك ءتىلى – قازاق ءتىلى. قازاقستان كوپ ۇلتتى مەملەكەت. كوپ ۇلتتى مەملەكەت ءۇشىن مەملەكەتتىك ءتىل قاجەت».
«ءتىل – جەكە ادامنىڭ تۋىندىسى ەمەس، قوعامنىڭ جەمىسى، قوعامنىڭ ناتيجەسى. ءتىل – قوعامداعا ادامداردىڭ قارىم-قاتىناس قۇرالى. سوندىقتان دا ءتىل – قوعامدىق قۇبىلىس، قوعامدىق قىزمەتىمەن ءومىر سۇرەتىن قۇبىلىس».
ولاي بولسا، پرەزيدەنتىمىز ن. ءا. نازاربايەۆ ءوز جولداۋىندا «ۇلتتىق ءتىل – قازاق ۇلتىنىڭ رۋحاني، مادەني بايلىعىن ۇرپاقتان-ۇرپاققا جەتكىزۋشى قاسيەتتى قۇرال» دەپ باسا كورسەتكەن بولاتىن.
حالىقتىڭ تاريحتا قالۋى تىلىنە، ءتىلىنىڭ ساقتالۋىنا بايلانىستى.
«سۇيەمىن تۋعان ءتىلدى – انام ءتىلىن،
بەسىكتە جاتقانىمدا-اق بەرگەن ءبىلىم» - دەپ اقىن سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆ بەكەر جىرلاماعان. انا ءتىلى ءار ادامعا انانىڭ اق سۇتىمەن، انانىڭ الديىمەن، بەسىك جىرىمەن قۇلاققا ءسىڭىپ، اتادان بالاعا جەتىپ وتىراتىن ۇلى كۇش.
ولاي بولسا، انا ءتىلىمىزدى قادىرلەۋگە، قاستەرلەۋگە ارنالعان «انا ءتىلىم – اجارىم، اسىل مۇرام» اتتى اشىق تاربيە ساعاتىن اشىق دەپ جاريالايمىز.
1ء-بولىم: «انا ءتىلىم - اجارىم، اسىل مۇرام»
س. دانا: قۇرمەتتى قوناقتار!
جانتورە: ۇلاعاتتى ۇستازدار، ءبىلىمدى شاكىرتتەر!
س. دانا: سالتانات كەشىن باستايىق!
جانتورە: قوش كەلىپسىز ءبارىڭىز!
رىسگۇل: كەلە جاتقان ماڭگىدەن دارا سالتىم،
ماقتانىشىم، ەلدىگىم، پاراساتىم،
سەنسىز ءتىلىم، تەڭى جوق تىرشىلىگىم،
ومىرىمە ءوڭ بەرىپ جاراساتىن.
ايدانا: تىلدەن وتكەن ءىنجۋدى ىزدەمەگەن،
كورمەگەن ەل قايمىعىپ، تۇزدە نەدەن.
باس كەسپەك بولعانىمەن، ءتىل كەسپەك جوق،
تىرلىگىمنەن ءتىلىمدى ۇزبە دەگەن.
قۇندىز: امان ءوتىپ قيامەت وتكەلدەردەن
جىعىلمادىم نە داۋىل، وتكەل جەلدەن
جاز باعىنداي جادىراپ شۋاعىن توك،
جارقىن دارەن ءومىرلى كوكتەمدەردەن.
امانجان: امان جەتتى كونە كۇن الىستاردان،
الىس قالعان عاسىردان، عارىشتاردان.
بابا ساناپ سىرلاسىپ، سۇيەم سەنى،
ءبىر وزىڭمەن مىڭ جىلدار تابىستى ارمان.
س. دانا: دەپ اقىندار جىرلاعانداي حالقىمىزدىڭ وشپەس اسىلى، سونبەس شىراعى، مول قازىناسى، سان عاسىر تاريحى بار قاسيەتتى ءتىل مەن ونەرىنە ارنالعان «انا ءتىلىم – اجارىم، اسىل مۇرام» اتتى ادەبي-مۋزىكالىق كەشىمىزدى باستايمىز.
گۇلاينا: ءتىل – ۇلتتىق بەلگى، حالىقتىڭ مۇرا، دۇنيە - تانىم قۇرالى. حالىقتىڭ تاريحتا قالۋى تىلىنە بايلانىستى. ءتىل – حالىقتىڭ جانى، ءسانى، تاستاي كەسكىن-كەلبەتى، بولمىسى. ادامدىق مۇراتقا جەتكىزەتىن انا ءتىلى مەن اتا ءداستۇرى. ءبىزدىڭ، وسىنداي حالىقتىڭ قاسيەتتى مۇرامىز – انا ءتىلىمىز!
قازاق ءتىلى – دۇنيەجۇزىندەگى ەڭ باي، بەدەلدى دە بەينەلى تىلدەردىڭ ءبىرى.
«وتكىردىڭ ءجۇزى، كەستەنىڭ ءبىزى،
ورنەگىن سەندەي سالا الماس»، - دەپ ۇلى اباي اتامىز تاڭىرقاپ، تاعزىم ەتكەن وسى قاسيەتتى ءتىلىمىز.
قالەكەسوۆا دانا: ءار ادامزاتتىڭ قاسيەتى مەن مادەنيەتى ءوز حالقىن، ءوزىنىڭ اتا مەكەنىن قالاي بىلۋىمەن ولشەنبەك.
انانىڭ اق سۇتىنە، ۋىزىنا جارىعان ادام قاشاندا وتانشىل، ۇلتجاندى بولماق. اركىمنىڭ ءوز تىلىنە دەگەن قۇرمەتتى ءوز اناسىنا، ءوز ۇلتىنا، ءوز وتانىنا دەگەن قۇرمەت دەپ ءبىلۋ كەرەك.
رىسگۇل: ءتىل –تاعدىرى قازىرگى كەزدەگى ەڭ باستى پروبلەمالاردىڭ ءبىرى. سەبەبى عالىمداردىڭ زەرتتەۋى بويىنشا وتكەن عاسىردىڭ باسىندا دۇنيەجۇزىندە 8000 ءتىل بولعان دەپ بولجامدايدى. سول تىلدەردىڭ قازىرگى تاڭدا 2000-ى عانا قولدانىستا. قالعان تىلدەر ءىرى تىلدەرگە جۇتىلىپ، ءولى تىلدەر قاتارىنا ءوتتى. سوندىقتان دا بىزگە مىنا جاھاندانۋ زامانىندا ءوز ءتىلىمىزدى ساقتاپ قالۋ ءۇشىن ويلاناتىن كەز كەلدى دەپ ويلايمىن.
جۇلدىز: ءتىلىم مەنىڭ تىرلىگى مول مۇرامسىڭ.
اتا رۋحىن جانىما قوندىراسىڭ.
وزىڭمەنەن تانىدىم تاريحىمدى،
كەمەلدەنگەن وزىڭمەن تولدى جاسىم.
ۇلجان: ءتىلىم مەنىڭ سارقىلماس قازىناسىڭ،
ءبىر سەنىمەن بولمىستىڭ نازى باسىم.
قانە، تاريح سويلەيدى ءوزىڭ بولىپ،
جىر – عۇمىر بوپ بۇگىندە جازىلىسىڭ.
قادىربەكوۆا دانا: قازاق حالقىنىڭ ەرتە زامانىندا جاساعان مۇراسىنىڭ ءبىر ءتۇرى – حالىق اۋىز ادەبيەتى. حالىق اۋىز ادەبيەتىندەگى ۇلكەن ءبىر سارا جول – ول دانالار مايەگى.
كورىنىس: «ءسوز باستاعان شەشەندەر سويلەيدى»
ساحناعا تولە بي، ايتەكە بي، قازىبەك بي شىعادى.
تولە بي: سالىقوۆ امانجان
ايتەكە بي: قاميدوللايەۆ ءازىلحان
قازىبەك بي: سارسەنبايەۆ ميراس
تولە بي: ۋا، حالقىم، ءسوز ءقادىرىن بىلەسىڭ،
جاڭبىر جاۋماسا جەر جەتىم،
باسشىسى بولماسا ەل جەتىم.
ۇقپاسقا ايتقان ءسوز جەتىم.
اتىڭ جاقسى بولسا،
ەر جىگىتتىڭ پىراعى
بالاڭ جاقسى بولسا،
جان مەن ءتاننىڭ شىراعى.
ءسوز تىڭداعىش جاستارعا ايتاتىن 10 ءتۇرلى جۇمباعىم بار.
ايتەكە بي: ايتىڭىز، ۇلى اعا.
تولە بي: ايتسام ون ءتۇرلى جۇمباعىم مىناۋ:
اتى جاماننىڭ ارمانى كەتەر،
بالاسى جاماننىڭ دارمەنى كەتەر.
قازىبەك بي: ۇلى اعا! بۇل جۇماقتى مەن شەشەيىن، رۇقسات ەتىڭىز.
تولە بي: رۇقسات، قاز داۋىستى قازىبەگىم، رۇقسات!
قازىبەك بي: ءبىر دەگەنىمىز – بىرلىگى كەتكەن ەل جامان.
ەكى دەگەنىمىز – ەگىسىپ وتكەن ەر جامان.
ءۇش دەگەنىمىز – ءۇش بۇتاققا بولىنگەن اعايىن جامان.
ءتورت دەگەنىمىز – توسەكتەن بەزگەن جاس جامان.
بەس دەگەنىمىز – بەلسەنىپ شاپقان جاۋ جامان.
التى دەگەنىمىز – اسقىنىپ كەتكەن دەرت جامان.
جەتى دەگەنىمىز – جەسىر قالعان جاس جامان.
سەگىز دەگەنىمىز – سەرپىلمەگەن قايعى جامان.
توعىز دەگەنىمىز – تورقالى توي، توپىراقتى باس كورسەتپەسە، سول جامان.
ون دەگەنىمىز – وڭالماس كارىلىككە داۋا بولماس، - دەگەن ءسوزىڭىز، ۇلى اعا!
تولە بي: راقمەت، ءدال تاۋىپ شەشتىڭ، ويى دا، ءتىلى دە جۇيرىك تۇلپارىم مەنىڭ!...
ايتەكە بي: سۋالمايتىن سۋات جوق،
تارتىلمايتىن بۇلاق جوق.
تامىرى سۋدا تۇرسا دا،
ۋاقتىسى جەتكەندە،
قۋرامايتىن قۇراق جوق.
تەك جاقسىدان ولمەيتىن ءسوز قالادى.
تولە بي: دۇرىس ايتاسىڭ، ايتەكە. ال قاز داۋىستى قازىبەك بي، مىناۋ جيىلعان حالايىققا نە ايتاسىڭ؟
قازىبەك بي: وركەنىم ءوسسىن دەسەڭ،
كەكشىل بولما –
كەساپاتى تيەر ەلىڭە.
ەلىڭ ءوسسىن دەسەڭ،
ءورشىل بولما-
وسكەنىڭدى وشىرەرسىڭ.
باسىنا ءىس تۇسكەن پاقىرعا
قاستىق قىلما-
قايعىسى كوشەر باسىڭا.
جاناشىرى جوق جارلىعا،
جاردەمشى بول اسىعا.
قيىن-قىستاۋ كۇندەردە
ءوزى كەلەر قاسىڭا.
بۇگىن ساعى سىندى دەپ،
جاقىنىڭدى باسىنبا.
تولە بي: ءسوزىڭ اسىل، قاز داۋىستى قازىبەك!
ۋا، حالايىق!
كوسىلە شابال جەرىڭ بار،
تاۋ كوتەرگەن ەرىڭ بار،
قول بولارلىق ەلىڭ بار،
اتادان قالعان سارا جولىڭ بار،
ءسوز ءقادىرىن بىلىڭدەر!
بي: «اققۋ» بيلەيتىن قىزدار توبى.
قالەكەسوۆا دانا: حالىق اۋىز ادەبيەتىنىڭ ەرتەدەن كەلە جاتقان كۇردەلى سالاسىنىڭ ءبىرى – باتىرلار جىرى. بۇل جىرلار حالىقتىڭ وتاندى ءسۇيۋ، باسقىنشى جاۋدان ەل قورعاۋ، حالىق ەرلىك ەتۋ يدەياسىنان تۋعان.
كۇمىساي: «ەل ءۇمىتىن ەل اقتار،
ەر اتاعىن ەر ساقتار.
ەرلىك بىرلىكتە ەمەس جۇرەكتە، » - دەگەندەي «الپامىس باتىر» جىرىنان ءۇزىندى تىڭداپ كورەيىكشى. ساحناعا الپامىس باتىر شىعادى.
«الپامىس جىرىنان» ءۇزىندى. ورىندايتىن نۇرتىلەك تالعات ۇلى
جانتورە: ءسوز ونەرىنىڭ دامۋىنا، تارالۋىنا، ساقتالۋىنا ەرەكشە قىزمەت ەتىپ كەلگەن حV-حVءىىى عاسىر جىرشى-جىراۋلار ەڭبەگى ارنايى ءسوز ەتۋدى، ۇلكەن قۇرمەتپەن اتاۋدى كەرەك ەتەدى. ەندەشە، ءسوزدى جىرشىلار مەن تەرمەشىلەرگە بەرەيىك.
ورتادا اقتانبەردى جىراۋ - بەكارىس
دۇشپاننان كورگەن قورلىعىم، جاۋعا شاپتىم تۋ بايلاپ،
سارى سۋ بولدى جۇرەكتە. شەپتى بۇزدىم ايقايلاپ.
ون جەتىدە قۇرسانىپ، دۇشپاننان كورگەن قورلىقتان،
قىلىش ءىلدىم بىلەككە. جالىندى جۇرەك قان قايناپ.
جاۋعا قاراي اتاندىم ەل-جۇرتتى قورعايلاپ،
جەتكىز دەپ قۇداي تىلەككە! ولىمگە ءجۇرمىز باس بايلاپ.
ورتادا بۇقار جىراۋ – جانداربەك.
ەجەلگى دوس جاۋ بولماس، ءىلىمدى تۇگىل بىلسە دە،
تىرنەۋىشتە حاتى بار. قىزىعىن قولمەن بولسە دە،
ەجەلگى دۇشپان ەل بولماس، قىزىقتى كۇنگى قىرىنداپ
كوڭىلىندە كىردىڭ داتى بار. قيسىنسىز كۇيگە تۇسسە دە-
ەجەلگى دوس جاي بولماس، ومىرگە تولماس ازامات
ايتىسقان ونىڭ سەرتى بار.
ەجەلگى دۇشپان ەل بولماس جاقىنداپ اجال تۇرسا دا،
كوڭىلىندە تۇتقىر كىرى بار. جانىنا قىلىش ۇرسا دا،
قالجىراپ كولى قارايىپ،
الەمدى تۇگىل كورسە دە، قاراۋىتىپ كوز تۇرسا دا-
التىن ۇيگە كىرسە دە، ءۇمىتىن قويماس ادامزات!
اسپاندا جۇلدىز ارالاپ،
اي نۇرىن ۇستاپ مىنسە دە-
قىزىققا تويماس ادامزات!
ءايبيبى: انا ءتىلى قۇدىرەت كۇنىم دەدىم،
كۇنىم باردا جادىراپ كۇلىمدەدىم.
بار الەمگە تانىلدىم قازاق بولىپ،
قازاق بالىپ شارلايدى ءۇنىم مەنىڭ.
جانداربەك: سەنسىڭ ءتىلىم، ومىرلىك جان بايلىعىم،
جان بايلىقسىز پەرزەنت بوپ جانبايدى ۇلىڭ.
سەنسىز مەنىڭ، جۇلدىزدى تاعدىرىم دا،
ءدىن اماندا سولارمەن سامعايمىن مەن.
س. دانا: قازاق حالقىنىڭ اۋىز ادەبيەتىندەگى ءورىستى ءبىر سالا اقىندىق ونەر دەسەك، سونىڭ قىزۋى مول، قىزىعى كوپ جانر – اقىندار ايتىسى.
ەندى، ءبىز وتكەن عاسىرداعى اقىندار ايتىسىنىڭ شوقتىعى بيىك ۇلگىسى بولعان «ءبىرجان - سارا» ايتىسىنان شاعىن كورىنىستى تاماشالايىق.
ساحنادا ءبىرجان مەن سارا. (ايتىستان ءۇزىندى)
ءبىرجان – ميراس: ساراجان بالا جاستان قىزدىڭ ءورى،
ىزدەسەڭ كەلىپ تۇرمىن ءبىرجان سەرى.
اۋەلى قازاقشالاپ كورىسەيىك،
بەرى كەل جاسىڭ كىشى مەنەن گورى.
سارا – ءايبيبى: ەجەلدەن، سەن باسىلعان جەلدى كورىك،
تاڭ قالام ساۋلەتىڭدى سەنەن كورىپ.
ولەڭدى قولقا قىلساڭ اعىتارمىن،
ەندەشە كورىسەيىك قولدى بەرىپ.
امانجان: ءوزى اقىن، ءوزى ەر، ءوزى كوسەم،
تابا الام با ماحامبەتتى مەن ىزدەسەم.
ونىڭ ويى نايزاعاي جارقىلىنداي،
ونىڭ جانى جۇلدىزبەن ەگىز دەسەم.
كىم بار مەنىڭ ءسوزىمدى جان دەمەيتىن،
ول كۇن عوي كوگىنە ورمەلەيتىن
الا المادىم الىسىپ وسىناۋ شىڭدى،
سالا المادىم ماحامنىڭ مەن دە كەيپىن، -
س. دانا: دەپ اقىن جىرلاعانداي حالىقتىڭ ەركىندىگى مەن بوستاندىعى ءۇشىن كۇرەسكەن، «قارا قازان، سارى بالا قامى ءۇشىن قىلىش سەرمەگەن» پاتريوت اقىن ماحامبەت جىرىن تىڭداپ كورەيىكشى.
ساحنادا ماحامبەت اقىن –جانتورە. ماحامبەتتىڭ تەرمەسى «مەن ەدىم»
مەن، مەن ەدىم مەن، مەن ەدىم،
مەن نارىندا جۇرگەندە
ەڭىرەپ جۇرگەن ەر ەدىم.
يساتايدىڭ بارىندا
ەكى تارلان ءبورى ەدىم.
ەرەگىسكەن دۇشپانعا
قىزىل سىرلى جەبە ەدىم.
جاقسىلارعا ەپ ەدىم،
جاماندارعا كوپ ەدىم.
ەرەگىسكەن دۇشپاننىڭ
ەكى تالاي بولعاندا،
ازىق قىپ ەتىن جەپ ەدىم.
حان بالاسى اق سۇيەك،
ەجەلدەن تابان اڭدىسقان
اتا دۇشپان سەن ەدىڭ،
اتا جاۋىڭ مەن ەدىم.
ەجەلگى دۇشپان ەل بولماس،
ەتەكتەن كەسىپ جەڭ بولماس.
حان بالاسى اق سۇيەك-
بايەككە سۇلتان سەن بولىپ،
سەندەي نار قوسپاقتىڭ بالاسى
ماعان وڭاشا جەردە جولىقساڭ،
قايراڭنان العان شاباقتاي
قيا ءبىر سوعىپ اس ەتسەم،
تاماعىڭا قىلقانىڭ كەتەر دەمەس ەم!
ميراس: بار بايلىعىم، باقىتىم، ءتىلىم مەنىڭ،
ءتىل ونەرىن تاپسىرماس ءبىلىم دەدىم.
جاقسىلىقتى جىر ەتىپ وسى تىلمەن،
جاماندىقتى اياۋسىز تىلىمدەدىم.
ريما: تاعدىرىم ءتىل بوپ، تۋىم تولىستى مىڭ،
قيار دۇنيە قيانمەن توعىستى ءۇنىم.
زامانىمدى جىرلاتقان ءوز تىلىمدە،
حالقىم ساعان ولگەنشە بورىشتىمىن.
نۇرتىلەك: قايران اباي سەندەيسىز جەسىر ولەڭ،
قۇرمەتىڭدى كەش بىلسەم كەشىرەر ەم.
ۇلىلىعىڭ تۇلعاڭنىڭ ۇققان سايىن،
مەن تۇسكى كولەڭكەدەي كىشىرەيەم.
حور: «جەلسىز تۇندە جارىق اي»
بەكارىس: انا ءتىلى – تۋعان ءتىلىم، باس ءتىلىم،
سەن ارقىلى دۇنيە تانىپ تالپىندىم.
سەن ارقىلى الەمگە ايان بار ءىسىم،
سەن ومىردە تاۋسىلمايتىن اسىلىم.
ءمولدىر: انا ءتىلى – سەنەن بيىك شىڭ بار ما؟
سەن ارقىلى جارىپ كىرەم مىڭدارعا.
سەنسىز ماعان اۋەن قايدا، جىر قايدا،
مەن شالقيمىن قۇدىرەتىڭ تۇرعاندا.
ءزۇلفينا: انا ءتىلى، ءىس جوق كۇشىڭ جەتپەگەن،
سەنەن تۋدى ليريكالىق لەپتى ولەڭ.
سەنى انامنىڭ ماحابباتى دەپ بىلەم.
سەنى ويىمنىڭ جىر ايناسى دەپ كورەم.
ءازىلحان: انا تىلدە شىرقالادى ءانىم دە،
انا ءتىلسىز بولمايدى ەش سانىمدە.
انا ءتىلسىز تانىپ الماي ەلىمدى،
انا ءتىلسىز جىرلامايمىن جەرىمدى.
ءتىل تۋرالى نە بىلەمىز؟
ءمولدىر: ەگەمەندى مەملەكەتتىڭ باستى بەلگىلەرىنىڭ ءبىرى – ءتىل.
ريما: اتا زاڭنىڭ 7-بابىندا «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك ءتىلى – قازاق ءتىلى» دەپ كورسەتىلگەن.
ءزۇلفينا: قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك ءتىلى بولۋى زاڭدىلىق.
جانداربەك: ەلىمىز تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن 1997 جىلى 11 شىلدەدە قر-نىڭ پارلامەنتى «ءتىل تۋرالى» زاڭ قابىلدادى.
ءايبيبى: وندا مەملەكەتتىك مەكەمەلەردە ءىس-قاعازداردى جۇرگىزۋدى كەزەڭ-كەزەڭىمەن كوشىرۋ كەرەك دەگەن.
ۇلجان: اناسىن قادىرلەمەۋ قانداي حايۋاندىق بولسا، انا ءتىلى تاعدىرىنا ەنجارلىقپەن قاراۋ ادامگەرشىلىككە جاتپايتىن ورەسكەلدىك.
جايناگۇل: ەلىنىڭ تاۋەلسىزدىگىن ويلايتىن ادام ءتىلىنىڭ كەمەلدەنۋىنە دە قولعابىسىن اياماۋعا ءتيىستى.
امانجان: شىعىستىڭ ەجەلگى ءبىر دانىشپانى: «دۇنيەنى تۇزەتكىڭ كەلسە، اۋەلى ءوزىڭ تۇزەل، سونان سوڭبالاڭنىڭ دوستارىن تۇزە» دەگەن ەكەن.
جۇلدىز: «ەگەر انا تىلىمىزگە شىن جانىمىز اشيتىن بولسا، ونى اۋەلى ءوزىمىز ۇيرەنىپ، سودان سوڭ بالالارىمىز بەن دوستارىمىزعا ۇيرەتكەن ابزال»، - دەيدى ءا. كەكىلباي اتامىز.
قادىربەكوۆا دانا: ج. ايماۋىتوۆ: «انا ءتىلىن جاقسى مەڭگەرىپ الماي تۇرىپ، وزگە پاندەردى ءتۇسىنۋ مۇمكىن ەمەس. انا ءتىلى – جۇرەكتىڭ تەرەڭ سىرلارىن، حالىقتىڭ باسىنان كەشكەن داۋىرلەرىن ۇرپاقتان-ۇرپاققا جەتكىزىپ، ساقتاپ وتىراتىن قازىنا» دەگەن.
لاۋرا: و، ادامدار، قادىرىنە جەتىڭدەر،
انا ءتىلىڭ – اناڭ، سىيلاپ وتىڭدەر.
اركىمننىڭ تۋعان ءتىلى – تۋعان شەشە.
وعان بالا مىندەتتى سان مىڭ ەسە.
حور: «انانىڭ ءتىلى – اياۋلى ءۇنى». جەكە داۋىستا: سۇڭعات قىزى گۇلاينا.
جانتورە: ءتىلىم مەنىڭ،
ءتىلىم ءۇشىن مىڭ ءولىپ، مىڭ ءتىرىلدى ەلىم.
ادالىممەن، ارىممەن قاتار قويىپ،
ءتىلدى قورعاۋ پارىزىم بۇگىن مەنىڭ.
س. دانا: اكەڭ – قازاق، شەشەڭ قازاق، قاراعىم،
سەن دە ۇلىسىڭ مىناۋ دارحان دالانىڭ.
ءار حالىقتا ۇلتتىق نامىس دەگەن بار،
ونى بيىك قاسيەت دەپ ساناعان.
بىرگە: وتان، انا، انا ءتىلىڭ – ءۇش انىق،
وسىلارسىز بولاشاقتا كۇنىڭ جوق.
2ء-بولىم: «انا ءتىلى – ءبىلىمنىڭ كىلتى»
ءار حالىقتىڭ انا ءتىلى – ءبىلىمنىڭ كىلتى. ءبىزدىڭ جاستارىمىزدىڭ انا ءتىلىن جەتىك بىلەتىن، ءبىلىمدى، مادەنيەتتى بولۋىن قالايمىن. ولاي بولسا، 2ء-بولىم «انا ءتىلى – ءبىلىمنىڭ كىلتى» ءبولىمىن باستاۋعا رۇقسات ەتىڭىزدەر. بۇل بولىمدە وقۋشىلار ەكىگە ءبولىنىپ سايىسادى.
ويىننىڭ بولىمدەرى:
بايگە
پوليگلوت
ماقال-ماتەل
شىعارماشىلىعىڭدى شىڭدا
كىم جۇيرىك؟
بايگە
بايگە سۇراقتارى:
ءى توپقا:
1. ونەر الدى نە؟ (قىزىل ءتىل)
2. .ەڭ ءبىرىنشى باقىتىم (حالقىم)
3. ءۇش ءبيدى اتا (تولە بي، ايتەكە بي، قازىبەك بي)
4. ءتىلدىڭ نەگىزگى قىزمەتى؟ (سويلەسۋ، قارىم-قاتىناس جاساۋ)
5. «قىزىل» ءسوزى قاي ءسوز تابىنا جاتادى؟ (سىن ەسىم)
6. «اققۋ دۇشپان - ...» (اقىل دوس)
7. «ءۇش بايتەرەك» دەگەنىمىز كىمدەر؟ (ءىلياس، ساكەن، بەيىمبەت)
8. ءتىل تۋرالى زاڭ قاشان قابىلداندى؟ (1997ج 11 شىلدەدە)
9. قازاقتا توپ اتتىلاردىڭ جارىسى قالاي اتايدى؟ (بايگە)
ءىى توپقا:
1.بال تامعان تىلدەگى نە؟ (ۋ تامار)
2.ال ەكىنشى باقىتىم (ءتىلىم مەنىڭ)
3. «تۋعان ءتىلىم» ولەڭىنىڭ اۆتورى كىم؟ (د. ءابىلوۆ)
4. ەكى ادامنىڭ سويلەسۋىن نە دەيدى؟ (ديالوگ)
5. «قۇرعاق» ءسوزىنىڭ قارسى ماعىنالى ءسوزى؟ (ىلعال)
6. ءسوز اناسى ... (قۇلاق)
7. بەس ارىستى اتا. (مىرجاقىپ، شاكارىم، جۇسىپبەك، ماعجان، احمەت)
8. ءبىر توپ اتتىلار تارتىسپاعى قازاقتا قالاي اتالادى؟ (كوكپار(
9. «قر-نىڭ مەملەكەتتىك ءتىلى –قازاق ءتىلى» دەپ اتا زاڭنىڭ نەشىنشى بابىندا كورسەتىلگەن؟ (7-بابىندا)
پوليگلوت
سۇراق قويىلادى، جاۋابى ءۇش تىلدە بەرىلۋى ءتيىس. ءار جاۋاپ 10 ۇپايمەن باعالانادى.
ءى توپقا:
1. ءتىلى بار، ءۇنى جوق، 2) كوز قورقاق، نە باتىر؟
وزىندە ادام تۇسىنگەن. (قول-رۋكا-hend)
(كىتاپ-كنيگا-woوk)
1. ادامدى ادام ەتكەن نە؟ 2) اياعى بىرەۋ، قولى جوق،
(ەڭبەك-ترۋد- work) شيىر-شيىر جولى كوپ.
ءوزى سويلەي بىلمەيدى،
سالعان ءىزى سويلەيدى.
(قالام-رۋچكا-ren)
ماقال ءسوزدىڭ مايەگى
بۇل بولىمدە ءار توپقا ماقالدىڭ جارتىسى ايتىلادى، ءارى قاراي جالعاستىرۋ كەرەك.
1-توپقا:
جەتى رەت ولشەپ، ... (ءبىر رەت ءپىش)
ءتىل تاس جارادى، ... (تاس جارماسا باس جارادى)
ءتىل – جۇتاماس ...(بايلىق)
كوپ تىڭدا ... (از سويلە)
2-توپقا
ونەر كوزى - ...(حالىقتا)
انا ءتىلىڭدى ۇمىتقانىڭ ... (ءوز ءتىلىڭدى قۇرتقانىڭ)
اقىل ازبايدى، ...(ءبىلىم توزبايدى)
ونەرلى ... (ورگە جۇزەر)
«شىعارماشىلىعىڭدى شىڭدا»
بۇل بولىمدە ءتىل تۋرالى ولەڭ شىعارۋ.
1-توپقا 2-توپقا
____________ سۇيەمىن، ____________ ءان-جىرىم،
____________ ولەڭىم. ____________ سىرىم.
____________ اسىر ساپ، ____________ ارنالات،
____________ كەلەمىن. ____________ ونەرىم.
«كىم جۇيرىك؟»
«تۇلپار»، «قىزعالداق» سوزدەرى بەرىلەدى، وسى سوزدەردەن ءسوز قۇراۋعا بولادى؟
بۇل ءبولىم وقۋشىلاردىڭ سوزدىك قورىن دامىتادى.
قورىتىندىسى شىعارىلىپ، ديپلوممەن ماراپاتتالادى.
قورىتىندى:
ءمۇعالىم: انا ءتىلىمىز ءقازىر دە ۇلكەن ورىسكە جول تارتتى. دەگەنمەن «انا ءتىلى – قازاق ءتىلى» دەگەن ءسوزدى قاعازعا ەمەس، كوكىرەگىمىزگە جازاتىن كەز جەتتى. ولاي بولسا، ءبىزدىڭ ماقساتىمىز – انا ءتىلىمىزدى قادىرلەۋ، مەملەكەتتىك ءتىل مارتەبەسىن كوتەرۋ.
قىمباتتى شاكىرتتەر! ءوزىنىڭ بايلىعى، سۇلۋلىعى جانە يكەمدىلىگى جاعىنان دۇنيە جۇزىندەگى وزىق تىلدەرمەن تەڭدەسە الاتىن انا ءتىلىڭ بار ەكەنىن ۇمىتپا! انا ءتىلىڭنىڭ كوسەگەسىن كوگەرتۋ، مارتەبەسىن ءوسىرۋ، باياندى ەتۋ ەندىگى جەردە وزدەرىڭە بايلانىستى. وقۋ – ءبىلىم، ەڭبەك جولىندا انا ءتىلىڭنىڭ قامقورشىسى بولا ءبىل!
زينەدەن سەلوسى، يۋ.گاگارين اتىنداعى ورتا مەكتەبىنىڭ
باستاۋىش سىنىپ ءمۇعالىمى
اقتايەۆا جاننا تۇرلان قىزى
تاقىرىبى: انا ءتىلىم – اجارىم، اسىل مۇرام
ماقساتى: قازاق ءتىلى ونەرىن، شەشەندىك پەن تاپقىرلىقتى، قازاق تاريحىنداعى سالت-داستۇرلەردەگى ءتىل شۇرايىن تانۋ، ۇلگى الۋ. ەل تاعدىرىن شەشەن دانا بيلەر، ەل ىشىندەگى تالانتتى ادامدار دا ءتىل قۇدىرەتىن كوپ تانىتىپ، اسىل سوزدەر مەن ۇلاعاتتى پىكىرلەردى جوعالتپاي عاسىردان-عاسىرعا جەتكىزىپ، حالىقتىڭ التىن قازىناسىنا اينالدىرعان. جالاڭ ۇرانداردان گورى حالىق مادەنيەتىن ءتىل ارقىلى ناسيحاتتاپ، انا ءتىلىنىڭ ومىرشەڭدىگىن، ادام تىرشىلىگىندەگى ءرولىن جەتكىزۋ كوزدەلەدى.
كورنەكىلىگى: ءتىل تۋرالى ويلى سوزدەر، ناقىل سوزدەر، دومبىرا.
ءجۇرۋ بارىسى:
ۇيىمداستىرۋ ءبولىمى:
كىرىسپە ءسوز: «قازاقستاننىڭ مەملەكەتتىك ءتىلى – قازاق ءتىلى. قازاقستان كوپ ۇلتتى مەملەكەت. كوپ ۇلتتى مەملەكەت ءۇشىن مەملەكەتتىك ءتىل قاجەت».
«ءتىل – جەكە ادامنىڭ تۋىندىسى ەمەس، قوعامنىڭ جەمىسى، قوعامنىڭ ناتيجەسى. ءتىل – قوعامداعا ادامداردىڭ قارىم-قاتىناس قۇرالى. سوندىقتان دا ءتىل – قوعامدىق قۇبىلىس، قوعامدىق قىزمەتىمەن ءومىر سۇرەتىن قۇبىلىس».
ولاي بولسا، پرەزيدەنتىمىز ن. ءا. نازاربايەۆ ءوز جولداۋىندا «ۇلتتىق ءتىل – قازاق ۇلتىنىڭ رۋحاني، مادەني بايلىعىن ۇرپاقتان-ۇرپاققا جەتكىزۋشى قاسيەتتى قۇرال» دەپ باسا كورسەتكەن بولاتىن.
حالىقتىڭ تاريحتا قالۋى تىلىنە، ءتىلىنىڭ ساقتالۋىنا بايلانىستى.
«سۇيەمىن تۋعان ءتىلدى – انام ءتىلىن،
بەسىكتە جاتقانىمدا-اق بەرگەن ءبىلىم» - دەپ اقىن سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆ بەكەر جىرلاماعان. انا ءتىلى ءار ادامعا انانىڭ اق سۇتىمەن، انانىڭ الديىمەن، بەسىك جىرىمەن قۇلاققا ءسىڭىپ، اتادان بالاعا جەتىپ وتىراتىن ۇلى كۇش.
ولاي بولسا، انا ءتىلىمىزدى قادىرلەۋگە، قاستەرلەۋگە ارنالعان «انا ءتىلىم – اجارىم، اسىل مۇرام» اتتى اشىق تاربيە ساعاتىن اشىق دەپ جاريالايمىز.
1ء-بولىم: «انا ءتىلىم - اجارىم، اسىل مۇرام»
س. دانا: قۇرمەتتى قوناقتار!
جانتورە: ۇلاعاتتى ۇستازدار، ءبىلىمدى شاكىرتتەر!
س. دانا: سالتانات كەشىن باستايىق!
جانتورە: قوش كەلىپسىز ءبارىڭىز!
رىسگۇل: كەلە جاتقان ماڭگىدەن دارا سالتىم،
ماقتانىشىم، ەلدىگىم، پاراساتىم،
سەنسىز ءتىلىم، تەڭى جوق تىرشىلىگىم،
ومىرىمە ءوڭ بەرىپ جاراساتىن.
ايدانا: تىلدەن وتكەن ءىنجۋدى ىزدەمەگەن،
كورمەگەن ەل قايمىعىپ، تۇزدە نەدەن.
باس كەسپەك بولعانىمەن، ءتىل كەسپەك جوق،
تىرلىگىمنەن ءتىلىمدى ۇزبە دەگەن.
قۇندىز: امان ءوتىپ قيامەت وتكەلدەردەن
جىعىلمادىم نە داۋىل، وتكەل جەلدەن
جاز باعىنداي جادىراپ شۋاعىن توك،
جارقىن دارەن ءومىرلى كوكتەمدەردەن.
امانجان: امان جەتتى كونە كۇن الىستاردان،
الىس قالعان عاسىردان، عارىشتاردان.
بابا ساناپ سىرلاسىپ، سۇيەم سەنى،
ءبىر وزىڭمەن مىڭ جىلدار تابىستى ارمان.
س. دانا: دەپ اقىندار جىرلاعانداي حالقىمىزدىڭ وشپەس اسىلى، سونبەس شىراعى، مول قازىناسى، سان عاسىر تاريحى بار قاسيەتتى ءتىل مەن ونەرىنە ارنالعان «انا ءتىلىم – اجارىم، اسىل مۇرام» اتتى ادەبي-مۋزىكالىق كەشىمىزدى باستايمىز.
گۇلاينا: ءتىل – ۇلتتىق بەلگى، حالىقتىڭ مۇرا، دۇنيە - تانىم قۇرالى. حالىقتىڭ تاريحتا قالۋى تىلىنە بايلانىستى. ءتىل – حالىقتىڭ جانى، ءسانى، تاستاي كەسكىن-كەلبەتى، بولمىسى. ادامدىق مۇراتقا جەتكىزەتىن انا ءتىلى مەن اتا ءداستۇرى. ءبىزدىڭ، وسىنداي حالىقتىڭ قاسيەتتى مۇرامىز – انا ءتىلىمىز!
قازاق ءتىلى – دۇنيەجۇزىندەگى ەڭ باي، بەدەلدى دە بەينەلى تىلدەردىڭ ءبىرى.
«وتكىردىڭ ءجۇزى، كەستەنىڭ ءبىزى،
ورنەگىن سەندەي سالا الماس»، - دەپ ۇلى اباي اتامىز تاڭىرقاپ، تاعزىم ەتكەن وسى قاسيەتتى ءتىلىمىز.
قالەكەسوۆا دانا: ءار ادامزاتتىڭ قاسيەتى مەن مادەنيەتى ءوز حالقىن، ءوزىنىڭ اتا مەكەنىن قالاي بىلۋىمەن ولشەنبەك.
انانىڭ اق سۇتىنە، ۋىزىنا جارىعان ادام قاشاندا وتانشىل، ۇلتجاندى بولماق. اركىمنىڭ ءوز تىلىنە دەگەن قۇرمەتتى ءوز اناسىنا، ءوز ۇلتىنا، ءوز وتانىنا دەگەن قۇرمەت دەپ ءبىلۋ كەرەك.
رىسگۇل: ءتىل –تاعدىرى قازىرگى كەزدەگى ەڭ باستى پروبلەمالاردىڭ ءبىرى. سەبەبى عالىمداردىڭ زەرتتەۋى بويىنشا وتكەن عاسىردىڭ باسىندا دۇنيەجۇزىندە 8000 ءتىل بولعان دەپ بولجامدايدى. سول تىلدەردىڭ قازىرگى تاڭدا 2000-ى عانا قولدانىستا. قالعان تىلدەر ءىرى تىلدەرگە جۇتىلىپ، ءولى تىلدەر قاتارىنا ءوتتى. سوندىقتان دا بىزگە مىنا جاھاندانۋ زامانىندا ءوز ءتىلىمىزدى ساقتاپ قالۋ ءۇشىن ويلاناتىن كەز كەلدى دەپ ويلايمىن.
جۇلدىز: ءتىلىم مەنىڭ تىرلىگى مول مۇرامسىڭ.
اتا رۋحىن جانىما قوندىراسىڭ.
وزىڭمەنەن تانىدىم تاريحىمدى،
كەمەلدەنگەن وزىڭمەن تولدى جاسىم.
ۇلجان: ءتىلىم مەنىڭ سارقىلماس قازىناسىڭ،
ءبىر سەنىمەن بولمىستىڭ نازى باسىم.
قانە، تاريح سويلەيدى ءوزىڭ بولىپ،
جىر – عۇمىر بوپ بۇگىندە جازىلىسىڭ.
قادىربەكوۆا دانا: قازاق حالقىنىڭ ەرتە زامانىندا جاساعان مۇراسىنىڭ ءبىر ءتۇرى – حالىق اۋىز ادەبيەتى. حالىق اۋىز ادەبيەتىندەگى ۇلكەن ءبىر سارا جول – ول دانالار مايەگى.
كورىنىس: «ءسوز باستاعان شەشەندەر سويلەيدى»
ساحناعا تولە بي، ايتەكە بي، قازىبەك بي شىعادى.
تولە بي: سالىقوۆ امانجان
ايتەكە بي: قاميدوللايەۆ ءازىلحان
قازىبەك بي: سارسەنبايەۆ ميراس
تولە بي: ۋا، حالقىم، ءسوز ءقادىرىن بىلەسىڭ،
جاڭبىر جاۋماسا جەر جەتىم،
باسشىسى بولماسا ەل جەتىم.
ۇقپاسقا ايتقان ءسوز جەتىم.
اتىڭ جاقسى بولسا،
ەر جىگىتتىڭ پىراعى
بالاڭ جاقسى بولسا،
جان مەن ءتاننىڭ شىراعى.
ءسوز تىڭداعىش جاستارعا ايتاتىن 10 ءتۇرلى جۇمباعىم بار.
ايتەكە بي: ايتىڭىز، ۇلى اعا.
تولە بي: ايتسام ون ءتۇرلى جۇمباعىم مىناۋ:
اتى جاماننىڭ ارمانى كەتەر،
بالاسى جاماننىڭ دارمەنى كەتەر.
قازىبەك بي: ۇلى اعا! بۇل جۇماقتى مەن شەشەيىن، رۇقسات ەتىڭىز.
تولە بي: رۇقسات، قاز داۋىستى قازىبەگىم، رۇقسات!
قازىبەك بي: ءبىر دەگەنىمىز – بىرلىگى كەتكەن ەل جامان.
ەكى دەگەنىمىز – ەگىسىپ وتكەن ەر جامان.
ءۇش دەگەنىمىز – ءۇش بۇتاققا بولىنگەن اعايىن جامان.
ءتورت دەگەنىمىز – توسەكتەن بەزگەن جاس جامان.
بەس دەگەنىمىز – بەلسەنىپ شاپقان جاۋ جامان.
التى دەگەنىمىز – اسقىنىپ كەتكەن دەرت جامان.
جەتى دەگەنىمىز – جەسىر قالعان جاس جامان.
سەگىز دەگەنىمىز – سەرپىلمەگەن قايعى جامان.
توعىز دەگەنىمىز – تورقالى توي، توپىراقتى باس كورسەتپەسە، سول جامان.
ون دەگەنىمىز – وڭالماس كارىلىككە داۋا بولماس، - دەگەن ءسوزىڭىز، ۇلى اعا!
تولە بي: راقمەت، ءدال تاۋىپ شەشتىڭ، ويى دا، ءتىلى دە جۇيرىك تۇلپارىم مەنىڭ!...
ايتەكە بي: سۋالمايتىن سۋات جوق،
تارتىلمايتىن بۇلاق جوق.
تامىرى سۋدا تۇرسا دا،
ۋاقتىسى جەتكەندە،
قۋرامايتىن قۇراق جوق.
تەك جاقسىدان ولمەيتىن ءسوز قالادى.
تولە بي: دۇرىس ايتاسىڭ، ايتەكە. ال قاز داۋىستى قازىبەك بي، مىناۋ جيىلعان حالايىققا نە ايتاسىڭ؟
قازىبەك بي: وركەنىم ءوسسىن دەسەڭ،
كەكشىل بولما –
كەساپاتى تيەر ەلىڭە.
ەلىڭ ءوسسىن دەسەڭ،
ءورشىل بولما-
وسكەنىڭدى وشىرەرسىڭ.
باسىنا ءىس تۇسكەن پاقىرعا
قاستىق قىلما-
قايعىسى كوشەر باسىڭا.
جاناشىرى جوق جارلىعا،
جاردەمشى بول اسىعا.
قيىن-قىستاۋ كۇندەردە
ءوزى كەلەر قاسىڭا.
بۇگىن ساعى سىندى دەپ،
جاقىنىڭدى باسىنبا.
تولە بي: ءسوزىڭ اسىل، قاز داۋىستى قازىبەك!
ۋا، حالايىق!
كوسىلە شابال جەرىڭ بار،
تاۋ كوتەرگەن ەرىڭ بار،
قول بولارلىق ەلىڭ بار،
اتادان قالعان سارا جولىڭ بار،
ءسوز ءقادىرىن بىلىڭدەر!
بي: «اققۋ» بيلەيتىن قىزدار توبى.
قالەكەسوۆا دانا: حالىق اۋىز ادەبيەتىنىڭ ەرتەدەن كەلە جاتقان كۇردەلى سالاسىنىڭ ءبىرى – باتىرلار جىرى. بۇل جىرلار حالىقتىڭ وتاندى ءسۇيۋ، باسقىنشى جاۋدان ەل قورعاۋ، حالىق ەرلىك ەتۋ يدەياسىنان تۋعان.
كۇمىساي: «ەل ءۇمىتىن ەل اقتار،
ەر اتاعىن ەر ساقتار.
ەرلىك بىرلىكتە ەمەس جۇرەكتە، » - دەگەندەي «الپامىس باتىر» جىرىنان ءۇزىندى تىڭداپ كورەيىكشى. ساحناعا الپامىس باتىر شىعادى.
«الپامىس جىرىنان» ءۇزىندى. ورىندايتىن نۇرتىلەك تالعات ۇلى
جانتورە: ءسوز ونەرىنىڭ دامۋىنا، تارالۋىنا، ساقتالۋىنا ەرەكشە قىزمەت ەتىپ كەلگەن حV-حVءىىى عاسىر جىرشى-جىراۋلار ەڭبەگى ارنايى ءسوز ەتۋدى، ۇلكەن قۇرمەتپەن اتاۋدى كەرەك ەتەدى. ەندەشە، ءسوزدى جىرشىلار مەن تەرمەشىلەرگە بەرەيىك.
ورتادا اقتانبەردى جىراۋ - بەكارىس
دۇشپاننان كورگەن قورلىعىم، جاۋعا شاپتىم تۋ بايلاپ،
سارى سۋ بولدى جۇرەكتە. شەپتى بۇزدىم ايقايلاپ.
ون جەتىدە قۇرسانىپ، دۇشپاننان كورگەن قورلىقتان،
قىلىش ءىلدىم بىلەككە. جالىندى جۇرەك قان قايناپ.
جاۋعا قاراي اتاندىم ەل-جۇرتتى قورعايلاپ،
جەتكىز دەپ قۇداي تىلەككە! ولىمگە ءجۇرمىز باس بايلاپ.
ورتادا بۇقار جىراۋ – جانداربەك.
ەجەلگى دوس جاۋ بولماس، ءىلىمدى تۇگىل بىلسە دە،
تىرنەۋىشتە حاتى بار. قىزىعىن قولمەن بولسە دە،
ەجەلگى دۇشپان ەل بولماس، قىزىقتى كۇنگى قىرىنداپ
كوڭىلىندە كىردىڭ داتى بار. قيسىنسىز كۇيگە تۇسسە دە-
ەجەلگى دوس جاي بولماس، ومىرگە تولماس ازامات
ايتىسقان ونىڭ سەرتى بار.
ەجەلگى دۇشپان ەل بولماس جاقىنداپ اجال تۇرسا دا،
كوڭىلىندە تۇتقىر كىرى بار. جانىنا قىلىش ۇرسا دا،
قالجىراپ كولى قارايىپ،
الەمدى تۇگىل كورسە دە، قاراۋىتىپ كوز تۇرسا دا-
التىن ۇيگە كىرسە دە، ءۇمىتىن قويماس ادامزات!
اسپاندا جۇلدىز ارالاپ،
اي نۇرىن ۇستاپ مىنسە دە-
قىزىققا تويماس ادامزات!
ءايبيبى: انا ءتىلى قۇدىرەت كۇنىم دەدىم،
كۇنىم باردا جادىراپ كۇلىمدەدىم.
بار الەمگە تانىلدىم قازاق بولىپ،
قازاق بالىپ شارلايدى ءۇنىم مەنىڭ.
جانداربەك: سەنسىڭ ءتىلىم، ومىرلىك جان بايلىعىم،
جان بايلىقسىز پەرزەنت بوپ جانبايدى ۇلىڭ.
سەنسىز مەنىڭ، جۇلدىزدى تاعدىرىم دا،
ءدىن اماندا سولارمەن سامعايمىن مەن.
س. دانا: قازاق حالقىنىڭ اۋىز ادەبيەتىندەگى ءورىستى ءبىر سالا اقىندىق ونەر دەسەك، سونىڭ قىزۋى مول، قىزىعى كوپ جانر – اقىندار ايتىسى.
ەندى، ءبىز وتكەن عاسىرداعى اقىندار ايتىسىنىڭ شوقتىعى بيىك ۇلگىسى بولعان «ءبىرجان - سارا» ايتىسىنان شاعىن كورىنىستى تاماشالايىق.
ساحنادا ءبىرجان مەن سارا. (ايتىستان ءۇزىندى)
ءبىرجان – ميراس: ساراجان بالا جاستان قىزدىڭ ءورى،
ىزدەسەڭ كەلىپ تۇرمىن ءبىرجان سەرى.
اۋەلى قازاقشالاپ كورىسەيىك،
بەرى كەل جاسىڭ كىشى مەنەن گورى.
سارا – ءايبيبى: ەجەلدەن، سەن باسىلعان جەلدى كورىك،
تاڭ قالام ساۋلەتىڭدى سەنەن كورىپ.
ولەڭدى قولقا قىلساڭ اعىتارمىن،
ەندەشە كورىسەيىك قولدى بەرىپ.
امانجان: ءوزى اقىن، ءوزى ەر، ءوزى كوسەم،
تابا الام با ماحامبەتتى مەن ىزدەسەم.
ونىڭ ويى نايزاعاي جارقىلىنداي،
ونىڭ جانى جۇلدىزبەن ەگىز دەسەم.
كىم بار مەنىڭ ءسوزىمدى جان دەمەيتىن،
ول كۇن عوي كوگىنە ورمەلەيتىن
الا المادىم الىسىپ وسىناۋ شىڭدى،
سالا المادىم ماحامنىڭ مەن دە كەيپىن، -
س. دانا: دەپ اقىن جىرلاعانداي حالىقتىڭ ەركىندىگى مەن بوستاندىعى ءۇشىن كۇرەسكەن، «قارا قازان، سارى بالا قامى ءۇشىن قىلىش سەرمەگەن» پاتريوت اقىن ماحامبەت جىرىن تىڭداپ كورەيىكشى.
ساحنادا ماحامبەت اقىن –جانتورە. ماحامبەتتىڭ تەرمەسى «مەن ەدىم»
مەن، مەن ەدىم مەن، مەن ەدىم،
مەن نارىندا جۇرگەندە
ەڭىرەپ جۇرگەن ەر ەدىم.
يساتايدىڭ بارىندا
ەكى تارلان ءبورى ەدىم.
ەرەگىسكەن دۇشپانعا
قىزىل سىرلى جەبە ەدىم.
جاقسىلارعا ەپ ەدىم،
جاماندارعا كوپ ەدىم.
ەرەگىسكەن دۇشپاننىڭ
ەكى تالاي بولعاندا،
ازىق قىپ ەتىن جەپ ەدىم.
حان بالاسى اق سۇيەك،
ەجەلدەن تابان اڭدىسقان
اتا دۇشپان سەن ەدىڭ،
اتا جاۋىڭ مەن ەدىم.
ەجەلگى دۇشپان ەل بولماس،
ەتەكتەن كەسىپ جەڭ بولماس.
حان بالاسى اق سۇيەك-
بايەككە سۇلتان سەن بولىپ،
سەندەي نار قوسپاقتىڭ بالاسى
ماعان وڭاشا جەردە جولىقساڭ،
قايراڭنان العان شاباقتاي
قيا ءبىر سوعىپ اس ەتسەم،
تاماعىڭا قىلقانىڭ كەتەر دەمەس ەم!
ميراس: بار بايلىعىم، باقىتىم، ءتىلىم مەنىڭ،
ءتىل ونەرىن تاپسىرماس ءبىلىم دەدىم.
جاقسىلىقتى جىر ەتىپ وسى تىلمەن،
جاماندىقتى اياۋسىز تىلىمدەدىم.
ريما: تاعدىرىم ءتىل بوپ، تۋىم تولىستى مىڭ،
قيار دۇنيە قيانمەن توعىستى ءۇنىم.
زامانىمدى جىرلاتقان ءوز تىلىمدە،
حالقىم ساعان ولگەنشە بورىشتىمىن.
نۇرتىلەك: قايران اباي سەندەيسىز جەسىر ولەڭ،
قۇرمەتىڭدى كەش بىلسەم كەشىرەر ەم.
ۇلىلىعىڭ تۇلعاڭنىڭ ۇققان سايىن،
مەن تۇسكى كولەڭكەدەي كىشىرەيەم.
حور: «جەلسىز تۇندە جارىق اي»
بەكارىس: انا ءتىلى – تۋعان ءتىلىم، باس ءتىلىم،
سەن ارقىلى دۇنيە تانىپ تالپىندىم.
سەن ارقىلى الەمگە ايان بار ءىسىم،
سەن ومىردە تاۋسىلمايتىن اسىلىم.
ءمولدىر: انا ءتىلى – سەنەن بيىك شىڭ بار ما؟
سەن ارقىلى جارىپ كىرەم مىڭدارعا.
سەنسىز ماعان اۋەن قايدا، جىر قايدا،
مەن شالقيمىن قۇدىرەتىڭ تۇرعاندا.
ءزۇلفينا: انا ءتىلى، ءىس جوق كۇشىڭ جەتپەگەن،
سەنەن تۋدى ليريكالىق لەپتى ولەڭ.
سەنى انامنىڭ ماحابباتى دەپ بىلەم.
سەنى ويىمنىڭ جىر ايناسى دەپ كورەم.
ءازىلحان: انا تىلدە شىرقالادى ءانىم دە،
انا ءتىلسىز بولمايدى ەش سانىمدە.
انا ءتىلسىز تانىپ الماي ەلىمدى،
انا ءتىلسىز جىرلامايمىن جەرىمدى.
ءتىل تۋرالى نە بىلەمىز؟
ءمولدىر: ەگەمەندى مەملەكەتتىڭ باستى بەلگىلەرىنىڭ ءبىرى – ءتىل.
ريما: اتا زاڭنىڭ 7-بابىندا «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك ءتىلى – قازاق ءتىلى» دەپ كورسەتىلگەن.
ءزۇلفينا: قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك ءتىلى بولۋى زاڭدىلىق.
جانداربەك: ەلىمىز تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن 1997 جىلى 11 شىلدەدە قر-نىڭ پارلامەنتى «ءتىل تۋرالى» زاڭ قابىلدادى.
ءايبيبى: وندا مەملەكەتتىك مەكەمەلەردە ءىس-قاعازداردى جۇرگىزۋدى كەزەڭ-كەزەڭىمەن كوشىرۋ كەرەك دەگەن.
ۇلجان: اناسىن قادىرلەمەۋ قانداي حايۋاندىق بولسا، انا ءتىلى تاعدىرىنا ەنجارلىقپەن قاراۋ ادامگەرشىلىككە جاتپايتىن ورەسكەلدىك.
جايناگۇل: ەلىنىڭ تاۋەلسىزدىگىن ويلايتىن ادام ءتىلىنىڭ كەمەلدەنۋىنە دە قولعابىسىن اياماۋعا ءتيىستى.
امانجان: شىعىستىڭ ەجەلگى ءبىر دانىشپانى: «دۇنيەنى تۇزەتكىڭ كەلسە، اۋەلى ءوزىڭ تۇزەل، سونان سوڭبالاڭنىڭ دوستارىن تۇزە» دەگەن ەكەن.
جۇلدىز: «ەگەر انا تىلىمىزگە شىن جانىمىز اشيتىن بولسا، ونى اۋەلى ءوزىمىز ۇيرەنىپ، سودان سوڭ بالالارىمىز بەن دوستارىمىزعا ۇيرەتكەن ابزال»، - دەيدى ءا. كەكىلباي اتامىز.
قادىربەكوۆا دانا: ج. ايماۋىتوۆ: «انا ءتىلىن جاقسى مەڭگەرىپ الماي تۇرىپ، وزگە پاندەردى ءتۇسىنۋ مۇمكىن ەمەس. انا ءتىلى – جۇرەكتىڭ تەرەڭ سىرلارىن، حالىقتىڭ باسىنان كەشكەن داۋىرلەرىن ۇرپاقتان-ۇرپاققا جەتكىزىپ، ساقتاپ وتىراتىن قازىنا» دەگەن.
لاۋرا: و، ادامدار، قادىرىنە جەتىڭدەر،
انا ءتىلىڭ – اناڭ، سىيلاپ وتىڭدەر.
اركىمننىڭ تۋعان ءتىلى – تۋعان شەشە.
وعان بالا مىندەتتى سان مىڭ ەسە.
حور: «انانىڭ ءتىلى – اياۋلى ءۇنى». جەكە داۋىستا: سۇڭعات قىزى گۇلاينا.
جانتورە: ءتىلىم مەنىڭ،
ءتىلىم ءۇشىن مىڭ ءولىپ، مىڭ ءتىرىلدى ەلىم.
ادالىممەن، ارىممەن قاتار قويىپ،
ءتىلدى قورعاۋ پارىزىم بۇگىن مەنىڭ.
س. دانا: اكەڭ – قازاق، شەشەڭ قازاق، قاراعىم،
سەن دە ۇلىسىڭ مىناۋ دارحان دالانىڭ.
ءار حالىقتا ۇلتتىق نامىس دەگەن بار،
ونى بيىك قاسيەت دەپ ساناعان.
بىرگە: وتان، انا، انا ءتىلىڭ – ءۇش انىق،
وسىلارسىز بولاشاقتا كۇنىڭ جوق.
2ء-بولىم: «انا ءتىلى – ءبىلىمنىڭ كىلتى»
ءار حالىقتىڭ انا ءتىلى – ءبىلىمنىڭ كىلتى. ءبىزدىڭ جاستارىمىزدىڭ انا ءتىلىن جەتىك بىلەتىن، ءبىلىمدى، مادەنيەتتى بولۋىن قالايمىن. ولاي بولسا، 2ء-بولىم «انا ءتىلى – ءبىلىمنىڭ كىلتى» ءبولىمىن باستاۋعا رۇقسات ەتىڭىزدەر. بۇل بولىمدە وقۋشىلار ەكىگە ءبولىنىپ سايىسادى.
ويىننىڭ بولىمدەرى:
بايگە
پوليگلوت
ماقال-ماتەل
شىعارماشىلىعىڭدى شىڭدا
كىم جۇيرىك؟
بايگە
بايگە سۇراقتارى:
ءى توپقا:
1. ونەر الدى نە؟ (قىزىل ءتىل)
2. .ەڭ ءبىرىنشى باقىتىم (حالقىم)
3. ءۇش ءبيدى اتا (تولە بي، ايتەكە بي، قازىبەك بي)
4. ءتىلدىڭ نەگىزگى قىزمەتى؟ (سويلەسۋ، قارىم-قاتىناس جاساۋ)
5. «قىزىل» ءسوزى قاي ءسوز تابىنا جاتادى؟ (سىن ەسىم)
6. «اققۋ دۇشپان - ...» (اقىل دوس)
7. «ءۇش بايتەرەك» دەگەنىمىز كىمدەر؟ (ءىلياس، ساكەن، بەيىمبەت)
8. ءتىل تۋرالى زاڭ قاشان قابىلداندى؟ (1997ج 11 شىلدەدە)
9. قازاقتا توپ اتتىلاردىڭ جارىسى قالاي اتايدى؟ (بايگە)
ءىى توپقا:
1.بال تامعان تىلدەگى نە؟ (ۋ تامار)
2.ال ەكىنشى باقىتىم (ءتىلىم مەنىڭ)
3. «تۋعان ءتىلىم» ولەڭىنىڭ اۆتورى كىم؟ (د. ءابىلوۆ)
4. ەكى ادامنىڭ سويلەسۋىن نە دەيدى؟ (ديالوگ)
5. «قۇرعاق» ءسوزىنىڭ قارسى ماعىنالى ءسوزى؟ (ىلعال)
6. ءسوز اناسى ... (قۇلاق)
7. بەس ارىستى اتا. (مىرجاقىپ، شاكارىم، جۇسىپبەك، ماعجان، احمەت)
8. ءبىر توپ اتتىلار تارتىسپاعى قازاقتا قالاي اتالادى؟ (كوكپار(
9. «قر-نىڭ مەملەكەتتىك ءتىلى –قازاق ءتىلى» دەپ اتا زاڭنىڭ نەشىنشى بابىندا كورسەتىلگەن؟ (7-بابىندا)
پوليگلوت
سۇراق قويىلادى، جاۋابى ءۇش تىلدە بەرىلۋى ءتيىس. ءار جاۋاپ 10 ۇپايمەن باعالانادى.
ءى توپقا:
1. ءتىلى بار، ءۇنى جوق، 2) كوز قورقاق، نە باتىر؟
وزىندە ادام تۇسىنگەن. (قول-رۋكا-hend)
(كىتاپ-كنيگا-woوk)
1. ادامدى ادام ەتكەن نە؟ 2) اياعى بىرەۋ، قولى جوق،
(ەڭبەك-ترۋد- work) شيىر-شيىر جولى كوپ.
ءوزى سويلەي بىلمەيدى،
سالعان ءىزى سويلەيدى.
(قالام-رۋچكا-ren)
ماقال ءسوزدىڭ مايەگى
بۇل بولىمدە ءار توپقا ماقالدىڭ جارتىسى ايتىلادى، ءارى قاراي جالعاستىرۋ كەرەك.
1-توپقا:
جەتى رەت ولشەپ، ... (ءبىر رەت ءپىش)
ءتىل تاس جارادى، ... (تاس جارماسا باس جارادى)
ءتىل – جۇتاماس ...(بايلىق)
كوپ تىڭدا ... (از سويلە)
2-توپقا
ونەر كوزى - ...(حالىقتا)
انا ءتىلىڭدى ۇمىتقانىڭ ... (ءوز ءتىلىڭدى قۇرتقانىڭ)
اقىل ازبايدى، ...(ءبىلىم توزبايدى)
ونەرلى ... (ورگە جۇزەر)
«شىعارماشىلىعىڭدى شىڭدا»
بۇل بولىمدە ءتىل تۋرالى ولەڭ شىعارۋ.
1-توپقا 2-توپقا
____________ سۇيەمىن، ____________ ءان-جىرىم،
____________ ولەڭىم. ____________ سىرىم.
____________ اسىر ساپ، ____________ ارنالات،
____________ كەلەمىن. ____________ ونەرىم.
«كىم جۇيرىك؟»
«تۇلپار»، «قىزعالداق» سوزدەرى بەرىلەدى، وسى سوزدەردەن ءسوز قۇراۋعا بولادى؟
بۇل ءبولىم وقۋشىلاردىڭ سوزدىك قورىن دامىتادى.
قورىتىندىسى شىعارىلىپ، ديپلوممەن ماراپاتتالادى.
قورىتىندى:
ءمۇعالىم: انا ءتىلىمىز ءقازىر دە ۇلكەن ورىسكە جول تارتتى. دەگەنمەن «انا ءتىلى – قازاق ءتىلى» دەگەن ءسوزدى قاعازعا ەمەس، كوكىرەگىمىزگە جازاتىن كەز جەتتى. ولاي بولسا، ءبىزدىڭ ماقساتىمىز – انا ءتىلىمىزدى قادىرلەۋ، مەملەكەتتىك ءتىل مارتەبەسىن كوتەرۋ.
قىمباتتى شاكىرتتەر! ءوزىنىڭ بايلىعى، سۇلۋلىعى جانە يكەمدىلىگى جاعىنان دۇنيە جۇزىندەگى وزىق تىلدەرمەن تەڭدەسە الاتىن انا ءتىلىڭ بار ەكەنىن ۇمىتپا! انا ءتىلىڭنىڭ كوسەگەسىن كوگەرتۋ، مارتەبەسىن ءوسىرۋ، باياندى ەتۋ ەندىگى جەردە وزدەرىڭە بايلانىستى. وقۋ – ءبىلىم، ەڭبەك جولىندا انا ءتىلىڭنىڭ قامقورشىسى بولا ءبىل!
You Might Also Like
-
الماتى قالاسى، اۋەزوۆ اۋدانى
