انتروپوگەندىك فاكتوردىڭ ەكولوگيامىزعا اسەرى
قازىرگى تاڭدا ادامزاتتىڭ تابيعات انامىزعا دەگەن جاناشىرلىعىنىڭ ازايۋى سالدارىنان ەكولوگيالىق اپپاتتار كۇننەن-كۇنگە كوبەيۋدە. كوزى اشىق كوكىرەگى وياۋ ادامدار وسى اپپاتتىڭ بىردەن-بىر سەبەبى ول انتروپوگەندىك فاكتورلار ەكەنىن جاقسى بىلەدى. كوپشىلىگىمىز انتروپوگەندىك فاكتورلاردىڭ كوزى ءىرى-ىرى زاۋىتتار، پوليگونداردان ەكەنىن جاقسى بىلەمىز، جانەدە تابيعات جاناشىرلارى ەكولوگيامىزدىڭ تازالىعى ءۇشىن بىلەك سىبانا كىرىسۋدە. تابيعات انامىزدىڭ جاعدايىنا بەي-جاي قاراپ قالتالارىنىڭ قامىن ويلاعان ادامدارعا سالىق، ايىپپۇل سالۋدا، تالاپ ەتىپ زاڭعا ەنگىزدىرگەندە وسى تابيعات جاناشىرلارى بولاتىن. قالتاسىنىڭ قامىن ويلاعان كاسىپكەرلەردىڭ تابيعات قامىن ويلاماي، اقشانى تابيعاتىمىزدان جوعارى قويۋ سالدارىنان، ەكولوگيالىق اپپاتتار عالامدىق دەڭگەيگە جەتىپ اپپاتتارمەن كۇرەسۋ، ولاردى توقتاتۋ كۇننەن-كۇنگە قيىنعا سوعۋدا. مىسالعا، مۇزدىقتاردىڭ ەرۋى، عالامدىق جىلىنۋ، تەڭىز سۋلارىنىڭ تارتىلۋى، سۋ دەڭگەيىنىڭ كوتەرىلۋى، سۋ تاسقىندارىنىڭ بىردەن-بىر سەبەبى ادامزاتتىڭ نەمقۇرايلىلىعى سالدارى. ەڭ ءبىرىنشى ەكولوگيالىق اپپاتتار سەبەبى 2ء-شى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس بولدى، 1945 جىلى اتوم بومبىلارىنىڭ ءبىر تاراپتان، ەكىنشى تاراپقا توللاسسىز قولدانۋ سالدارىنان جەر بەتىنىڭ تەڭ جارتىسى جاپا شەكتى. ودان كەيىنگى ءىرى زاۋالداردىڭ ءبىرى ول 1986 جىلى چەرنوبىلداعى تەحنوگەندىك اپات سالدارى ادام دەنساۋلىعىنا قاتتى زيانىن تيگىزىپ ادامدار ءتۇرلى اۋرۋلارعا شالدىعىپ، ادامداردىڭ كوبى مۇگەدەك بولىپ، اۋرۋ بالالار كوپتەپ دۇنيەگە كەلدى. ءدال وسىنداي زارداپ ءبىزدىڭ ەلىمىزدەگى سەمەي پوليگونىنىڭ جارىلىسىنان بولدى، سول پوليگون اسەرى، ادامزاتقا ءالى كۇنگە دەيىن اسەر ەتۋدە. سەمەي يادرولىق پوليگونى اۋدانىندا 450-دەن استام جەر ءۇستى جانە جەر استى يادرولىق سىنىقتارى وتكىزىلۋى ناتيجەسىندە اۋامىزعا، سۋ قاباتىنا، جەر قاباتتارىنا وتە ۇلكەن مولشەردە راديواكتيۆتى ماتەريالدار شىعارىلدى. وسى اپات سالدارى ەلىمىزدىڭ بىرنەشە ايماقتارىنا دا اسەرىن تيگىزبەي قويمادى ول پاۆلودار، قاراعاندى، شىعىس قازاقستان، جەزقازعان. بىلۋىمىزشە اپات سالدارى رەسەيدىڭ التاي ولكەسىندە اينالىپ وتپەگەن. بۇل اپپاتتى سىناقتاردى توقتاتۋعا نيەۆادا-سەمەي قوزعالىسىنىڭ باسشىسى ولجاس سۇلەيمەنوۆتىڭ جانە تابيعات جاناشىرلارىنىڭ بەيجاي قاراماعانىنىڭ سالدارى قوزعالىس پايداسىنا شەشىلىپ، ەلباسىمىز ن.ءا.نازاربايەۆ سىناق وتكىزۋگە ماراتوري جاريالاپ، پوليگون جابىلۋىنا ەلباسى جارلىعىمەن 1991 جىلى 29 تامىزدا قول قويىلدى. سىناق توقتاعانىنا 28ء-شى جىلعا اياق باسقانىمەن سول سىناق سالدارىن ەشكىم جادىنان شىعارعان ەمەس، بۇل سىناق سالدارى، سول ايماقتىڭ تابيعاتىنا، ادامزاتىنا، جان-جانۋار، اڭ قۇستارىنا ۇلكەن زارداپ شەكتىردى. قازىرگى تاڭدا ءوندىرىس ورىندارىنىڭ مۇرجالارىنان اۋاعا شىعاتىن ۋلى زاتتاردىڭ كونسەنتراسياسى بەلگىلەنگەن مولشەردەن اسىپ كەتۋىنە بايلانىستى زيان كوپتەپ كەلۋدە، ولاردىڭ قۇرامىندا اۋىر مەتالدار. شاڭ-توزاڭ، كۇكىرت توتىعى، كومىر قىشقىل گازدارى بار. الىسقا بارماي-اق وسىنداي سەبەپ سالدارىنان جاقىندا بولعان جاعدايدى مىسالعا كەلتىرسەك، 2018 جىلى اتىراۋ وبلىسىندا بالىقتاردىڭ ءبىر مەزەتتە قىرىلۋى سەبەبى ۇزاققا دەيىن انىقتالماعان بولاتىن، ءبىراق ەكولوگتار بۇعان زاۋىتتار، مەكەمەلەر سەبەپ بولعانىن بىردەن بولجاعان ەدى. انىقتالعانداي ەكولوگتار قاتەلەسپەگەن ەكەن، جاقىندا بالىقتاردىڭ قىرىلۋىنا اتىراۋ سۋ ارناسى مەكەمەسىنىڭ تەڭىزگە حلور توگۋى سەبەپ بولعانى انىقتالىپ، مەكەمەگە ايپپۇل سالىنعان بولاتىن، ءبىراق وسىلاي سالىقتار سالىنعانىمەن زارداپ شەككەن ەكوجۇيەمىزدى ەشكىم، ەشبىر ايپپۇلدار قالپىنا كەلتىرە المايدى. ويتكەنى زاۋىت، مەكەمەلەردەن شىعاتىن، شىعارىلاتىن زياندى قالدىقتار اۋامىزعا تاراپ وزون قاباتىنىڭ جۇقارۋىنا اكەلىپ سوعادى، ال وزون قاباتى مۇلدەم قالپىنا كەلميدى، ول جەر انامىزدى قورعاپ تۇرعان باستى قابات بولىپ تابىلادى. ال وزون قاباتىنىڭ ماڭىزىن، ەڭ باستى قورعاۋشى قابات ەكەنىن، ماڭىزىن ەكولوگ ماماندارى، كازگيدرومەد ماماندارى، تابيعات جاناشىرلارى بىلەدى. وزون قاباتىنىڭ جەر بەتىندەگى تىرشىلىك ءۇشىن ماڭىزى زور. وزون قاباتى ۋلتراكۇلگىن ساۋلەلەرىن جەر بەتىنە جەتكىزبەي، ساۋلەلەنۋدى الدىن الادى. ول كۇننىڭ تىرشىلىكتى جويىپ جىبەرەتىن ۋلتراكۇلگىن ساۋلەلەرىن ۇستاپ قالادى. وزون قاباتىنىڭ جۇقارۋى ەڭ العاش 20-شى عاسىردىڭ 80ء-شى جىلدارىندا انتاركتيدا مەن اركتيكادا بايقالدى. وزون قاباتىنىڭ جۇقارۋى وتكەن عاسىردا پايدا بولعانىمەن سەبەبى ءالى كۇنگە دەيىن تالاس تۋدىرۋدا، كوپشىلىگى سەبەبى انتروپوگەندىك جاعدايلارعا بايلانىستى، اسىرەسە ونەركاسىپتە جانە كۇندەلىكتى تۇرمىستا وزون قاباتىن بۇزاتىن قۇرامىندا حلورى بار حلودادونداردى پايدالانۋعا بايلانىستى پايدا بولادى دەدى. سوڭعى 20 جىلدىقتا وزون قاباتىنىڭ تەسىگى ۇلعايا تۇسۋدە عالىمداردىڭ زەرتتەۋى بويىنشا، جىل سايىن وزون قاباتى 4% -عا ۇلعايۋدا، وزون جىرتىعى ارقىلى كۇننىڭ ۋلتراكۇلگىن ساۋلەرلەرىنىڭ اتموسفەراعا ەش بوگەتسىز ءوتىپ كەتۋى قورشاعان ورتانىڭ لاستانۋىنداعى ءتىرى ورگانيزىمدەرگە ياعني تابيعاتقا، ادامزاتقا، جان- جانۋار، اڭ-قۇستارعا ءقاۋىپ قاتەر تۋعىزادى. ءتۇرلى ىندەتتەر جانە قاتەرلى ىسىك اۋرۋلارىنىڭ كوبەيۋىنە اكەلەدى، جانەدە كۇننىڭ ۋلتراكۇلگىن رەاكسياسىنىڭ جوعارى لاستانۋىنان وسىمدىكتەردە جۇرەتىن فوتوسينتەز پروسەسى مەن پروتەيىننىڭ ءتۇزىلۋى تەجەلەدى. وزون قاباتىنىڭ تەسىلۋىن ەڭ العاش اعىلشىن زەرتتەۋشىسى دج. فارمان بايقاعان بولاتىن، ال 1985 جىلى وسىعان وراي وزون قاباتىن قورعاۋ تۋرالى ۆەنا كونۆەنسياسى قابىلداندى. نەگىزىندە الا بەرسەك انتروپوگەندىك فاكتورلاردىڭ مىسالدارى كوپ. مىسالعا وتكەن جىلدىڭ ەنشىسىندە قالعان ەل وردامىزداعى سموگتىڭ پايدا بولۋىن الساق، بۇل اسپانداعى قويۋ قارا تۇتىندەردىڭ سەبەبى دە زاۋىتتار اسەرىنەن پايدا بولعان ونەركاسىپتەردەن، زاۋىتتاردىڭ مۇرجالارىنان قويۋ قارا ءتۇتىننىڭ شامادان تىس مولشەردە ءبولىنۋى اسەرلەرىنەن ەلوردا اسپانى قاراعا بويالىپ تۇرعىنداردى قاتتى الاڭداتقان بولاتىن وسىنداي مۇرجالاردان شىققان قويۋ قارا تۇتىندەردىڭ سەبەبىنەن كەيبىر مەملەكەتتەردە ءتىپتى قىستا جاۋاتىن اق ءتۇستى قاردىڭ ورنىنا، قاراعا بويالعان قارلار جاۋىپ ادامزاتتى قاتتى الاڭداتۋدا. ادامزات ويلانبايىنشا مۇنداي قاتەلىكتەر كۇننەن-كۇنەگە كوبەيىپ وزون قاباتىنا كەرى اسەرىن تيگىزۋدە. وزون قاباتىنىڭ تەسىگى كۇننەن-كۇنگە ۇلعايىپ، ونىڭ تابيعات اناعا قالاي اسەر ەتىپ جاتقانىنىڭ كۋاسى بولىپ كەلە جاتىرمىز. سونىڭ بىردەن-بىر دالەلى كورشىمىز رەسەيدەگى بولعان ورمان ءورتى، سول ورتتەن قانشاما جان-جانۋار، اڭ-قۇستار، اعاشتار،وسىمدىكتەر زارداپ شەكتى ءبارى وسى ادامزاتتىڭ نەمقۇرايلىلىعىنان، بۇل ءورت بولىپ جاتىرعاندا دا، ادام نەمقۇرايلىلىعى تيىلماي ءورتتى سوندىرۋگە دە، ەنجارلىلىق تانىتىلىپ ورمان القابىنىڭ قۇتقارۋعا كەلەتىن ءبىرشاما گەكتارى ءورت قۇرساۋىنان شىعا المادى. بۇل رەسەيدەگى ءورت توقتادى دەپ تابيعات جاناشىرلارى ءبىر دەم العاندا، ول از بولعانداي الەمدەگى ەڭ ادەمى، ەرەكشە تابيعاتى بار، جان-جانۋار، اڭ-قۇستارى كوپتەپ جانە سيرەك كەزدەسەتىن اۆسترالياعا جەتتى بۇل ءورت ءتىپتى وتە ۇزاققا سوزىلدى، رەسەيدەگىدەي جان-جانۋار، اڭ-قۇستار تىرىدەي جاندى، ول تالاي جۇرەگىندە مەيىرىمى بار ادامنىڭ جۇرەگىن قارس ايىرماي قويمادى ، وسى ءورت سالدارىنان اۆستراليانىڭ ءتىپتى جويىلىپ كەتۋى ابدەن مۇمكىن، ويتكەنى اۆستراليانىڭ سيمۆولدارى كۋالالار جويىلدى، قانشا سيرەك كەزدەسەتىن جانۋارلار تۇبەگەيلى جويىلدى، ادامدار جاپا شەگىپ، ۇيلەرى وتقا وراندى. ەگەردە مەملەكەتتەر كوپتەپ كومەكتەسكەندە قانشاما اۆستراليا جەرى ءورت قۇرساۋىنان امان قالارما ەدى. اۆستراليا بيلىگى بارىنشا ءورتتى تولاستاماق بولدى ءبىراق كۇش قولدارى جەتپەدى بۇل كوپ ادامداردىڭ تابيعاتقا نەمقۇرايلى قاراۋ سالدارى. بۇدان بىلاي ادامزاتتىڭ نەمقۇرايلىلىعى توقتاماسا عالامشارىمىز تۇبەگەيلى جويىلىپ كەتۋى مۇمكىن ءبىراق، تابيعات جاناشىرلارى باردا ونداي ءقاۋىپتىڭ پايىزى تومەن بولاتىنىنا سەنۋگە بولادى. تابيعات جاناشىرلارى كوبەيىپ قالتاسىنىڭ قامىن ويلايتىندار قاتەلىكتەرىن ءتۇسىنىپ، زياندى ارەككەتتەرىن توقتاتىپ. «ادامزاتتىڭ تابيعاتسىز كۇنى جوق، تابيعاتتىڭ ونى ايتاتىن ءتىلى جوق» دەگەندى تەرەڭ تۇسىنسە، تابيعات انامىزدا بىرنەشە عاسىرلار بويى سول سۇلۋلىعىن ساقتاپ قالۋعا مۇمكىندىگى كوپ بولار ەدى. سوندىقتان ادامزات الىدە كەش بولماي تۇرعاندا تابيعاتىمىزدى ايالايىق، تابيعاتىمىز زارداپ شەكسە بىزگە اقشانىڭ دا، باسقانىڭ دا قاجەتى بولمايدى. ەكولوگيالىق تازالىق تەك ءبىزدىڭ عانا قولىمىزدا، بىزدەن باسقا ەشكىم كومەكتەسە المايدى، ال زيان دەگەنىمىز كىشكەنە قوقىس قالدىقتارىنان باستاپ، ءىرى ونەركاسىپتەرگە جەتەدى، تازالىقتى وزىمىزدەن باستاپ اينالامىزعا جان اشىر بولايىق ادامزات.
You Might Also Like
-
سۇتكە، جۇمىرتقا قوسىلعان سورپاعا يلەنگەن قامىر سوزىلىپ، ۇساقتاپ تۋرالادى دا مول ەتىپ ماي قۇيىلىپ، سوعان قالقىتىپ پىسىرىلەدى. مۇنداي باۋىرساقتىڭ ءدامى كامپيتتىڭ دامىندەي بولادى. ۇگىتىلىپ تۇرادى.
