اڭىزعا اينالعان قالانىڭ كورىكتى جەرلەرى
قوستاناي وبلىسى، ارقالىق قالاسى
ورىنداعان: ديانا ساپارعالي
جەتەكشى: قازاق ءتىلىنىڭ وقىتۋشىسى مۋحانبەتجانوۆا جازيرا
جوسپار
ءى.كىرىسپە
1. قويناۋى استىققا تولى قوستاناي قالاسى
ءىى.نەگىزگى ءبولىم
1.قالا اتاۋىنىڭ شىعۋ تاريحى
2. كوك جەلەك جامىلعان قوستانايدىڭ كورىكتى جەرلەرى
ءىىى.قورىتىندى
جۇيىتكىگەن جولداردىڭ اراسى،
توبىل مەن تورعايدىڭ سالاسى
باقىتى – اسىل ءدان، قالىقتاپ قۇس ءانى،
ايتادى اشىلعان قوستاناي قۇشاعى!
سەرىك تۇرعىنبەكوۆ
ءيا، شىنىمەن دە بۇگىنگى تاڭدا القابى استىققا تولى التىن ايماققا اينالعان قوستاناي – قازاقستان قالالارىنىڭ ىشىندەگى ەرەكشە شاھارلاردىڭ ءبىرى.
ادەبيەت تاريحىندا وزىندىك دارا جولى بار، قازاق پوەزياسىنىڭ ليريكا جانرىن دامىتۋعا ەلەۋلى ۇلەس قوسقان تورعايلىق تالانتتى اقىن سىرباي ماۋلەنوۆ تە قوستاناي تۋرالى:
كوشەلەرى كوپ ەمەس،
كولەمى ونشا كەڭ ەمەس.
ءبىراق تا سول قوستاناي
ەش قالاڭنان كەم ەمەس.
كوك نۋ وراپ كولەمىن،
بولماسا دا بەزەنگەن.
ۇلكەن ءومىر بولەگىن،
بۇل قالادان سەزەم مەن.
جەتى وراساڭ جەرشارىن،
جەتە تۇعىن جىبەگى؛
زاۆود جاتىر قالانىڭ
سەكىلدى وت جۇرەگى.
جەرىنىڭ كەن قاتپارى —
ءقومىر، تەمىر، تاس ءتۇبى.
رەسپۋبليكا ماقتانى —
قوستانايدىڭ استىعى.
جانى جايساڭ دوسقا باي
جىبەك جەلى تۇر ەسىپ؛
وزىمىزبەن قوستاناي
وسى ءبىر شۋماقتاردى وقىپ-اق قوستانايدىڭ تولىق سيپاتتاماسىن، بەت-بەينەسىن، قالاعا ءتان بايلىق پەن قادىر-قاسيەتىن كورۋگە بولادى. ولەڭ ارقىلى قۇددى ءبىر قالانىڭ وزىنە ساياحات جاساپ تاستاعانداي اسەر الاسىڭ.
تاريحي دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، توبىل وزەنىنىڭ جاعاسىنا سالىنعان قوستاناي (1878 جىلدان 1905 جىلعا دەيىن نيكولايەۆسك، 1997 جىلعى 17 ماۋسىمعا دەيىن كۋستاناي) دەپ اتالىپ كەلگەن. قوستاناي – ەجەلدەن قالىپتاسقان جەر اتاۋى. قوستاناي ورىنبور جانە تورعاي وبلىستارى گۋبەرناتورىنىڭ جوسپارىندا ورداباي قالاسى دەپ كورسەتىلسە، 1879 جىلدان باستاپ قوستاناي دەپ اتالادى. 1893 جىلى قالانىڭ اتى نوۆو-نيكولايەۆسك بولىپ وزگەرتىلگەن. 1895 جىلى قوستاناي اتاۋى قايتارىلعان.
1997 جىلعى 17 ماۋسىمدا قازاقستان پرەزيدەنتىنىڭ جارلىعىمەن ورىس تىلىندەگى «كۋستاناي» اتاۋىنىڭ ترانسكريپسياسى «كوستاناي»، ال «كۋستانايسكايا وبلاست» — «كوستانايسكايا» دەپ وزگەرتىلگەن.
قازاقستاننىڭ سولتۇستىگىندە ورنالاسقان وبلىستا 5 قالا، 16 اۋدان بار. رۋدنىي، جەتىقارا، ارقالىق، ليساكوۆسك قالالارى جانە وبلىس ورتالىعى — قوستاناي قالاسى.
قوستاناي قالاسى اتاۋىنىڭ شىعۋ تاريحى جايىندا الۋان ءتۇرلى اڭىز-اڭگىمەلەر كوپتەپ كەزدەسەدى. سولاردىڭ ءبىرى – توبىل جاعالاۋىندا قوس جانە تانا ەسىمدى ەگىز قىزدىڭ ءومىر سۇرگەنى تۋرالى وقيعا.
«قوستاناي – ەجەلدەن قالىپتاسقان جەر اتاۋى. الايدا، وسى اتتىڭ قاشان، قالاي قويىلعانى تۋرالى الىپقاشپا اڭگىمە كوپ تە، جۇيەگە تۇسىرىلگەن زەرتتەۋ جوقتىڭ قاسى. وسىعان وراي، اسىرەسە، ورىس تىلىندە سويلەيتىن اعايىندار بىلمەستىكتىڭ كەسىرىنەن قوستاناي اتىن ورىستىڭ «كۋستى»، ياعني بۇتا سوزىمەن دە شاتاستىرادى نەمەسە تولىپ جاتقان اقىلعا قونبايتىن دالەلدەر ايتادى. «تاناي دەگەن كىسى بولعان ەكەن. سونىڭ توبىل جاعاسىندا جىرتىق قوسى بولعان ەكەن… قوستاناي – تانايدىڭ قوسى دەگەن ءسوز بولۋ كەرەك» دەگەن اڭىز دا بار» [2] ، - دەگەن دەرەك كەلتىرەدى جەرگىلىكتى اقىن اقىلبەك شاياحمەت.
ءتىپتى كەي جەرلەردە قالا اتاۋىنىڭ شىعۋىن اسان قايعى ەسىمىمەن بايلانىستىرادى-مىس.
سونداي-اق، بەرتىن كەلە وڭىردگەى جەرگىلىكتى باسپا ءسوز بەتىندە جاريالانعان («قوستاناي تاڭى» گازەتى) قوستاناي وبلىسى ليساكوۆ قالاسىنىڭ تۇرعىنى، ەڭبەك ارداگەرى ق.ناۋرىزبايەۆتىڭ حاتىندا قالا اتاۋىنىڭ شىعۋى جايىندا تاعى ءبىر دەرەك كورسەتىلەدى: «…ەرتەرەكتە ءبىر جىگىتكە اعايىن اراسىندا جەر تيمەي، ەلىنە وكپەلەپ، «كوز كورمەس، قۇلاق ەستىمەس جەرگە كەتەمىن» دەپ كوشىپ كەتىپ، وسى قوستاناي تۇرعان جەرگە كەلىپ جالعىز ءۇي قونىستانىپتى. ول كەز بۇل ماڭدا ەل بولماعان ەكەن دەيدى. وسى جەرگە قونىستانعاننان كەيىن بۇل جىگىتتىڭ 13 جاسار قىزى قايتىس بولادى. اتى تاناي ەكەن. سول قىزى وسى جەرگە قويىلادى. قىزى قايتقاننان كەيىن تاعى ءبىر قىز بالا دۇنيەگە كەلەدى. اتا-اناسى قۋانىپ، «تانايدىڭ ورنىنا تاناي بولدى» دەپ، بۇل قىزعا دا تاناي ەسىمىن قويادى. وكىنىشكە قاراي، 2-3 جاسىندا بۇل قىز دا قايتىس بولىپ، اپاسىنىڭ جانىنا جەرلەنەدى. سول سەبەپتى «قوس تانايدىڭ مولاسى» اتانىپ، اقىرى ەلدى مەكەننىڭ اتىنا اينالادى».
بۇل دەرەكتىڭ دالەلى رەتىندە ومار ءشيپيننىڭ داستانىنان الىنعان مىناداي شۋماقتاردى كەلتىرۋگە بولادى:
"سارىارقا جەرى جازىق، اعاش شۇبار،
باسىندا اعاشتاردىڭ ۇكىسى بار.
جەلپىلدەپ جەلدى كۇنى جاپىراعى،
بولادى تىگىلگەندەي قىزىل تۋلار.
ءان قوسىپ ەرتە-كەشتى جەر جاڭعىرتىپ،
سايراعان بۇتاعىندا بۇلبۇل قۇستار.
قوستاناي توبىل وزەن جاعاسىندا،
اتى ەدى ءبىر مولانىڭ و باسىندا.
ءبىر مىڭدا وسى جەرگە قالا ءتۇستى،
سەگىز ءجۇز سەكسەن جىلدىڭ شاماسىندا.
قوستاناي تورى قىپشاق بايانتاڭات
تۋىسى ءناسىلىنىڭ ءبارى وسىندا" [3].
راسىندا دا، قانداي دەرەك كوزدەرىنە جۇگىنسەك تە قالا اتى – سان عاسىر بويى قالىپتاسقان، انا تىلىمىزدەگى ءمان-ماعىناسىن ساقتاپ قالعان ءتول اتاۋ. سوندىقتان دا ونى ەڭ الدىمەن تۋعان جەر تاريحىمەن بايلانىستىرا قاراۋ كەرەك دەگەن وي ايتادى بەلگىلى تاريحشىلار مەن جازۋشىلار.
بۇگىنگى تاڭدا قوستانايدا جەڭىل ونەركاسىپتى قۇرايتىن كومۆول-شۇعا كومبيناتى، «بايان-سۇلۋ» كونديتەر جانە «بولشيەۆيچكا» تىگىن، اياق كيىم فابريكالارى، تاماق ونەركاسىبىن قۇرايتىن ەت، ءسۇت، ۇن-جارما جانە نان كومبيناتتارى، قۇرىلىس ماتەريالدار ونەركاسىبىنىڭ تەمىر-بەتون مەن قىزىل جانە سيليكاتتى كىرپىش زاتتارى، قۇرىلىس-مونتاج قۇرالىمدار كومبينات، ماشينا جاساۋ مەن مەتالل وڭدەۋ ونەركاسىبىنىڭ اۆياقوزعالتقىش، اۆتوموبيل جانە اۋىل شارۋاشىلىق تەحنيكاسىن جوندەۋ زاۋىتتارى، حيميا ونەركاسىبىنىڭ حيميالىق تالشىق زاۋىتى، ەلەكتروەنەرگەتيكا ونەركاسىبىنە قاراستى جىلۋ ەلەكتر ورتالىعى، اۆتوموبيل جوندەۋ زاۋىتى، جيھاز جاساۋ ونەركاسىبى، تۇرمىس قاجەتىن وتەيتىن كومبينات، 30-دان اسا ءىرى كاسىپورىن، ت.س.س. كوپتەگەن بىرلەستىك جۇمىس ىستەيدى. قالادا سولتۇستىك قازاقستاننىڭ گەولوگيا باسقارماسى مەن ونىڭ ورتالىق لابوراتورياسى، ا.بايتۇرسىنوۆ اتىنداعى مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەت، اۋىل شارۋاشىلىق ينستيتۋتى، مەملەكەتتىك اۋىل شارۋاشىلىق جانە ەگىنشىلىك جوبالاۋ ينستيتۋتتارىنىڭ، سۋ قۇرىلىسىن جوبالاۋ ينستيتۋتىنىڭ بولىمشەلەرى، كووپەراتيۆتىك، اۆتوموبيل، قۇرىلىس كوللەدجدەرى، 2 قالالىق كاسىپتىك-تەحنيكالىق، مەديسينا مەكەمەلەرى، وبلىستىق تاريحي، ولكەتانۋ جانە گەولوگيا مۇراجايى، گيدرومەتەورولوگيالىق بيۋرو، 60 شاقتى مەكتەپ، 2 مادەنيەت ءۇيى، ءىلياس وماروۆ اتىنداعى قازاق دراما تەاترى جانە م.گوركيي اتىنداعى ورىس دراما تەاترلارى، فيلارمونيا، 15-كە جۋىق كىتاپحانا جۇمىس ىستەيدى. دەنساۋلىق ساقتاۋ جانە ساۋىقتىرۋ مەكەمەلەرى تۇرعىندارعا قىزمەت كورسەتەدى.
قالاعا قوناق بولا قالعان جالپاق جۇرت قوستانايدى بىرنەشە ساۋلەتتىك ءداستۇردى سىڭىرە وتىرىپ سالىنعان، وزىنە ءتان ءستيلى بار دەپ ەسەپتەيدى. وعان قالانى ارالاپ ءجۇرىپ كوز جەتكىزگەن ابزال.
قالاداعى تاريحي ورىندار دا وزىندىك ەرەكشەلىگىمەن كوزدىڭ جاۋىن الادى. ۇلتىنىڭ ۇلى ۇستازى احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ الاڭىندا ا.بايتۇرسىنوۆتىڭ ەسكەرتكىشى ورنالاسقان، سونداي-اق تاريحي تۇلعا، 1916 جىلعى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىستىڭ قايراتكەر قولباسشىسى، باتىر-ساردار امانگەلدى يمانوۆتىڭ ەسكەرتكىشى، ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىنا ەسكەرتكىش، جەڭىس ساياباعىندا ۇلى وتان سوعىسىنىڭ قۇرباندارىنا ارنالعان ەستەلىك مەموريالى بار. قالاعا بارا قالساڭىز، ولكەتانۋ مۇراجايى مەن ىبىراي ءالتىنساريننىڭ مۇراجايىنا ارنايى سوقپاۋعا تاعى بولمايدى.
شىركەۋلەر مەن مەشىتتەردىڭ، باتىستىق نەمەسە سىبىرلىك ساۋلەت داستۇرلەرىنە ساي سالىنعان ۇيلەردىڭ، ەسكى عيماراتتار مەن جاڭا عيماراتتاردىڭ قاتارلاسا بوي كوتەرۋى قوستانايعا كورىك بەرەتىنى انىق.
كوك جەلەك جامىلعان قوستانايدىڭ ءوز زامانىنان سىر شەرتكەن وسى تەكتەس قايتالانباس عيماراتتارى قازىرگى ۋاقىتتا مەملەكەت قورعاۋىندا. ءقازىر جاڭا زامان تالابىنا قاراي تۇرلەنىپ جايناي تۇسكەن قوستاناي قالاسىنىڭ بولاشاق بەينەسى بۇدان جارقىن بولاتىندىعى كۇمانسىز.
«شەت جۇرسە ساعىنار قازاقتىڭ بالاسى،
اققۋى، قازى بار ايدىنعا قاراشى!
عاسىردىڭ سازى بار، كوڭىلدىڭ نالاسى
ءان سالسام جازىلار جانىمنىڭ جاراسى.
داڭقىمەن تانىلعان تورعايدىڭ قالاسى –
كوك جەلەك جامىلعان قوستاناي قالاسى»، - دەپ تورعايدىڭ تۋماسى، حالىقارالىق "الاش" ادەبي سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى سەرىك تۇرعىنبەكوۆ جىرلاعانداي، قۇشاعى دارحان قوستانايدىڭ كوركىندەي حالقىنىڭ كوڭىلى دە كەڭ ەكەنى راس.
قوستاناي − قوناقجاي قالا، ول ەشكىمدى جاتىرقامايدى. بىرنەشە ۇلتتى باۋىرىنا باسقان باۋىرمال شاھارعا قوناق بولىپ كەلە قالساڭ، كورىكتى جەرلەرىمەن قاتار، ورتالىققا جاقىن جەردە اعىپ جاتقان توبىل وزەنىنىڭ بالىقتارىن اۋلاپ، كوك قۇراقتىڭ اياسىندا اسەم تابيعاتتى تاماشالاۋعا بولادى. سونىمەن بىرگە، قالاعا جول تارتقان تۋريستەردىڭ نازارىن اۋدارتاتىن، جالپى سانى ەكى مىڭعا جۋىق تاريحي جانە مادەني ەسكەرتكىشتەر عانا ەمەس، تۋريستەردىڭ اعايىندى ياۋشيەۆ پاسساجى جانە ۆورونوۆا جانە سەنوكوسوۆا ساۋداگەرلەر ۇيلەرى سياقتى تاريحي عيماراتتارى نازارىن اۋدارتادى. مادەني دەمالىسىن جاقسى كورەتىندەر قۋىرشاق جانە ورىس درام تەاترىنا، ءى.وماروۆ اتىنداعى قازاق تەاترىنا جانە تاماشا وبلىستىق فيلارمونياسىنا بارا الادى.
قىسقاسى، قوستانايدا تەك قانا دەمالماي، سونىمەن قاتار ساناتوريالاردا جانە پروفيلاكتوريالاردا ەمدەلۋگە بولادى. كەز كەلگەن جان ءۇشىن شاھاردىڭ ورتالىق كوشەلەرىن شارلاپ شىققان سوڭ-اق كوپتىڭ تاڭدايىن قاقتىرار ساياباقتاردا دەمالىپ، جانىڭدى جادىراپ قالارى ءسوزسىز.
ەندەشە، بولاشاقتا استىقتى ايماقتىڭ ەكونوميكاسى ەسەلەنىپ، مادەنيەتى مەن اۋىل شارۋاشىلىعى سالاسىنىڭ وركەندەپ دامي ءتۇسىپ، كوركىنە كوز جەتپەيتىن اسەم قالانىڭ كەلەشەگى كەمەل ءارى جارقىن بولسا ەكەن دەيمىن.
وسە بەرشى، وركەندەي بەر، قوستاناي!
داڭقىڭ ءالى ارتا بەرسىن توقتاماي!
وبلىستىڭ ورتالىعى ءوزىڭسىز
كەلگەن ادام كەتسىن تويسىز تارقاماي!
پايدالانىلعان ادەبيەتتەر
1. عالامتور/ http://bilim-all.kz/olen/3417-Qostanai
2. ا.شاياحمەت «پيراميدا» كىتابى، قوستاناي، 1996 ج.
3. عالامتور/https://massaget.kz/layfstayl/alemtanu/Qazaqstanym/
4. «قوستاناي تاڭى» گازەتى، №85. 06.08.2014.
You Might Also Like
-
ەل كەزىپ، بىرگە تۇستەنىپ، بىرگە قونىپ جۇرە بەرۋ كۇسەپتىڭ بەلگىلى ادەتى. تاعى بىردە ءبىر ۇيگە كەلىپ قونا قالدى. ءۇي يەسى جولاۋشىلاپ كەتىپتى. مەيماننىڭ ءتيىستى قوناقاسىن بەردى دە، ءۇي يەسى جاس ايەل قوناع...
-
اۋدان مەن اۋىلدىڭ اراسىنا قاتىناپ جۇرگەن دوڭەس ماڭداي سارى اۆتوبۋس اۆتوۆوكزالدان كۇن ەكىندىگە ەڭكەيگەندە شىقتى. بۇرىن ارالىقتاعى جولدىڭ وي-شۇقىرىنا شوقىراقتاپ، ونىڭ ارعى جاعىندا ون شاقىرىم تاس جولد...
