اق وردا
اق وردا
قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋى، 1466 ج.
XIII عاسىردىڭ ورتاسىندا شىعىس دەشتى قىپشاقتا قۇرىلعان اق وردا مەملەكەتى XV عاسىردىڭ 1 - شيرەگىنە دەيىن ءومىر ءسۇردى. بۇل مەملەكەت جوشى ۇلىسىنىڭ شىعىس جاعىندا ورنالاستى. اق وردا مەملەكەتىنىڭ نەگىزىن جوشىنىڭ ۇلكەن ۇلى - وردا ەجەن سالعان ەدى. باستاپقى كەزدە اق وردانىڭ قۇرامىنا جەتىسۋدىڭ سولتۇستىك - شىعىسى، ۇلىتاۋ مەن كەنتاۋ (ۇلىتاۋ - بۇگىنگى جەزقازعان وبلىسىندا، كەنتاۋ - بۇگىنگى وڭتۇستىك قازاقستان، تۇركىستان قالاسى ماڭىندا)، سونداي - اق ەرتىس وزەنى بويى كىردى. ۇزاق ۋاقىت اق وردانىڭ ساياسي ورتالىعى ەرتىس وزەنى مەن الاكول ماڭىندا بولدى. كەيىننەن حان ورداسى قازاقستاننىڭ وڭتۇستىگىنە سىعاناق قالاسىنا كوشىرىلدى.
بەرتىن كەلە مونعول بيلەۋشىلەرى - اق سۇيەك ("تورە") تۇقىمى بىرتىندەپ قازاقتارعا (تۇرىكتەرگە) ءسىڭىسىپ، قازاق (تۇرىك) رۋلارى مەن تايپالارىنىڭ ءرولى وسە ءتۇستى. ال، التىن وردا ىدىراعاننان كەيىن، اق وردا تاۋەلسىز، ەگەمەندى ەلگە اينالدى. الايدا اق وردا بولىنگەنگە دەيىن التىن وردا بيلەۋشىلەرى تاراپىنان كەز كەلگەن ساياسي بوستاندىققا دەگەن تالپىنىستارعا توسقاۋىل جاسالىپ كەلدى.
اق وردا حاندارى مىنانداي رەتپەن بيلىك قۇردى: وردا ەجەن، سارتاق، قونىشا، بايان، ساسى بۇقا، ەرزەن مۇباراك، شىمتاي، ورىس، قويىرشىق جانە باراق. XIV عاسىردىڭ باسىندا سىر وزەنى بويىنداعى قالالار مەن جەتىسۋ ايماعى ءۇشىن وردا ەجەن مەن شاعاتايلىقتار اراسىندا كۇرەس باستالدى. بىرتىندەپ وڭتۇستىك قازاقستان ايماعىن باعىندىرعان اق وردا حاندارى سىرداريانىڭ ورتا اعىسىنداعى وتىرىقشى - ەگىنشىلىك وازيستەرىندە تالاس، شۋ وزەندەرى مەن ۇلىتاۋ دالالارىندا شارۋاشىلىق - مادەني ءومىردى قالپىنا كەلتىرە باستادى. مىسالى، ەرزەن حان سىعاناق قالاسىن "گۇلدەندىرىپ"، وتىرار، ساۋران، جەنت جانە بارشىنكەنت قالالارىندا ءبىرقاتار قۇرىلىستاردى قايتادان سالدىردى. XIV عاسىرداعى اق وردا حاندارى تەڭگەلەردى تەك وزدەرىنىڭ اتتارىمەن شىعاردى.
ورتالىعىن وڭتۇستىك قازاقستانعا كوشىرىپ، سىعاناق قالاسىن استانا ەتكەن اق وردا مەملەكەتى - ورتا ازيا مەن حورەزمنىڭ وتىرىقشى اۋداندارىمەن بايلانىستى كەڭەيتتى. XIV عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا التىن وردا بيلەۋشىلەرىنىڭ اراسىندا قايشىلىقتار تۋىپ، ءوزارا بيلىك ءۇشىن كۇرەس جۇرگىزىپ "دۇربەلەڭ جىلداردى" باستارىنان وتكىزدى. تاق ءۇشىن كۇرەسكە اق وردا حاندارى بەلسەنە ارالاستى. اسىرەسە، 1361 جىلى بيلىككە كەلگەن ورىس حان التىن وردا تاعى ءۇشىن كۇرەس جۇرگىزىپ، 1368 جىلى ەدىل وزەنى ماڭىنا ءبىرقاتار جورىقتار جاسادى. ول 1374 - 1375 جىلداردا التىن وردانىڭ استاناسى ساراي قالاسىن جاۋلاپ الىپ، حادجى - تارحان (استراحان) قالاسىن قورشاۋعا الدى. ءبىراز ۋاقىتتا كاما بولعارلارىن وزىنە باعىندىردى. الايدا ورىس حاننىڭ جەتىستىكتەرى ۋاقىتشا سيپات الدى. ويتكەنى، ول التىن وردانى ۋاقىتشا بيلەۋشى مامايدى بيلىكتەن كەتىرە المادى، سونىمەن قاتار 1376 جىلى اق وردانىڭ وڭتۇستىك شەكارالارىندا ورتا ازيا بيلەۋشىسى ءامىر تەمىردىڭ (قاتالدىعى جاعىنان اتى شىققان تەمىرلان) اگرەسسيالىق ارەكەتى بەلەڭ الا باستادى. وسىنداي جاعدايلارعا بايلانىستى ورىس حان ەدىل وزەنى ماڭىنان دەشتى قىپشاققا قايتۋعا ءماجبۇر بولدى.
اق وردا حاندارى جوشى ۇلىسى (شىعىس جانە باتىس بولىگى) جەرلەرىن ءبىر تۋدىڭ استىنا جيناستىرۋدى الدارىنا ماقسات ەتىپ قويدى. بۇل ءىستى ءامىر تەمىردىڭ كومەگىمەن بيلىككە كەلگەن توقتامىس ودان ءارى جالعاستىردى. جوشى ۇلىسىنىڭ باتىس بولىگى ءۇشىن مامايمەن كۇرەسكە تۇسكەن توقتامىس كۋليكوۆ دالاسىندا (1380 ج.) دميتريي دونسكويدىڭ كومەگىمەن شىڭعىستىق ەمەس حاندى(شىڭعىس ۇرپاعى ەمەس) جەڭدى. جەڭىلگەن ماماي پولشاعا كەتۋگە ءماجبۇر بولدى. الايدا التىن وردا ۋاقىتشا عانا قالپىنا كەلتىرىلگەن ەدى. ماۋەرانناحر بيلەۋشىسى ءامىر تەمىر ءوز ىقپالىنا كونگىسى كەلمەگەن توقتامىسقا قارسى كۇرەستى باستادى. 1395 جىلى ءامىر تەمىردەن جەڭىلگەن توقتامىس ءسىبىردى پانالادى.
XV عاسىردىڭ باسىندا، ءبىر جاعى ءامىر تەمىرمەن كۇرەستە، ەكىنشى جاعى ىشكى كۇرەستە اق وردا مەملەكەتى السىرەدى. تەك 1423 - 1424 جىلدارى بيلىككە كەلگەن ورىس حاننىڭ نەمەرەسى باراق سۇلتان از ۋاقىتقا جاعدايدى جاقسارتا الدى. ول ءوز قارسىلاستارىن قۇرتۋ ارقىلى ءبىرتۇتاس بيلىك ورناتا الدى. الايدا ءامىر تەمىردىڭ جورىعىنان كەيىن سىر بويى اق وردا استاناسى سىعاناق قالاسىمەن قوسا تەمىر اۋلەتى مەملەكەتى قۇرامىنا وتكەن ەدى.
باراق حاننىڭ بيلىك ەتكەن كەزى ءامىر تەمىردىڭ ولىمىنەن كەيىن، ماۋەرەنناحردا بيلىككە كەلگەن ۇلىقبەك باسقارعان ۋاقىتقا ساي كەلدى. قىتايعا جورىققا دايىندالىپ جاتقان ءامىر تەمىر اياق استىنان 1405 جىلى وتىرار قالاسىندا قايتىس بولادى. كۇشتى، ءارى ابىروي سۇيگىش باراق ۇلىقبەكپەن بولعان شايقاستا ونى جەڭىپ، سىر بويىنداعى اتا - باباسىنىڭ جەرىن كەرى قايتارىپ الدى. 1428 جىلى باراق قايتىس بولعاننان كەيىن دەشتى قىپشاقتا بيلىك شەيبان اۋلەتىنىڭ وكىلى ءابىلقايىرعا كوشتى.
سوعان قاراماستان اق وردا مەملەكەتىنىڭ ەتنيكالىق قۇرامىنا كىرەتىن رۋلار مەن تايپالار، كەيىننەن قۇرىلعان قازاق حاندىعىنىڭ ەتنيكالىق يادروسىن قۇرادى. بۇل جايلى بەلگىلى باشقۇرت عالىمى احمەد زاكي ءۋالي بىلاي دەپ جازادى: "باراق حان ولتىرىلگەننەن كەيىن (1428 ج.) كوك وردا مەن اق وردادا شەيباني اۋلەتىنەن شىققان ماقمۇدقوجا حان مەن ءابىلقايىر كۇشەيىپ، باراق ۇرپاقتارىن قۋعىنداي باستادى. ءابىلقايىر ولارعا تيەسەلى جەرلەردى تارتىپ الا باستادى، بۇل ارەكەت ەسەن بۇعاعا ۇنامادى. ءابىلقايىردان زورلىق كورگەن كەرەي مەن جانىبەك سۇلتاندار قاراماعىنداعى حالىقتارمەن موعول حانى ەسەن بۇعانىڭ قاراماعىنا كوشىپ باردى. وسىندا كوشىپ كەلگەن اق وردا حالقىنىڭ وكىلدەرى "قازاقتار" دەپ اتالا باستادى. ءسويتىپ، ولار كۇشتى قازاق حاندىعىنىڭ نەگىزىن قالادى. حاندىقتىڭ باسىندا كەرەي حان مەن جانىبەك سۇلتاندار تۇرعان ەدى".
جوعارىدا ايتىلعان جايتتاردان اق وردانىڭ تايپالارى مەن رۋلارى XV عاسىردا قازاق حاندىعى قۇرىلۋى مەن حالقىنىڭ قالىپتاسۋىنا اسەر ەتتى دەگەن ءتۇيىن جاساۋعا بولادى.
قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋى، 1466 ج.
XIII عاسىردىڭ ورتاسىندا شىعىس دەشتى قىپشاقتا قۇرىلعان اق وردا مەملەكەتى XV عاسىردىڭ 1 - شيرەگىنە دەيىن ءومىر ءسۇردى. بۇل مەملەكەت جوشى ۇلىسىنىڭ شىعىس جاعىندا ورنالاستى. اق وردا مەملەكەتىنىڭ نەگىزىن جوشىنىڭ ۇلكەن ۇلى - وردا ەجەن سالعان ەدى. باستاپقى كەزدە اق وردانىڭ قۇرامىنا جەتىسۋدىڭ سولتۇستىك - شىعىسى، ۇلىتاۋ مەن كەنتاۋ (ۇلىتاۋ - بۇگىنگى جەزقازعان وبلىسىندا، كەنتاۋ - بۇگىنگى وڭتۇستىك قازاقستان، تۇركىستان قالاسى ماڭىندا)، سونداي - اق ەرتىس وزەنى بويى كىردى. ۇزاق ۋاقىت اق وردانىڭ ساياسي ورتالىعى ەرتىس وزەنى مەن الاكول ماڭىندا بولدى. كەيىننەن حان ورداسى قازاقستاننىڭ وڭتۇستىگىنە سىعاناق قالاسىنا كوشىرىلدى.
بەرتىن كەلە مونعول بيلەۋشىلەرى - اق سۇيەك ("تورە") تۇقىمى بىرتىندەپ قازاقتارعا (تۇرىكتەرگە) ءسىڭىسىپ، قازاق (تۇرىك) رۋلارى مەن تايپالارىنىڭ ءرولى وسە ءتۇستى. ال، التىن وردا ىدىراعاننان كەيىن، اق وردا تاۋەلسىز، ەگەمەندى ەلگە اينالدى. الايدا اق وردا بولىنگەنگە دەيىن التىن وردا بيلەۋشىلەرى تاراپىنان كەز كەلگەن ساياسي بوستاندىققا دەگەن تالپىنىستارعا توسقاۋىل جاسالىپ كەلدى.
اق وردا حاندارى مىنانداي رەتپەن بيلىك قۇردى: وردا ەجەن، سارتاق، قونىشا، بايان، ساسى بۇقا، ەرزەن مۇباراك، شىمتاي، ورىس، قويىرشىق جانە باراق. XIV عاسىردىڭ باسىندا سىر وزەنى بويىنداعى قالالار مەن جەتىسۋ ايماعى ءۇشىن وردا ەجەن مەن شاعاتايلىقتار اراسىندا كۇرەس باستالدى. بىرتىندەپ وڭتۇستىك قازاقستان ايماعىن باعىندىرعان اق وردا حاندارى سىرداريانىڭ ورتا اعىسىنداعى وتىرىقشى - ەگىنشىلىك وازيستەرىندە تالاس، شۋ وزەندەرى مەن ۇلىتاۋ دالالارىندا شارۋاشىلىق - مادەني ءومىردى قالپىنا كەلتىرە باستادى. مىسالى، ەرزەن حان سىعاناق قالاسىن "گۇلدەندىرىپ"، وتىرار، ساۋران، جەنت جانە بارشىنكەنت قالالارىندا ءبىرقاتار قۇرىلىستاردى قايتادان سالدىردى. XIV عاسىرداعى اق وردا حاندارى تەڭگەلەردى تەك وزدەرىنىڭ اتتارىمەن شىعاردى.
ورتالىعىن وڭتۇستىك قازاقستانعا كوشىرىپ، سىعاناق قالاسىن استانا ەتكەن اق وردا مەملەكەتى - ورتا ازيا مەن حورەزمنىڭ وتىرىقشى اۋداندارىمەن بايلانىستى كەڭەيتتى. XIV عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا التىن وردا بيلەۋشىلەرىنىڭ اراسىندا قايشىلىقتار تۋىپ، ءوزارا بيلىك ءۇشىن كۇرەس جۇرگىزىپ "دۇربەلەڭ جىلداردى" باستارىنان وتكىزدى. تاق ءۇشىن كۇرەسكە اق وردا حاندارى بەلسەنە ارالاستى. اسىرەسە، 1361 جىلى بيلىككە كەلگەن ورىس حان التىن وردا تاعى ءۇشىن كۇرەس جۇرگىزىپ، 1368 جىلى ەدىل وزەنى ماڭىنا ءبىرقاتار جورىقتار جاسادى. ول 1374 - 1375 جىلداردا التىن وردانىڭ استاناسى ساراي قالاسىن جاۋلاپ الىپ، حادجى - تارحان (استراحان) قالاسىن قورشاۋعا الدى. ءبىراز ۋاقىتتا كاما بولعارلارىن وزىنە باعىندىردى. الايدا ورىس حاننىڭ جەتىستىكتەرى ۋاقىتشا سيپات الدى. ويتكەنى، ول التىن وردانى ۋاقىتشا بيلەۋشى مامايدى بيلىكتەن كەتىرە المادى، سونىمەن قاتار 1376 جىلى اق وردانىڭ وڭتۇستىك شەكارالارىندا ورتا ازيا بيلەۋشىسى ءامىر تەمىردىڭ (قاتالدىعى جاعىنان اتى شىققان تەمىرلان) اگرەسسيالىق ارەكەتى بەلەڭ الا باستادى. وسىنداي جاعدايلارعا بايلانىستى ورىس حان ەدىل وزەنى ماڭىنان دەشتى قىپشاققا قايتۋعا ءماجبۇر بولدى.
اق وردا حاندارى جوشى ۇلىسى (شىعىس جانە باتىس بولىگى) جەرلەرىن ءبىر تۋدىڭ استىنا جيناستىرۋدى الدارىنا ماقسات ەتىپ قويدى. بۇل ءىستى ءامىر تەمىردىڭ كومەگىمەن بيلىككە كەلگەن توقتامىس ودان ءارى جالعاستىردى. جوشى ۇلىسىنىڭ باتىس بولىگى ءۇشىن مامايمەن كۇرەسكە تۇسكەن توقتامىس كۋليكوۆ دالاسىندا (1380 ج.) دميتريي دونسكويدىڭ كومەگىمەن شىڭعىستىق ەمەس حاندى(شىڭعىس ۇرپاعى ەمەس) جەڭدى. جەڭىلگەن ماماي پولشاعا كەتۋگە ءماجبۇر بولدى. الايدا التىن وردا ۋاقىتشا عانا قالپىنا كەلتىرىلگەن ەدى. ماۋەرانناحر بيلەۋشىسى ءامىر تەمىر ءوز ىقپالىنا كونگىسى كەلمەگەن توقتامىسقا قارسى كۇرەستى باستادى. 1395 جىلى ءامىر تەمىردەن جەڭىلگەن توقتامىس ءسىبىردى پانالادى.
XV عاسىردىڭ باسىندا، ءبىر جاعى ءامىر تەمىرمەن كۇرەستە، ەكىنشى جاعى ىشكى كۇرەستە اق وردا مەملەكەتى السىرەدى. تەك 1423 - 1424 جىلدارى بيلىككە كەلگەن ورىس حاننىڭ نەمەرەسى باراق سۇلتان از ۋاقىتقا جاعدايدى جاقسارتا الدى. ول ءوز قارسىلاستارىن قۇرتۋ ارقىلى ءبىرتۇتاس بيلىك ورناتا الدى. الايدا ءامىر تەمىردىڭ جورىعىنان كەيىن سىر بويى اق وردا استاناسى سىعاناق قالاسىمەن قوسا تەمىر اۋلەتى مەملەكەتى قۇرامىنا وتكەن ەدى.
باراق حاننىڭ بيلىك ەتكەن كەزى ءامىر تەمىردىڭ ولىمىنەن كەيىن، ماۋەرەنناحردا بيلىككە كەلگەن ۇلىقبەك باسقارعان ۋاقىتقا ساي كەلدى. قىتايعا جورىققا دايىندالىپ جاتقان ءامىر تەمىر اياق استىنان 1405 جىلى وتىرار قالاسىندا قايتىس بولادى. كۇشتى، ءارى ابىروي سۇيگىش باراق ۇلىقبەكپەن بولعان شايقاستا ونى جەڭىپ، سىر بويىنداعى اتا - باباسىنىڭ جەرىن كەرى قايتارىپ الدى. 1428 جىلى باراق قايتىس بولعاننان كەيىن دەشتى قىپشاقتا بيلىك شەيبان اۋلەتىنىڭ وكىلى ءابىلقايىرعا كوشتى.
سوعان قاراماستان اق وردا مەملەكەتىنىڭ ەتنيكالىق قۇرامىنا كىرەتىن رۋلار مەن تايپالار، كەيىننەن قۇرىلعان قازاق حاندىعىنىڭ ەتنيكالىق يادروسىن قۇرادى. بۇل جايلى بەلگىلى باشقۇرت عالىمى احمەد زاكي ءۋالي بىلاي دەپ جازادى: "باراق حان ولتىرىلگەننەن كەيىن (1428 ج.) كوك وردا مەن اق وردادا شەيباني اۋلەتىنەن شىققان ماقمۇدقوجا حان مەن ءابىلقايىر كۇشەيىپ، باراق ۇرپاقتارىن قۋعىنداي باستادى. ءابىلقايىر ولارعا تيەسەلى جەرلەردى تارتىپ الا باستادى، بۇل ارەكەت ەسەن بۇعاعا ۇنامادى. ءابىلقايىردان زورلىق كورگەن كەرەي مەن جانىبەك سۇلتاندار قاراماعىنداعى حالىقتارمەن موعول حانى ەسەن بۇعانىڭ قاراماعىنا كوشىپ باردى. وسىندا كوشىپ كەلگەن اق وردا حالقىنىڭ وكىلدەرى "قازاقتار" دەپ اتالا باستادى. ءسويتىپ، ولار كۇشتى قازاق حاندىعىنىڭ نەگىزىن قالادى. حاندىقتىڭ باسىندا كەرەي حان مەن جانىبەك سۇلتاندار تۇرعان ەدى".
جوعارىدا ايتىلعان جايتتاردان اق وردانىڭ تايپالارى مەن رۋلارى XV عاسىردا قازاق حاندىعى قۇرىلۋى مەن حالقىنىڭ قالىپتاسۋىنا اسەر ەتتى دەگەن ءتۇيىن جاساۋعا بولادى.
You Might Also Like
-
ءدىنتانۋ - زەرتتەۋشىلىك ىزدەنىسكە نەگىزدەلە دامىتىلعان ماماندىق
