اقسۋ جەر جانناتى ءى
ءبىرىنشى ءبولىم
ءبىرىنشى تاراۋ
1
ناۋرىز تۋىسىمەن بەلگى بەرەتىن التاي جىلىمىعى تومار قالپاعىن قيسايتىپ، قىسقى جولدىڭ كۇنقاعار ەزۋىن ناۋالاپ تاستاعانىمەن، قار ءالى سەمىزدىڭ سۇبەسىندەي: جەل قاققان جازىقتىڭ كىرى، قىسى-جازى قىلاۋ جاتپايتىن ءۇشقوڭىردىڭ نايزاسى بولماسا ۇلى تاۋدىڭ تەرىس قاپتالى شاڭقايىپ-اق تۇر.
مۇز استىندا تىپ-تىنىش قىستاپ شىققان كۇلمەس وزەنى ءار جەرىنەن ۇزىك-ۇزىك تەسىلە باستاعان ەكەن، جار جاعاسىنداعى جالعىز كوشەنىڭ بىركەلكى اعاش ۇيلەرى ءبىر ءتۇننىڭ ىشىندە شاتىرى مىجىرايىپ ەسكىرىپ قالىپتى. قىشتان سوققان ەكى قابات قوس وردا قويمەن بىرگە جايىلعان بوزقاسقا ەسەكتەي ودىرايىپ كورىنگەن، ولاردىڭ اۋداننىڭ اقسۇيەك مەكەمەلەرى ەكەنىن بەكەت شتۋكاتۋرلى كارى كەلىنشەكتەي ءسانقوي سىرت پوشىمىنان-اق تانىپ وتىر. ەل-جۇرتتان ەكى-ۇش شاقىرىم قاشىپ شىعىپ، ۇلتاراقتاي جازىقتىڭ ءدىن ورتاسىنا جالپايا كەپ قونعان اەروپورتتىڭ قورتىق تامى دا جىم-جىرت جۋساپ ءتۇر. ەندى قايتىپ ەشكىمدى شىعارىپ سالمايتىنداي، ەندى قايتىپ ەشكىمدى قارسى المايتىنداي ەكى اراداعى سۋىرتپاقجول ءۋاھام دۇنيەدەن كۇدەرىن ءۇزىپ بوس جاتىر. وزەك تالدىرىپ، ءومىر وكسىتكەن ۋايىمشىل ءبىر تىنىشتىق، بار قۋاتىڭدى قۇمارلىعىمەن قوسا قاقتاي ساۋىپ تاۋىسقان ناۋمەز شاق. سەن جۇرتقا، جۇرت ساعان جەكسۇرىن كورىنەتىن سياقتى.
قورتىق تامنىڭ ىرگەسىندە شۋاقتاعان ون ادامنىڭ دا ءبىر-بىرىن جاقتىرىپ وتىرعانى شامالى، الگىندە عانا ءبىرىن-بىرى جاعاسىنان الىپ بيلەتكە تالاسىپ ەدى، ەندى ءبىرىن-بىرى كورۋگە ۇيالعانداي تيىن بورىك، سۋىر بورىك، كورتىشقان، بورسىق بورىكتەر ماڭدايداعى ون سەگىز كوزدى ميلىقتاتا بۇركەپ الىپتى. بەكەتتىڭ توقىما تەلپەگى كوزىنە جەتپەي قالدى دا مانادان بەرى جەل ءۇپ ەتكەن سايىن ءبىر دەلديىپ، ءبىر سولعان دىڭگەك باسىنداعى الا دامبالدىڭ سىڭار بالاعىن ەرمەك قىلىپ وتىر. تۇك تاپپاساڭ تۇكىرىك جارىستىر دەگەن... ىر-دىر، ىر -دىر، ىر-دىر!... "تفۋ! مىناۋدا ءبىر مازاسىز نەمە ەكەن عوي!.."
ىر-دىر قاسىنعان شوقپىت ەدى. ەدەندى ىر-دىر قاسىعان اەروپورت ناچالنيگى بولسا كەرەك. دەرمانتينى جۇلىم-جۇلىم قورا مۇڭكىگەن قوڭسىق بولمەدەن وسىنداعى ون ادامدى قونىس بەرمەي ءتۇرىپ شىعىپ ەدى.
— و، اكە-ەڭ!..
اەروپورت ناچالنيگى باسپالداق ۇستىندە ەجىرەيىپ ءتۇر ەكەن. ونى بىردەي قوعاشا جاپىرىلىپ سونىڭ اۋزىنا قاراعاندا، ون بورىك تۇگەل ۇشىپ كەتە جازدادى.
— ءاي، تەگىن ۇيىقتاعانشا اناۋ بۇزاۋ-تورپاقتى قۋالاپ تاستا! — دەپ ناچالنيك شوقپىتتىڭ تاياعىن بەكەتكە ۇستاتا سالدى.
— اكەڭ!.. ءبىرىنىڭ جامباسىن ۇگىتىپ قايتشى!..
— نەمەنە، كەلەتىن بولدى ما؟ — دەدى بورسىقبورىك.
— كەلمەگەندە ءمارعاۋ اسىپ كەتەر دەيمىسىڭ!..
جيىرما كوز ناچالنيكتى تاستاي بەرىپ كوكجيەكتىڭ كەمەرىنە شانشىلدى. وسى وڭىرگە "پتاشكا" اتانىپ كەتكەن قوس قاناتتى "كۋكۋرۋزنيكتىڭ" ساعىندىرعانىنا ءبىر اپتا بولىپ ەدى. ءىربىت بازارىنان اكەسىن كۇتكەندەي ەمەشەگى قۇرىپ وتىرعان بورسىق بورىك بۇتىنا باسقان برەزەنت قاپشىعىن جالما-جان يىعىنا اسىنىپ الدى. داۋدە بولسا ماۋسىمدىق كاسىپ قۋعان كالىمششيك. ءجونى ءتۇزۋ ادام جول بۇزىلعان سوڭ، ىشكى جاققا اياق باسپايدى. قالعاندارى دا قايىن جۇرتىنا بارا جاتپاعان بولار. "تاعى تايگانىڭ" ساياقتارىن سيقىنان تانيتىن بەكەت پروپيسكالارىن سۇراماي-اق يىسىنەن سەزىپ ەدى.
سۇلباسى بىرەر شاقىرىم سامولەت قوناتىن تاسپاداي جىرتىق بۋلدوزەرمەن ارشىپ تاستاعان سوڭ، جازعا سالىمعى ارىق-تۇراقتىڭ ورىسىنە اينالىپتى. كۇرەڭ سەنىڭ كوك شاشاعىنا كەنەدەي قادالعان وڭشەڭ ءبىر كوتەرەم تۋلاق بالتالاساڭ تىرپ ەتەر ەمەس. قۇيرىعىنان بۇراپ، تەپكىلەپ ءجۇرىپ ءبىرازىن ومبىعا اپارىپ قاماعاندا "پتاشكا" دا جالعىز تامنىڭ قاسىنا ۇمار-جۇمار بۇرق ەتە قالىپ ەدى، قايتىپ ورالعاندا كۇنشۋاقتا اەروپورت ناچالنيگى جالعىز قالىپتى.
— قالعانى قايدا؟ — دەپ ول بەكەت قولىنداعى تاياقتىڭ تۇقىلىنا قارادى.
— قالعانى قاسقا سيىردىڭ ساۋىرىندا كەتتى.
— ءاي، مەن ساعان تاياق سىندىر دەدىم بە؟ جامباسىن سىندىرىپ قايت دەمەپ پە ەدىم! — چەموداننىڭ بەل ومىرتقاسىن ىرسيتا قونجيىپ العان ناچالنيك قاعازداعى ون شاقتى ادامنىڭ ءتىزىمىن وڭىنان دا سانادى، سولىنان دا سانادى. — اكري، ونىنشى ادامدى جوعالتىپ وتىرعانىم!..
— ونىنشى مەن شىعارمىن.
— ا؟!. ەسىڭ دۇرىس پا ەي؟!. قايدا ءجۇرسىڭ؟!.
— بۇزاۋ قايىردىم...
— ءاي، ءلاۋحي، بۇزاۋدا نەڭ بار ەي؟!. سامولەت كەتىپ قالدى عوي!..
بەكەت ناچالنيكتى تاياق تۇقىلىمەن كۇسيتىپ ءبىر جىبەرگىسى كەپ تۇردى. "مىناۋىڭ شىنىندا يت ەكەن عوي!.."
ناچالنيك قىڭق ەتكەن جوق. قولاعاشتاي تاناۋىن ءبىر بۇراپ تاستاپ، كيىزدەي بۋرىل شاشىنا ساۋساعىن تىعىپ جىبەردى دە راقاتتانا قاسىدى. ونىڭ اتتىڭ باسىنداي كاللاسىن بەكەت ەندى عانا اپارعان، سول ات باسىڭداي مول دۇنيەدە بىر-بىرىنە ۇيلەسپەيگىن بوتەن نارسە كوپ-اق ەكەن: قاپ-قارا قالىڭ قاس جار قاباقتان جاباعىداي سالبىراپ كەلىپ كىشىگىرىم كەسەدەي الا كوزدىڭ جارمىسىن جاۋىپ قالىپتى، ەتەگىنەن كۇزەلگەن كومىردەي جاپ-جالپاق مۇرت كوپتەن قىرىلماعان بۋرىل يەككە كومكەرە جاپسىرعان قارا جاماۋ سياقتى. قۇدەكەڭ ونى ءجۇن جاعىنان دا وكپەلەتپەگەن كورىندى، شودىرايعان ەكى بەتتىڭ ۇشار بيىگىندە، پىلدەن قارىزعا العان تەبىنگىدەي قۇلاقتىڭ شەمىرشەك قاتپارىندا دا جالبىراپ تۇر. توقپاقتاي قولدىڭ تۋ سىرتى مەن ساۋساقتىڭ بۋىن-بۋىنىنداعى سوياۋداي قىلشىقتار شيراتسا دا بولعانداي. تەك سىزات تۇسپەگەن ماپ-مايدا بەت تەرىسى، شىراعىم، مەن ءالى قىرىق دەگەن قىرتىندى تاۋىسقانىم جوق دەيدى. بوي جاعىنان ءبىر كىسىگە ەسەسىن جىبەرمەيىن بەكەت اەروپورت ناچالنيگى ورنىنان تۇرعاندا يىعىنا جەتە الماي ۇياتتى بولىپ قالدى.
— ال، ەندى نە تۇرىس؟
— تۇرامىن!
— تۇر، تۇر!.. ءبىر جۇماسىز ەندى سامولەت بولمايدى!..
— نەگە بولمايدى؟
— ونى سينوپتيكتەردەن سۇرا!
— جوق، مەن سىزدەن سۇراعىم كەلىپ تۇر!
ناچالنيك كەسەدەي كوزىن توبەدەن توڭكەرە قاراپ، "ەسىڭ دۇرىس پا ەي" دەگەندى بۇل جولى ىشتەي ايتىپ ەدى، "مىناۋىڭ يت ەكەن عوي" دەگەندى بەكەت تە ىشتەي ايتىپ تىندى.
ءۇي جاپسارىنداعى قيىق-شيىق ىسقىرعان ءراديستىڭ مازاسىز بۋدكاسىنان دۇڭكيگەن ءتورتبۇرىشتى تۇپ-تۇتاس بىرەۋ شىقتى دا دۇڭكيىپ تۇرىپ ۇزاق ەسىنەپ، اۋىلدىڭ تۇتىنىنە تەلمىرىپ ۇزاق كەرىلدى. ۇرتىنا ءبىر ۋىس تۇزدى نىعارلاپ الىپ، سونى نە جۇتا الماي، نە تۇكىرىپ تاستاۋعا قيماي لوقسىپ تۇرعان ادامداي كوز شاراسى بوتالاپ، بەكەتتەن الدەبىر قايىر كۇتكەندەي:
— شورتۋ، قارىن اشتى! — دەدى.
— باستىعىڭنىڭ تاناۋىندا ءبىر اسىم ەت ءجۇر عوي! — دەپ بەكەت تە ونى جارىلقاپ تاستاعان.
— ەتسىرەپ جۇرسەڭ سەنى تويعىزاتىن مەندە باسقا دا ارتىق مۇشە بار! — دەگەندى ناچالنيك بەكەتكە ارناپ ايتتى.
بەكەت وسىمەن ءبىرجولا شوڭقيعان.
كۇن دە قايتىپتى. تاسپاداي جىرتىقتى تىستەلەگەن كوتەرەم تۋلاقتار دا قايتىپ بارادى. حايۋاندىق بار مىندەتىن اەروپورت باسىندا تاۋىساتىنداي كوك قۇناجىن اۋدەم جەردە جالپايىپ جاتقان مەس كارىن ۆەرتولەتكە ادەيى بارىپ قاسىنىپ، بويىنداعى ارتىق دۇنيەسىن جاپالاپ تاستاپ كەتتى.
بەكەتتە قايتا قوياتىن مەكەن-تۇراق تۇگىلى، بەت-مورداسىن دۇرىس شىرامىتار تامىر-تانىس تا جوق ەدى.
سۇمپيگەن سۋ جاڭا كوك "موسكۆيچتىڭ" وزىنەن داۋسى زور ەكەن، ەسىك كوزىنە بوجىلداتىپ ايداپ كەلگەن ناچالنيك كابينادا ءتورت بۇكتەتىلىپ وتىرىپ بەكەتكە:
— ءاي، ەندى ناعىپ تۇرسىڭ؟ — دەپ ايقاي سالدى.
2
سۇمپيگەن سۋ جاڭا "موسكۆيچ" جالعىز كوشەنى قۋالاي تاۋ بوكتەرىنەن ءبىر-اق شىقتى. قىلاڭحاننىڭ ءۇيى قىر باسىندا، كوڭ-قوقىرعا تۇنشىققان بىلايى جۇرتتان بولەكتەۋ وتىر ەكەن. سىرعاۋىل قاشانىڭ ءىشى-سىرتى جال-جال وتىن؛ تەكشەلەپ ۇيگەن ساپ-سارى ىرىمشىكتەي قاراعاي سارجاننان شايىر ءيىسى لاپ ەتكەندە بەكەت ءوزىنىڭ ۇيرەنشىكتى تايگاسىن ساعىنىپ قالعانىن سەزدى. مايالاپ ۇيگەن ءشوپ، قورا-قوپسى مانساردالى قوڭىر ۇيدەن وقشاۋلاۋ قوڭسى تۇر: توقىما شارباقتا جيىرما شاقتى قوي-ەشكى جۋساپ جاتىر، ساۋىرى بۋسانعان ەكى-ۇش سيىر اياق استىنداعى ساعداردى مەنسىنبەي تاناۋ ءشۇيىرىپ، كوك قۇراققا بەلۋارىنان كىرىپ كەتكەن تايلى بيەنىڭ اقىرىنا كوز ساتىپ ءولىپ بارادى. ىشتە ۇندەمەي جاتاتىن قىزعانىش پا، الدە قازاقتىڭ قانىنا سىڭگەن پەندەشىلىگى مە، مال بىتكەن ادامدى كورسە ءبىر اۋىز سوزگە كەلمەستەن ونى سۇيكىمسىزدەردىڭ سپەسكەسىنە قوسا سالىپ، بارلىقتىڭ ءتۇپ توركىنىنەن كۇدىك ىزدەيتىن ادەتى؛ كىشىگىرىم فەرمادان بەكەت قىلاڭحاننىڭ توقتىعىن تانىدى دا، ات شاپتىرىم اۋلادان كوزىنە كولدەنەڭ شىرپى تۇسپەگەن سوڭ، ءتۇتىن يەسىنىڭ كىنازدىگىن قازاققا قونباعان پىسىقتىققا جورىدى.
كىرە بەرىستەگى شوشالادا قازاندىق ساقىلداپ ءتۇر ەكەن. قىلاڭحان جابىقتان ورتا قاپتى شەشىپ الىپ، جارتى شەلەكتەي توڭ پەلمەندى قوتارا سالدى دا سارى ساماۋىردىڭ قاسىندا قىلجيىپ جاتقان ءماسىنى وتتىققا كيگىزىپ، كۇمپىلدەتىپ سوعىپ-سوعىپ جىبەردى. ماسىگە ءبىر تۋشانىڭ ەتى بىتەۋ سىيىپ كەتكەندەي ەكەن، ياپىراي، مىنانىڭ يەسى كىم بولدى ەكەن دەپ ويلادى. تاعى ءبىر بايقاعانى، قىلاڭحان ۇساق كۇيبەڭگە ەرۋ بولىپ اينالماي، كوزىنە تۇسكەن شارۋاسىن جونەكەي جۇرە تىندىرىپ، نەسيەگە قالدىرمايتىن كورىندى؛ اۋىزعى بولمەدە باشپاعىن كيىپ جاتىپ پيماسىن شۇلىعىمەن قوسا ورىس پەشىنىڭ بۋلىق قالتاسىنا قىستىرا كەتتى.
تاڭداي قاققان قابىرعا ساعاتى بولماسا، قوڭىر سالقىن بولمەنىڭ تىنىشتىعىنان قۇلاق تۇنعانداي. قوس بۇيىردەگى اشىق جاتقان تورت ەسىكتەن كىرىپ-شىققان ءتىرى پەندەنى كورە الماي وتىر. استانادان التايعا التى-اق ساعاتتا جەتىپ، اۋدان باسىندا ءبىر اپتا قامالعان بەكەت، اتتەڭ، قۇلاي كەتەتىن تاقىر ەدەن بولسا دەپ ەدى، ەندى ۇيقى دا جوق، تابەت تە جوق، وسىندا مەن نەمەنەگە كەلدىمگە قالدى. "كورىنگەننىڭ بوساعاسىندا ءجۇرىپ سەمىرگەن دۇرەگەي نەمە-اي!..
— ءاي، كىم دە بولساڭ مونشاعا ءتۇسىپ كەل!..
تۇپكى بولمەنىڭ بىرىنەن شىققان سوزالاڭ داۋىس التايدىڭ ارعى بەتىنەن ەستىلگەندەي بولىپ ەدى، تاس-تالقان بۇرقىلداپ، ەكى يىنىنەن تۇكىرىك اتقان تەنتەك سارى ساماۋىردى ەكى قۇلاعىنان باسىپ كىرگىزگەن قىلاڭحان:
— ول جاقتا ەكى اسىم ەت جاتىر! — دەپ جالتاقتاپ وتىرعان بەكەتكە جۇرە جاۋاپ بەردى دە تاعى دا تىسقا شىعىپ كەتتى.
وسى ءۇيدىڭ ۇلكەنى بارىن سەزدى. راسىمنەن اسا الماسا دا تانىمايتىن ادامعا سالەم بەرۋدى دە جارامساقتىق دەپ تۇسىنەتىن بەكەت تىرپ ەتكەن جوق.
— ءاي، اناۋ جەيدە-دامبالدى ماعان كىم اپەرەدى؟!.
كولدەي سەڭسەڭ تۇلىپتىڭ استىنداعى اپپاق قۋداي شالدىڭ سەرەيىپ جاتىسىنان بەكەت شولاندا كورگەن ءماسىنىڭ يەسىن جازباي تانىدى. بۇل تاناۋدا دا ەكى اسىم ەتتىڭ بارى راس ەكەن. ەستىرگە قۇلاق، سويلەرگە ءتىل جوق سياقتى ەدى، سەرەيگەن قالپى كوزىن اشپاستان:
— بۇل قاڭعىرعان جۇرت جاتىپ ولۋگە دە مۇرسات بەرمەيدى! — دەپ سالەم قايتارۋدىڭ ورنىنا تىلدەپ تاستادى. ايتەۋىر بوقتاماعانىنا شۇكىر. — ءبىر ءيتى كەلەدى-اۋ دەپ جاتىر ەدىم!.. قۇداي الماعان سوڭ ولە الماي جاتقان ءتىرى ارۋاقتىڭ كوڭىلىن سۇراۋعا دا قۇمار بولار ما!..
كىمسىڭ دەپ سۇراعان دا جوق، جۇزىنە تىكتەپ قاراعان دا جوق، سەڭسەڭ تۇلىپتىڭ استىنا جالاڭاش كىرىپ كەتكەن ەكەن، اتان تۇيەنىڭ جىلىگىندەي سويديعان اياق-قولىن بوتەن كوزدەن جاسىرماي اق كەنەپتەن ايتەۋىر ويىپ تىگە سالعان كويلەك-دامبالدى كەرگىلەپ جاتىپ:
— قارا جەردى كۇتە-كۇتە توسەكتەن دە جەرىدىم، — دەپ ءتىرى جۇرگەنىنە دە كەيىپ، ءتىرى جۇرگەنىن دە جۇرتقا سالىق قىلدى. — كيىمشەڭ جاتسام قىشىنىپ يت بولام!.. جالاڭاش جاتسام ءوستىپ جامباسقا تىنىشتىق بەرمەيدى!.. ءاي، مونشاعا باراتىن با ەدىڭ؟! — دەپ شال بەكەتتى مۇلدەم بەيتاراپ تاستاي بەرىپ كورشى بولمەگە قۇلاق ءتۇردى.
— قوناق استانادان ەكەن، بيتتەي قويماعان شىعار!
— تۋ، ءزانتالاق!.. تاستىڭ قىزۋى تەككە قالاتىن بولدى. مۇنىڭدى بىلگەندە عوي ءوزىم سارقىپ شىعاتىن ەدىم!..
سالەمىن وتكىزە الماي، وكپەسىن جەتكىزە الماي بەكەت شالدىڭ تۇنەمەسىنەن قورلانىپ شىقتى.
3
وپاعا تىعىپ العان كەلىدەي باستىڭ قاس-كىرپىگىنە دەيىن اپپاق. قىلاڭحان سەڭسەڭ تۇلىپتى سۇيرەپ اكەلىپ، تايگانىڭ اق جاپالاعىنداي شاقىرايىپ تاس كەرەڭ وتىرعان كەسىر شالدىڭ يىعىنا جاپتى دا، داستارقان شارۋاسىنا كىرىسكەن. مالداس قۇرعاندا دا باۋىرىنا باتپاي يەگىن قاققان ەكى تىزەسى شالدى جوزىعا جاقىنداتپاي ءدوي-دالادا قالىپ ەدى، ونىڭ ەسەسىنە كوش-قۇلاش ەكى قول قاراقۇستىڭ قاناتىنداي قايدا سوزسا دا قالاعان جەرىنە جەتكىزەتىن كورىندى؛ پىسىمىلدا دەپ دامنەن ىرىم جاساعان سوڭ، ەركەك قوستىڭ ىدىس-اياعى جۇگىرە باستادى. وشاقتىڭ ايەل جۇراعاتى تۇگەلدەي قابىرعاعا شىعىپ الىپتى: ەكى بالانىڭ ورتاسىنداعى ەرنىن بوياعان ورىس كەلىنشەك پەن كيمەشەگى قارقاراداي قىزىل كەمپىر ءۇش ەركەككە توبەدەن تەلمىرىپ وتىر.
— ىم-ىم، — دەدى شال، — قاي تۇقىم بولاسىڭ؟
— تۇقىمىڭ بولماسا قۋىپ شىعايىن دەپ پە ەدىڭ؟ — ۇرتىندا دومالاتىپ وتىرعان ىستىق پەلمەنىن قىلاڭحان قاسىعىنا قايتا ءتۇسىردى دە اۋزىنىڭ كۇيىپ قالعانىن اكەسىنەن كورگەندەي كوزى جاساۋراپ كىرجيە قارادى.
— تۇقىم بولماسا قاڭعىرىپ مۇندا ناعىپ ءجۇر؟
— استانادان دەدىم عوي!
— ە، استانادا قازاق قۇرىپ قالىپ پا؟
— قازاقتىڭ ءبارى ساعان تۋىس پا ەدى؟..
— بولسا بولات تا!..
— ەسىمحان تۇقىمى بولامىن، — دەپ بەكەت كۇلدى.
— نەمەنەگە كۇلەسىڭ؟
— كۇلمەگەندە جىلاسىن با؟!. جەتىم پەلمەندى دە ادامنىڭ جەلكەسىنەن شىعارىپ!..
— تاماق جەپ وتىرىپ ادام تەگىن كۇلمەيدى! — دەدى شال.
بەكەتتىڭ تەگىن كۇلمەگەنى دە راس ەدى. اق ساقال مەن كوك ساقالدى ەرەگىستىرمەيىن دەپ الدەبىر ەستىگەن انەكدوتىن ايتتى.
— مەن سياقتى ءبىر قاڭعىرعان قازاق وزبەك دوسىنىڭ ۇيىندە وتىرىپتى دا ىستىق تۇشپارانى جۇتا الماي تۇكىرىپ جىبەرسە جابىققا بارىپ جابىسا قالىپتى. قاڭتاردا قايتىپ بارسا سول تۇشپارا جابىسىپ ءالى تۇرعان كورىنەدى. اۋزى كۇيىپ قالعان بايعۇس جابىققا قاراپ وتىرىپ: اتاڭا نالەت، سىرتىڭ قىراۋ-قىراۋ بولعانمەن، ءىشىڭ ءالى ورتەنىپ تۇرعان شىعار دەپتى.
قىلاڭحان كۇلكىگە قارىق بولىپ قالدى. شال تاعى دا ءمىز باققان جوق. ءمىز باقپاعان قالپى:
— ءتۇسىندىم، — دەدى، — مال سويماساڭ قوناعىڭ بۇگىندىك ۇيىقتاماي شىعاتىن بولدى، — دەپ الدىنداعى باتەر سىنىعىن جوزىنىڭ ورتاسىنا قاراي ىسىرىپ تاستادى. — ىم-مم، ءسويتىپ قاي ەسىمحاننىڭ تۇقىمى بولدىڭ؟
— جيەننىڭ ەسىمحانى.
— ىم-مم...بىلەم، بىلەم... اكەڭ تۇرماق اكەڭنىڭ اكەسىن دە بىلەمىن!.. اكەڭدى قويشى، اكەڭ ءبىر كەزەپ ەدى، ايتەۋىر، سوۆەت وكىمەتىنىڭ ارقاسىندا كۇن شالعان تاۋدىڭ باسىن جايلاپ ءجۇر دە!..
اتاندى ماقتاپ، اكەڭدى داتتاسا ءبىر ءجون، مىنا شال ەكەۋىن دە جەتىستىرىپ وتىرعانى شامالى. تەگىمە تيىسەتىن قاي اۋليە ەدىڭ دەگىسى كەلدى. تەك شاڭىراققا قارادى دا:
— جاسىڭىز قانشادا ەدى؟ — دەگەن موماقان سۇراۋمەن تىندى.
— قازاقتىڭ قاي جاسى شىن، قاي جاسى وتىرىك، ونى يت ءبىلىپ پە، سەلسەبەت ءجۇزدىڭ جەتىسىنە جەتكىزىپ ساپ وتىر عوي... ايتەۋىر، مەن اپاسىنا ۇرىن تۇسكەندە سەنىڭ اتاڭنىڭ بۇعىندا تايتەرىسى دە جوق بولاتىن.
باتەردىڭ! شەتىنەن شىمشىپ قانا اۋىز تيگەن شال جامباس ءمۇجىپ تاستاعانداي ومىراۋىنان ارشانىڭ تۇقىلىن الىپ ءتىس شۇقي باستادى. تىستەرى مارجانداي ەكەن، ساقال جاپقان وڭدىرشەكتىڭ سالاقتاپ بوس قالعان قۇر تەرىسى زامانىندا بۇعىنىڭ موينىنداي تۇپ-تۇتاس ەدىم دەپ تۇرعانداي. ءالى دە كولدەي تۇلىپتى تولتىرىپ وتىرعان سىرت تۇلعاسى ءجۇزدىڭ جەتىسىن مەنسىنەتىن ءتۇرى جوق. وعان بەكەت تە سەنىپ وتىرعان جوق. شال سونى سەزگەندەي قوناعىنا وقشىرايىپ ءبىر قارادى دا:
— ويىندى قايدام، بويىڭ تۇقىمىڭنان بولەك ەكەن، — دەپ تاعى دا كىشىرەيتىپ تاستادى.
— بۇل كىسى جۇرتتىڭ بارىنە جەزدە! — دەپ قىلاڭحان شالدىڭ قىجىرتپاسىنا ءمان بەرمە دەگەن سىڭاي تانىتتى، — قارا جامىلعانىنا جيىرما بەس جىل بولىپتى، توقال ال دەسەم كونبەي وتىر. الماتىدا كەمپىرلەر كەشكە جاقىن قويشا ءورىپ شىعادى دەۋشى ەدى...
— قاتىنعا سەن جارىپسىڭ دا مەن قالىپپىن با؟! — دەپ وتاعاسى كەسىپ تاستادى.
شال نە ايتسا دا قۇلاققا مايدالاپ سىڭىرەدى ەكەن، ءزىلى جوق قوڭىر ۇنىنەن نە جانتارتۋدىڭ، نە جاقتىرماۋدىڭ نىشانىن اڭعارۋ قيىن، كەزىندە قىزىل شىرايلى ءورت جۇزىندە ىرىمعا قالعان قوڭىر بارقىت الپەتىنەن كۇلكى مەن ىزعاردىڭ قاشقانىنا كوپ بولسا كەرەك. تەك تىشقان اۋلاعان كارى بۇركىتتەي قالت ەتكەن قۇبىلىسىڭدى قاعىپ تۇسەتىن ساقتىعى قوزعالمايتىن سۋىق جانار مەن بۇلق ەتپەيتىن بەت پىشىنىندە قاتىپ قالعانداي. كەلگەننەن بەرى بەكەت ونىڭ جۇزىنە تىك قاراۋدان شىمىرىككەن. شالدىڭ ءسوز اڭعارىنان قارقاراداي قىزىل كەمپىر مەن ەرنىن بوياعان ەركە كەلىنشەكتىڭ بۇل ۇيدەن ۇزاپ كەتكەنىن سەزدى.
— ءيا، ات باسىن قايدا تىرەمەكسىڭ؟
— لەسحوزعا، — دەپ بەكەت تە ءدوي-دالاعا سەلسوق ءۇن قاتتى.
— بۇل وڭىردە لەسحوز بىرەۋ ەمەس قوي.
— اقسۋعا.
— ىم-مم... سيعاتقا تارتىپ بارامىن دە... — شال قوناعىنىڭ تۇرپاتىن كوزىمەن ولشەپ الدى دا: — ولمەيدى ەكەنسىڭ! — دەگەندى ەسىككە ايتىپ ەدى...
ۇرى يتتەي سىپ ەتىپ كىرگەن توپ-تومالاق قارا جىگىت بەكەتكە يەك قاقتى دا جوزى قاسىنا تومپيىپ وتىرا قالدى. مۇڭك ەتكەن يىسىنەن، تىرناعىنىڭ كوبەسىنە دەيىن سىنىسقان قارا مايدان تراكتوريست ەكەنىن تانىدى. ءالى دە ەسىكتەن كوز الماي وتىرعان شال:
— ياپىراي، جۇت جىلى بولسا جارىپ قالعانداي ەكەنبىز-اۋ! — دەپ ءبىر قويدى. — ءبىر شومەلە ءشوپ ەرتە كەلگەن ەكەنسىڭ، راقمەت! — دەپ ەتىگىڭمەن ەدەندى قورلادىڭ دەگەندى دە ايتىپ سالدى. — مىنا باتىرعا مايلىق بەرشى، ەپتەپ بايلىعىن جەڭىلدەتىپ السىن.
جىگىت ابدىراپ الاقانىنا ءبىر، اياعىنا ءبىر قارادى. بايعۇستىڭ باس تەرىسى دە كەلىسىپ تۇر ەكەن: تاقتايداي تەپ-تەگىس ءتورت بۇرىش توبەسىندەگى ەجىكتەپ قىرىققان ەسىرىكتەۋ قالىڭ شاشتىڭ ءار قىلشىعى تەبەندەي، شاپساڭ شالعى باتپايتىن؛ جيىرىلعان قاتپار-قاتپار ماڭدايدىڭ شالعايىنداعى جىمىرىق قۇلاق، ۇڭىرەيگەن كەڭسىرىكسىز بوكەن تاناۋ ەلىگە تولمايتىن يەك پەن جيەكسىز ەزۋدى تۇنشىقتىرىپ تاستاپتى. ەرتەگىدەن ەلەس بولىپ تىرىلگەن كەيقۋاتتى كەلمەي جاتىپ كەجىر شالدىڭ دومالاتىپ-دومالاتىپ العانىنا بەكەت ەرىكسىز كۇلىپ ەدى، ەر قاپتالىنا ولشەپ سوققانداي تالتيىپ قالعان قوتاناياق تراكتوريست ەسىككە قاراي تۇرا جونەلدى.
قولجۋعىشتىڭ كىندىگى ءبىر-اق دۇركىن سالدىر ەتكەن. سىباعاسىنان قۇر قالىپ بارا جاتقانداي شالا-شارپى جۋىنىپ قايتقان ەجيكباستىڭ وتىرا بەرگەنى سول ەدى، ەسىكتەن ەڭگەزەردەي سارى قاتىن ءۇن-تۇنسىز كىرىپ كەلدى دە ەلجىرەيىپ قاتتى دا قالدى. بەكەتتەن باسقا ونى ەشكىم بايقاماعان بولدى، سوعان ەرەگەستى مە، سارى قاتىن اياق استىنان كىسىنەپ:
— ويباي، قوتيىنىم-اۋ، ءالى وتىرسىڭ با؟! — دەپ باج ەتە قالدى. — ناعاشى-اۋ، مىنا قوتيىننىڭ سۇراعانىن بەرە سالىپ مانا قايتارمادىڭ با!
— سابىر، كەلىن، سابىر! — دەپ شال سارى قاتىنمەن ەرىپ وسى ۇيگە قاڭتاردىڭ سارى ايازى كىرىپ كەتكەندەي سەڭسەڭ تۇلىبىن قاۋسىراتىپ الدى. — وتىر... جەر يىسكەت... جول-جونەكەي قايىن جۇرتىندا ات شالدىرىپ جۇرمەسە بۇل مىقتىنىڭ دا قۇيرىق باسقانى وسى.
— شالدىرىپ ءجۇر عوي بۇل، شالدىرىپ ءجۇر! — دەپ ەڭگەزەردەي سارى قاتىن ەجيكباستىڭ ءبىر جامباسىن جاپىرا كەلىپ وتىردى دا ساماۋىردىڭ شۇمەگىن وزىنە بۇرىپ، ءسۇتتىڭ قاسىعىن قىلاڭحاننىڭ قولىنان تارتىپ الدى. — ۇيدە جالعىز بۇراۋ وتىن جوق. جالعىز سيىردىڭ قىلتاناق تاتپاي اش تۇرعانى اناۋ!.. بۇل بولسا شالدى – رە-ەپ ءجۇر! مۇرناعى كۇنى بۋاز قايناعانىڭ وتىنىنا باردى. الدىڭعى كۇنى شوراياق قايناعانىڭ ءشوبىن اكەلدى. كەشە قيسىقباس قايناعانىڭ كىرپىشىنە كەتىپ ەدى، ءتۇن ورتاسىندا ءتورت اياقتاپ ءۇيدى زورعا تاپتى!.. مىناۋ تراكتىر دەگەنىڭ ءبىر پالە بولدى! ساپحوزدان تيىن الماعانىنا ءۇش اي. ناعاشى-اۋ، انا التى بىردەي جيەنىڭدى ءداپ ءقازىر ۇيىڭە اكەلىپ تاستايمىن!..
— ە، ءويتىپ جارىلقايتىن بولساڭ وتىرمىز عوي، — دەدى شال.
ىستىق شايدى قاۋىپ الىپ سەلك ەتكەنى بولماسا سارى قاتىننىڭ ءبىر جەرى بۇلق ەتكەن جوق. اشۋى دا جورتا، ايعايى دا ەجيكباسقا ەمەس، وسى ۇيگە جاساعان سەسى بولسا كەرەك، سارى مايعا بوككەن سەمىز پەلمەندى مايميگەن اۋىزعا بۇكتەمەي تىعىپ، تولعاماي قىلعىتتى. تۇقىرايىپ وتىرعان تراكتوريستىڭ ءتورت بۇرىشتى تاقتايداي توبەسىنە تەسىلە قاراعان شال:
— ءيا، بۇل نە سۇراپ، مەن نە بەرمەپپىن؟
— ويباي-اۋ، سىرتتا سيىر موڭىرەگەندە ىشتە وتىرىپ مەن تولعاتقانداي بولامىن!.. ناعاشىمنان ءبىر قولشانا ءشوپ اكەلە عوي دەپ جۇگىرتىپ ەدىم دە!..
— ە-ە، — دەپ يىعىنان اۋىر جۇك تۇسكەندەي شالدىڭ ارقاباسى كەڭىپ قالدى. — بەرمەيدى دەپ ءبىر قولشانا ءشوپتىڭ سوڭىندا ەكەۋمىز بىردەي ءجۇرمىز دە... الا جازداي شىرپى باسىن سىندىرعان جوقسىڭدار. بالالاردىڭ الدى دا شالعى ۇستاۋعا جاراپ قالدى. كەلىن، سەن دە تەپسەڭ تۇيە ولتىرەتىن ادامسىڭ... بۇگىندە ءبىر ەركەكتىڭ تابىسىنا قاراعان كۇن كۇن بە!..
— وي، ناعاشى-اي، ءوزىڭ توق بولعان سوڭ ايتا بەرەسىڭ دە!.. وسىنىڭ بالاسىن تابۋدان قولىم بوسادى ما؟! الگى وتپىسىنا ەكى جىلعا ايداتىپ جىبەرىپ وتپوسكە الماسام بالاق تا توزىپ ءبىتتى! — دەپ جيەن كەلىن جارما حالاتىنىڭ ءوڭىرىن تارتقىلاپ، قۇرساعىنىڭ ءقازىر دە بوس ەمەستىگىن اڭعارتىپ تاستادى.
جالپاق جۇرتتىڭ بارىنە جەزدە بولسا، بۇل شالدىڭ جيەنى مەن جيەنشارىنىڭ قانشا ەكەنىن ءبىر قۇدايدىڭ ءوزى ءبىلسىن، ايتەۋىر، قارعا تامىرلى قازاقتىڭ قالجىڭعا كەلگەندە جەزدە مەن بالدىزدى، الارمانعا كەلگەندە اعايىن مەن ناعاشىنى اياق استىنان تاۋىپ الا قوياتىنى ءالىمساقتان بەرى ەشكىمدى تانداندىرعان ەمەس، ءبىر كورگەن بەكەتتىڭ ءوزىن اتا-باباسىنان بەرمەن قاقپايلاپ اكەلىپ وسى شاڭىراققا جەگجات قىلىپ تىنعان كارى شوڭگە ەرلى-زايىپتى مىنا ەكەۋىن ءتىپتى جيەندىگى جوق بولسا دا جاتسىنبايتىن سياقتى، ونىڭ ۇستىنە ناعاشىلاپ وتىرىپ توق قۇرساعىن سالىق قىلعان ايەلدىڭ زورلىعىنا دا ءجۇزى جىلىپ سالا بەردى.
— اقىرى جيەندەردى اكەلىپ تاستايدى ەكەنسىڭ، ولاردىڭ ءسۇتىن دە قوراعا قاماپ كەت، — دەدى شال الدەبىر ساۋدانىڭ باسىن اشقانداي. — بالالاردى جىبەرىپ، ۋاقىتىندا جامباسىن تازالاتىپ تۇرساڭ بولدى. ايتپەسە، قولشاناڭدى سۇيرەتىپ ەرتەڭ تاعى كەلەسىڭ دە. كەلۋىن كەلەسىڭ-اۋ، ءبىراق، ءبىر ايىر شوپپەن قىستان شىعاسىڭ با؟!. ايتپاقشى، ءبىر قازان ىستىق سۋ مەن مونشانىڭ قىزىل تاسى دەمى شىقپاي سول كۇيىندە قالدى، الدىمەن مىنا مىقتىنىڭ ءبىر قابات كۇسىن ارشىپ قايتساڭ مەنىڭ ساۋابىمدى الار ەدىڭ-اۋ!
— الدا، ناعاشىم-اي، سەن بولماساڭ اسىل جيەنىڭ تەردەن ءجيدىپ ولگەندەي ەدى!.. مەن وندا مونشانى دەمدەي قويايىن! — دەپ جيەن كەلىن تابان استىندا اتىپ تۇردى. — ءاي، سەن عوي، ەندى بوكسەدى مالىپ قويىپ وتىراسىڭ ءو؟! — دەدى بوكسەسىمەن ەسىكتىڭ قوس كاسەگىن كەرىپ تۇرىپ. — ءات – تە-تەڭ، بۋاز قايناعا ەكەۋىڭدى جاراتقان قۇداي دا بولەك قوي!..
جيەن كەلىننىڭ ۋايىمى قوتيىننىڭ كۇسى ەمەس، كاسكا سيىردىڭ قامى بولسا كەرەك، ناعاشىسىنان ءبىر باۋ ءشوپ دامەتىپ كەپىل ءبىر قىسقا پانا تاپقان سوڭ، سارى ساماۋىردىڭ سۋالۋىن كۇتە المادى، كورشى-قولاڭنىڭ سۇرانشاقتىعىنا ەتى ءولىپ كەتكەن وتاعاسى دا، قىلاڭحان دا "وسى ۇيگە بىرەۋ كەلدى-اۋ، وسى ۇيدەن بىرەۋ كەتتى-اۋ"، — دەپ قاپەرىنە دە العان جوق. تەك الدەن ۋاقىتتا قوتيىننىڭ ءتورت بۇرىشتى توبەسى ەسىنە تۇسكەندەي شال ەڭكەيە بەرىپ:
— ءاي، مىقتى، اناۋ ءبىر جەر سۋ بولىپ قالعان سياقتى عوي، — دەپ جيەن كەلىننىڭ تۇرىپ كەتكەن ورنىنا ۇڭىلە قارادى.
قوتيىن عانا ەمەس، بەكەت تە وڭەشىن سوزىپ ەدى، بوستەك قۇرعاق ەكەن، "قاتىنىڭ قاعىنا تىزىلداپ كەتتى عوي، ەندى ناعىپ وتىرسىڭ؟" دەگەن شالدىڭ تۇرتپەگى ەكەنىن قوتيىن كوتەرىلە جونەلگەندە ءبىراق ءتۇسىندى.
4
كۇن بۇزىلايىن دەپ ءتۇر ەكەن. ىلايلانا باستاعان باتىس بەلدەۋدى، كىلەگەي تارتقان اسپان رەڭىن اينالىپ ءبىر شولعان بولدى دا جەلدىڭ ءوتى مەن ىزعارىن يەگىمەن ولشەگەن جانجىگىت شال قۇلىندى بيەسىن، سيىرلارىن جابىق قوراعا قامادى. قارا جال قۇلا جورعانى تاپىراڭداتىپ شىعا كەلگەن الدەكىم "بەلورۋستىڭ" بالونىنداي شەڭبەرەك اتقان قۇرساعىمەن ەردىڭ ەكى قاسىن دا كومىپ وتىر ەكەن.
— ءاي!.. انە، ءىلۋلى تۇر! — دەپ شال وعان كوشەنىڭ ەكىنشى باسىن سىلتەدى.
بەكەت ول جاقتان ءىلۋلى تۇرعان ەشتەڭەنى كورە المادى دا قىرسىق شالدىڭ "امانداسپاي اتاڭنىڭ باسىنا شاۋىپ باراسىڭ با؟!" دەگەن قىجىرتپاسى ەكەنىن كەيىن بارىپ تۇسىنگەن. كۇبى قارىن كىلت توقتاپ، اتتان قارعىپ ءتۇستى دە ەلپەڭدەپ كەلىپ الدىمەن شالعا، سونان سوڭ بەكەتكە سالەم بەرىپ، قاساقانا ءبىر اۋىز ءتىل قاتپاستان اتىنا قايتا ءمىندى. جيەن كەلىننىڭ بۋاز قايناعاسى بولارسىڭ دەپ ويلاعان بەكەت اۋىل قاتىندارىنىڭ ات قويعىشتارىنا تاڭ قالىپ ەدى. اۋىزدىعىن كۇرت-كۇرت شايناپ، قاراداي تەڭسەلىپ تۇرعان قۇلا جورعانى شال تاعى دا توقتاتىپ الدى. اسىقپاي، كوكىرەگىن سىرعاۋىل قاشاعا تىرەپ قويىپ، "سەن الگى" دەپ باستادى دا كۇرەسىننەن اسىرا ءبىر تۇكىرىپ، سونان سوڭ بارىپ "سەن الگىسىن" كايتا باستاعان. شالدىڭ شىرت تۇكىرىسىندە، سول تۇكىرىگىنىڭ ىزىنە قاراپ ەرىنىپ تۇرىپ، ەسىنەپ تۇرىپ سويلەسىندە كۇبى قارىنعا دەگەن وتىرىك-شىنى ارالاس وكپەسى بارىن اڭعارتقان.
— سەن الگى قوتيىننىڭ جايىن نەگە ويلامايسىڭ؟.. دارداي ازاماتتى قاتىننىڭ قاسپاعىنا تەلمىرتىپ!..
— وي، قويشى سول قوتيىندى!.. نە ادامنىڭ، نە حايۋاننىڭ ساناتىندا جوق قانعىباستان نە قايىر؟! جول تۇسكەن سوڭ كەتەت-تاعى ىشكى جاققا قاڭعىرىپ!..
— كەتسە قايدا بارار دەيسىڭ، قايتىپ كەلەر اعايىنى سەن ەمەسسىڭ بە؟!. قۇلا جورعاعا مىنگەنگە قۇدايدى قۇلاعىنان ۇستاعانداي بولىپ!..
— ءاي، ءداۋ-اعا، ول ءيتىڭ دە تۋرا ناعاشىسىنا تارتقان! قارا تىرناعىنىڭ كوبەسىنە دەيىن تۇنىپ تۇرعان قىرسىق قوي!
— ى-ى، اجەپتاۋىر ادامبىز با دەپ ەدىم، يت بولىپ قالعان ەكەنبىز عوي!.. بىلمەي ءجۇر ەدىم، ۇرىق-شارقىڭا راقمەت، سەن بولماعاندا كىم ايتاتىن ەدى!..
— وۋ، ءداۋ-اعا!.. قاراپ تۇرعان كىسىنى ايىپقا جىعاتىنىڭ نە وسى؟! مەن اناۋ ءيتىندى ايتىپ تۇرعان جوقپىن با!..
بۋاز قايناعا اتىنان كايتا دومالاپ ءتۇستى دە، تىزگىندى قازىقتىڭ باسىنا ىلە سالىپ، جانجىگىتتى تابان استىندا كوشىرىپ جىبەرەتىندەي دومالاپ جەتىپ كەلدى. شال وعان تۋ سىرتىن بەرە تەرىس اينالىپ ەدى، قۋالاپ ءجۇرىپ قۇلاعىن تاۋىپ الدى دا، تاڭقايىپ تۇرىپ ەتەكتەن اسپانعا قاراپ ايقاي سالدى.
— ءاي، ءداۋ-اعا!.. ول ءيتىندى لەسوپيلكاعا جىبەردىم بە؟ جىبەردىم! باسقا جۇرتتا قاتىن جوقتاي، قاتىنىم تۋعالى ءجۇر دەپ قيا باسپاي قويدى!.. پەرمەگە جىبەردىم بە؟ جىبەردىم! بوق تاسىتتىڭ دەپ ءوزىمدى ءبىر تاۋلىك جاتىپ بوقتادى! ارتىنا قاراماي، قورتيعان نەمە، قارا مايعا مەلدەكتەپ ءجۇرىپ ول دا ارىستاكرات!.. شەتتەرىڭنەن ارىستاكراتسىڭدەر! سوندا بوق تاسيتىن دا، بوقتالعان دا جالعىز مەن بولعانىم با؟!.
— ءجا، ءجا!.. سەن دە ونى جەتىستىرىپ تۇرعان جوقسىڭ! — دەپ جانجىگىت شال قۇلاعىن الىپ قاشتى. — مەن بىلەتىن قوتيىن ءقايبىر جارىتتى دەيسىڭ، كوپ بولسا جەتى اتاڭا جەتكەن شىعار.
— ول از با ەكەن؟! ودان اسىپ تۇسسە وزىنە تيەتىنىن بىلەدى ول ءيتىڭ!..
— ياپىر-اۋ، يت اتاۋلىنىڭ ءبارى نەگە مەنىكى بولۋى كەرەك! وسى سەن دە بوتەن ەمەس سياقتى ەدىڭ عوي؟
"مەن دە سونىڭ ءبىرى ەمەسپىن بە" دەۋگە بۋاز قايناعانىڭ ءيا نامىسى جىبەرمەدى، ءيا مويىنداعىسى كەلمەدى، ايتەۋىر، اعايىننان قاشپاعانمەن "يتتىكتى" ءبولىپ-جارۋعا جوق ەكەن، اينالىپ كەلىپ قوتيىنعا قايتا ءتيىستى.
— تراكتىردەن ايىرىلسا تاعىنان تۇسكەندەي بولادى! بۇگىننەن سوڭ ونىڭ مايى مەن پەنزەنىن دە موينىنا جازام!
— و نەنىڭ اقىسى؟
— كورىنگەننىڭ وتىن-سۋىن تاسۋعا وكىمەتتىڭ بولگەن مايى جوق! ول يت اقتاپ جاتسا ءبىر ءجون-اۋ، كۇنىگە تاپقان ءبىر جارتىنىڭ قۇنىن لاپكەنىڭ بوساعاسىنان وزدىرمايدى! التى بالانىڭ اشوزەك، جالعىز قاتىننىڭ جالاڭبۇت وتىرعانى پارۋويىندە جوق!..
— ءاي، قىپشا بەل قايناعا!.. مەنىڭ ەتەگىمدى ءتۇرىپ پە ەدىڭ؟ جالاڭبۇت جۇرگەنىمدى قاشان كوردىڭ؟..
— ءاننانى!..
قۇلىڭدى بيەنىڭ اقىرىنا يميگەن قىزىل قاسقا سيىردى قاماپ جاتقان جيەن كەلىندى ەركەكتەر بايقاماعان ەدى، باس سالىپ تالاپ تاستايتىنداي بۋاز قايناعاسى ۇزەڭگىگە قايتا جارماستى.
— مەنى ەندى قاتىندارعا ساباتۋىڭ قالىپ ەدى! — قۇلا جورعاعا ءمىنىپ العان سوڭ، بۋاز قايناعا دا شىرەنىڭكىرەپ، ءداۋ اعاسىنا بيىكتەپ سويلەدى. — وسى ەكى كوشەنىڭ بويىندا ەكى ءجۇز قاتىن بار. سونىڭ ءبارى مەنى قاقتاپ وتىرعانداي شوڭمۇرىنعا بىتكەن ۇرعاشى جابىلىپ مەنى سابايدى!..
قىلاڭحان قازىققا ىلگەن ءنان قىزىل سەكتىڭ تەرىسىن سىپىرىپ تاستاپ قابىرعاسىن قاقىراتىپ جاتقان. جيەن كەلىن تەگەنەسىن سۇيرەتىپ كەلىپ ىشەك-قارىندى كۇرەسىنگە الا جونەلدى دە ءقاۋىپتىڭ بەتى ارمەن قاراپ كەتكەن سوڭ با، الدە قىزىل كورگەن سوڭ با بۋاز قايناعانىڭ ەكپىنى قىرىق گرادۋسقا تومەندەپ:
— ويپىر-اۋ، سوعىمدارىڭ تاۋسىلىپ قالدى ما؟ — دەپ تاڭدانعان بولدى. — وپىرىپ جەيتىن اۋىز دا جوق ەدى عوي...
— ە، سوعىم ەسكىرمەي مە ەكەن؟ — دەدى جانجىگىت شال. — قوناقتىڭ اۋزىن ەسكەرمەي، مەنىڭ اۋزىمدى مەنسىنبەي تۇرسىڭ دا!.. سوتىم سويىپتى دەگەندى بىلتىر ەستىپ ەدىم، سىنىق بەلدەمەگە دە بەدەلىمىز جۇرمەي قالعان جوق پا!
— تۋ-ۋ، جوقتان دامەتىپ ابدەن ەرىككەن ەكەنسىڭ!.. كوكباقا ءبىر تورپاق سويدى دەپ!.. تۋ بيەنىڭ قارتاسىن قارا ەتىنەن ارشىپ جەپ وتىرعان ادام كوك جاسىقتى ناعىلسىن دەپ ەدىم...
— ءجا، ءجا، مەنسىنبەسەڭ مەنسىنبە!.. ولە قالسام جانازامدى دا سەن شىعارماي-اق قوي! تەك، مىنا جۇرتىڭدى تەنتىرەتپەي جۇمىس تاۋىپ بەر. سەنى اتقا مىنگىزگەن دە سولار ەمەس پە!
— ءاي، شال، سەنىڭ جانازاڭنىڭ ساپقوزدىڭ شارۋاسىنا ءقايبىر تۋىستىعى بار، ەسىڭ دۇرىس پا؟! — دەپ بۋاز قايناعا سىپايىلىقتى سىپىرىپ تاستاپ تۋراسىنا كوشتى. — ماشينا مەن تراكتىر قاراپ تۇرعاندا قاتىندار مەن قوتيىندارعا قىزمەتتى قايدان ىزدەيمىن؟! جاز شىققانشا قويشا قوزىلاپ جاتا بەرسىن، جاز شىققان سوڭ لەسحوزى ما، پيتومنيگى مە، قۇبىلاسىن تاۋىپ جەلدەپ كەتەدى دە!.. باستىقتان تۇسكەنىڭە قىرىق جىل بولسا دا بيلىكتەن تۇسىرە الماي شارشادىق قوي! — دەگەندى بۋاز قايناعا قۇلا جورعانى بۇرىپ تۇرىپ ايتتى دا: — ەل مەنىكى دەپ، انشەيىن، ەزۋلەي بەرەدى ەكەن-اۋ! — دەگەندى تەبىنىپ قالىپ ايتقان.
— ءبىر تۋىسىڭنىڭ ءتۇرى وسى. باياعىنىڭ باستىعىنداي بولماعان سوڭ، پرابلايۋشيگە قاراعان كۇن كۇن بە! — دەپ جانجىگىت قاريا قۇلا جورعانىڭ ۇستىندە كەتكەن ءىنىسىن قوراشسىنىپ قالا بەردى.
— قاپ، كەتە قالعانىن قاراشى، كەپتەپ جىبەرەتىن ەدىم! — دەدى تەگەنەدەگى شەك-قارىندى مەلدەكتەتىپ شولانعا وتە بەرگەن جيەن كەلىن.
— ءيىسىن العان سوڭ شوڭمۇرىن ەكەنى راس بولسا تۇتىننەن ۇزاپ قايدا بارار دەيسىڭ، سىباعاسىن ۇمىتپاساڭ بوپتى دا، — دەدى قارت.
— ءاي، لوتشىك، قازانعا سالارىڭدى اكەلمەيسىڭ بە؟! — دەگەن جيەن كەلىننىڭ شولاننان شىققان داۋسى كوڭىلدى ەدى. — تاعى دا ءتۇن ورتاسىنا دەيىن بۇل ۇيدەن بالا-شاعانىڭ بازارى تارقامايتىن بولدى دەشى!
قىلاڭحاننىڭ جيەن كەلىن قويعان ەسىمى لەچيك بولسا كەرەك، قىزىل سەكتىڭ ون ەكى جىلىگىن تەرىسىنە وراپ شولانعا تۇگەل كىرگىزدى دە پايالنيك ۇستاپ قايتا شىقتى. قازان وتتان تۇسكەندە قانشا اعايىن، نەشە جەگجات جينالارىن كىم ءبىلسىن، ايتەۋىر، سۇيەك-ساياق، قان-جىن تىمتىگەن يت پەن قيقىم ىزدەگەن اشقاراق سيىر دا قىزىل ىڭىردە وسى ءۇيدىڭ كۇرەسىنىن تاباتىن كورىندى. جاكەڭ شاشپا قوراعا كىرىپ مال تۇياعىنان قالعان ساعدىر مەن كاشەكتى ايىرلاپ كۇرەسىنگە لاقتىردى دا دىردەكتەپ بۇرسەڭ قاققان ارىق-تۇراققا كەيىستى قاباقپەن تۇڭىلە قارادى.
— يەسى ءتورت اياقتاپ كەتكەن سوڭ، ءتورت اياقتى حايۋاننان نە قايىر؟!
شال ايىرعا سۇيەنىپ ۇزاق تۇردى. جىبىر-جىبىر بۇلدىراپ كەلە جاتقان كەشقۇرىمنىڭ الاكەۋىمى ءتۇتىنى دە مۇرجادان وزبايتىن ەرىنشەك اۋىلدىڭ بۇكىل تىرلىگىن جابىق استىنا قۋىپ تىققانداي ەدى. سول جابىق استىنان وزىنە وڭشەڭ ءبىر تورت اياقتى قۇبىجىق سىعالاپ تۇرعانداي شال جۇزىندە تىتىركەنىس، الدەبىر شوشىنۋ باراتۇعىن. جۇزدەن استىم دەگەندە بەكەت اۋەلدە سەنبەگەن، ايىر سابىنا قوس قولداي سۇيەنىپ، كەشكى ىمىرتقا ۇڭىرەيە دە تۇڭىلە تەسىلگەن ءبىتىمى بوتەن، ارسا-ارسا ارىستاي كونە سكەلەتتى قاي عاسىردىڭ مۇراسىنا جات قىزارىن بىلمەدى.
— ەلدىڭ ءتۇرى وسى، ەركەگىنىڭ ءتۇرى الگى، مالىنىڭ ءتۇرى مىناۋ! — دەپ جاكەڭ تاعى دا كۇرەسىنگە يەك قاقتى. — قاتىن اراق ىشەتىن بولدى، بالا سۇندەتتەن قالدى، سيىر پۇل بولادى دەپ ەدى، ونىڭ بۇتىنا جۇگىنەتىن ۇرعاشى قالماعان سوڭ، بۇگىنگىنىڭ سيىرى دا وگىز بوپ كەتكەن!..
اكەڭنىڭ اكەسىن جالاڭ بۇت كەزىنەن بىلەمىن دەگەن شالدىڭ سوزىنەن-اق بەكەت سەكەم الىپ ەدى. وسىدان مىڭ بەس ءجۇز شاقىرىم تۇستىكتىڭ جىلى ايماعىندا تۋىپ وسكەن جىگىت سوڭعى جەتى جىلدى التايدىڭ تايگاسىندا وتكىزسە دە، ءدال وسى ولكەنىڭ مەنىڭ ءزاۋ-زاتىما ءبىر قاتىسى بار-اۋ دەپ ويلاماعان. وتىز جاسىنا دەيىن ەل قايسى، جەر قايدا دەپ ەشكىمنەن سۇراماپتى، اتانىڭ مەكەنىن، اكەنىڭ جۇرتىن ىزدەمەپتى. استانادا ءبىر مەكەمەنىڭ ەكىنشى كرەسلوسىن نىعىزداپ وتىرعان اكە بايعۇس تا جەتى جىل بويى تۇراق-مەكەنسىز تۇزدە قاڭعىرعان بالاسىنا ءتىس جارىپ ەشتەمە دەمەگەن.
كۇلمەستىڭ كەمەرىنەن ىزعىرىق ايداعان تۇمان ورتالىقتاعى قوس بوز قاسقانىڭ قىزىل شاتىرىن كەسىپ تۇسكەن ەكەن، كينوتەاتر ما، دۇكەن بە، قىزىلدى-جاسىلدى ەلەكتر جارىعى جىرتىڭ-جىرتىڭ كىرپىك قاققان الدەبىر ماڭدايشانىڭ ماڭىنان مارك بەرنەس: "يا ليۋبليۋ تەبيا جيزن..." دەپ باستاپ ەدى، وعان قيقىل-شيقىل وركەستر كيلىكتى دە ءانشىنى قاڭعىتىپ جىبەردى. بىردە كيىز قالا، بىردە سارىمساقتى اتانعان تاۋ بوكتەرىندەگى جالعىز كوشەنىڭ ورتالىقپەن وشاعى ءبىر بولعانمەن ءتۇتىنى بولەك سياقتى. قولتىعىنا قىستىرعان تومپايعان تور، قول باسىنداي دورباسىنا قاراماستان سول جاقتان قيالاپ شىققان قوس قاتىننىڭ جۇرىستەرى مەككەدەن قايتقانداي تىم پاڭ ەكەن.
— قايتسىن-اي! رايكوم، ىسپولكومنىڭ بار كىزمەتى وسىلاردىڭ موينىندا! — دەپ جاكەڭ كادىمگىدەي جانى اۋىرا كۇرسىندى. — كىمدى ءوسىرىپ، كىمدى ءوشىرىپ، قانشاسىن توركىنىنە اپارىپ تاستاپ كايتتى ەكەن ءا؟!. جىراۋدىڭ جىرى، اقىننىڭ ايدارى توزعانداي وكىمەتتىڭ جارلىعى لاپكەنىڭ بوتەلكەسىنە ىلەسىپ جالپاق ەلگە الدىمەن اۋزىمەن تارايتىن ادەت بولدى. جاراتقان-اۋ، ەل بيلىگىندە وسىلاردىڭ نە شارۋاسى بار ەكەن؟!.
ەمانسيپاسيانىڭ قۇدىرەتى وسىدان جارتى عاسىر بۇرىن ايەل جۇراعاتىن ەركەكتەردىڭ جۇگەن-قۇرىعىنان قۇتقارىپ جىبەرگەنى جانجىگىت شالدىڭ قاپەرىندە قالماسا كەرەك. قوپاقارداي اەروپورت ناچالنيگىن قازان-وشاققا بايلاپ قويىپ، كۇرەسىن باسىنان كورشىدەگى كەلىن-كەپشىكتىڭ ءجۇرىس-تۇرىسىنا ءجىپ تاعۋى الجيىن دەگەن شالدىڭ قيسىنسىز قيقارلىعى شىعار. ايتسە دە، قاشاندا بي بولىپ، اۋىل ءۇيدىڭ تىرلىگىنە بيىكتەن قاراعىسى كەلەتىن كونەنىڭ كوزىنەن دە، سوزىنەن دە ەل ىشىندەگى رۋحاني كەدەيلىككە، وشاق باسىنىڭ تەكسىز دە كىرشەڭدىگىنە دەگەن قارسىلىقتىڭ، بىتىسپەس جاۋلىقتىڭ بەكەت تە سەزىپ تۇر. اۋىلدىڭ تاڭى مەن ءتۇسىن، بەسىنى مەن ىمىرتىن بەكەت تە شەت جاعالاپ كورگەن... قايىن اتاسىنىڭ الدىنان قايقايىپ ءوتىپ بارا جاتقان ەكى كەلىننىڭ ەكەۋى بولماسا دا بىرەۋى وتاعاسىن قاقتاپ ساۋعانى بولماسا جەلىن ۇستاپ، قايماق قالقىپ كوردى مە ەكەن؟.. ەسىكتەن كىرە ەتىگىن لاقتىرىپ، ەرتەڭگىسىن دامبالىن ەرىنەن سۇرايتىندار دا از ەمەس. قولتىقتاعى تومپايعان تور مەن قول باسىنداي دوربادا قىرىپ كەتكەندە دۇكەننىڭ كوكاياز بولكەسى مەن جەندىبىلەكتەي ماكارونى بار شىعار. جەندىبىلەكتەي ماكاروندى قارا سۋعا شالا قايناتىپ، كوكاياز بولكەنى كەسپەي سىندىرىپ بايىنىڭ الدىنا بىلش ەتكىزىپ قويا سالادى دا "جەسەڭ جە، جەمەسەڭ ونان ارمەن" دەيتىندەر شە؟.. تورعايمەن تالاسا تۇرىپ، بىر-بىرىنەن وت الۋعا جۇگىرەتىن كەلىندەر قايدا؟ الدە، بايى كەتكەن سوڭ شاڭقاي تۇستە تۇرىپ، توسەگىن تۇستەن كەيىن جيىپ، ءتۇس اۋعان سوڭ ابىسىننىڭ ءتۇتىنىن اڭديتىن بولدى ما؟.. تابىلسا بوتەلكە، تابىلماسا بالسىرادان كەيىنگى بالجىر اڭگىمەنىڭ قىزۋىمەن كەشقۇرىم مال ساۋماسا دا ورىستەن قايتقان مالمەن بىرگە بالا-شاتاس تاۋىپ باراتىندارعا دا ءشوپ سىندىراتىن بولدىق پا؟ بوكسەسىن جابا الماي وتىرىپ بوتەلكەمەن ب ا ق سىناسۋ، بەرسەڭ دە، بەر دەسەڭ دە بەرەكەڭە سەپ بولمايتىن بوس دىردۋ دەرت بولىپ بارا جاتقان سوڭ سونىڭ توسقاۋىلىن تابا الماعان كارى جۇرەكتىڭ ءبىر بۇلقىنىسى شىعار، وشاقتىڭ قاسيەتى ەمەس، قاسىرەتى بولىپ وتىرعان كەلىندەرىنە وكپەسى بولار، ايتپەسە، ءبىر كورگەن بەكەتكە "ەلىڭنىڭ ءتۇرى وسى" دەپ، كوشەدەن كولدەنەڭ وتكەن "بۋاز قايناعانىڭ" شاۋجايىنان الىپ، "جۇرتىڭا جۇمىس تاۋىپ بەر" دەيتىندەي جانجىگىت شالدىڭ ازىرگە ەسى اۋىسا قويماعان سياقتى. ەسىم دۇرىس دەگەن بەكەتتىڭ ءوزى دە ەل بار ەكەن-اۋ، ەلدىڭ دە جاماۋلى تىرلىگى، جاماۋ استىندا سىركە تىعىلار جاۋىرى بار ەكەن-اۋ دەگەندى ەندى ويلاپ تۇر.
"ءبىر اسىم ەت" داستارقان باسىندا "ەكى اسىم ەتپەن" بىرەر تارپىسقان سوڭ قايتىپ پىس تالاستىرماي، قابىرعاسىن تۇياققا الدىرىپ قايقاڭداپ شىعا كەلىپ ەدى، قىزىل سەكتىڭ قۇلاعى دەلديگەن قاراكەر باسىن جيەن كەلىنگە ۇستاتتى دا، ەندى ءتورت سيراققا كىرىسكەن ەكەن، پايالنيكتىڭ كۇركىرەگەن جاپ-جاسىل وڭەشىمەن جارىسا كۇركىرەپ ءبىر نارسەنى ايتىپ جاتتى، وعان جيەن كەلىن جارقىراپ ءماز بولىپ جاتتى. ءسىرا، كۇلكىنىڭ وبەكتىسى شال مەن بەكەت بولسا كەرەك. قوناقتىڭ جاۋىرىنى شىمىرلاسا دا شال وسى اۋلادا مەنەن باسقا كىسى بار-اۋ دەپ تۇرعان جوق، تىرلىك بار-اۋ دەپ تۇرعان جوق، ايتەۋىر، دەپ تۇرعان جوق.
— مەن ۇرىن تۇسكەندە اپالارىڭ ون ەكىدە ەدى، — دەدى، بەكەتتە قۇلاق بار-اۋ دەپ تۇرعان جوق، ايتەۋىر، دەي سالدى. — اكەمىز قويدان جەتى تۇساق، ءبىر قوشقار، ەشكىدەن جەتى شىبىش، ءبىر تەكە، جىلقىدان جەتى بايتال، ءبىر سۋىرىك بەردى دە جەتى سىرماق پەن جەتى كورپەنى قاتىنىڭا قاۋسىرتىپ الاسىڭ دەدى. نەگە جەتى دەپ مەن سۇراعانىم جوق، جەتىمگە بەرەتىن قايىر-ساداقانىڭ ءتۇرى وسى دەپ ول ايتقان جوق. بار ايتقانى — ۇيىڭە كۇنىنە جەتى قوناق تۇسسە دە بىرەۋىن قۇراۋىز جىبەرسەڭ، مەنىڭ ۇرىق-شارقىمنىڭ ەسەبىندە جوقسىڭ دەدى. جەتى كورپە، جەتى سىرماق قوناقتىڭ جامباسىندا توزدى، قوناقتىڭ ساۋساعىنان ارتىلعان جەتى تۇساق، جەتى شىبىشتىڭ قالعانىن وكىمەتكە تاپسىردىم. جەتى بايتال جەتى ءۇيىر جىلقى بولىپ ەدى، بىرىنە ءتىسىم تيگەن جوق، جيىرما سەگىزىنشى جىلى سەنىڭ اكەڭ ماڭقا كەلدى دەپ پۇلومەتپەن قىرىپ سالدى، وسى ەلگە جال-قۇيرىقتى تۇياق قالدىرعان جوق. ايتەۋىر، اعايىننىڭ ارقاسىندا قارا باسىم ماڭقاعا شىقپاي امان قالدىم... ارعى بەتتەگى ىرسيعان سوناۋ جاردى كوردىڭ بە؟ سونىڭ ەتەگىنەن تەرەڭ وردى كوردىڭ بە؟ — دەپ شال كەلساپتاي قولىن كوكجيەككە سۇعىپ-سۇعىپ الدى. — مەنىڭ كوزىم جەتپەسە دە سول بەتتەن قۇلاعىما كۇنى بۇگىنگە دەيىن جىلقىنىڭ شۇرقىراعان داۋىسى كەلەدى. مەن جەتپىس جاسىما دەيىن جىلقىنىڭ شىڭعىرعان داۋىسىنان شوشىپ وياناتىن بولدىم!..
جالاڭاش جارقاباق تۇماننىڭ استىندا قالعان ەكەن. جار باسىنداعى قازداي تىزىجەن اعاش ۇيلەردىڭ شاقىرايعان شامدارى عانا جىلتىرايدى. شاقىرايعان كوپ شامدار وققا بايلاپ تاستاعان كوپ جىلقىنىڭ شاتىناعان كوزىندەي بولىپ ەلەستەدى دە ءدال ءقازىر جەلىنى ۇزە، شىڭعىرىسىپ شابا-شابا جونەلەتىندەي بەكەتتىڭ تۇلا بويى تۇرشىگىپ، قاشادان كەيىن شەگىندى...
قىلاڭحان قولىن شايىپ ءسۇرتىنىپ ءتۇر ەكەن:
— ەرتەڭنەن باستاپ جۇمىستان قۋامىن! — دەدى شولانداعى قازاندىقتىڭ جالپىلداعان وتىنا بۇرىلىپ.
— ويباي، نەم جاقراي قالدى؟
— ءبىرىڭ ءۇشىن ەدەن جۋىپ، ءبىرىڭ ءۇشىن كاسسير بولعانىم دا جەتەر!
— وماي شىركىن!.. ون بيلەت ساتىپ، ويماقتاي ەدەندى سيپاي سالعانعا دا بۇلدانىپ تۇرمىسىڭ؟ — دەپ جيەن كەلىن ءار شالانىڭ قۇيرىعىنان ءبىر-بىر ۇرىپ قازاندىقتىڭ قىزارا بورتكەن وڭەشىنە تىعىپ جىبەردى دە تۇك ەستىمەگەندەي قازاندى جايباراقات ساپىرا بەردى.
— تۇگەل قۋامىن! — دەدى قىلاڭحان، — سەندەر ءۇشىن مىنا بەكەتتى دە جولىنان قالدىردىم.
— قۋىپ كور! — دەپ جيەن كەلىن تاڭق ەتە قالدى. — بۋاز قاتىنداردى قىزمەتكە ال دەپ سەنى بىرەۋ قىستادى ما؟!.
— يت ءبىلىپ پە!.. سىپتىقتاي بوپ سىپ-سىپايى كىرەدى دە بەس كۇننەن سوڭ، سابان تىققان قانارداي قامپيىپ شىعا كەلەدى!..
— قۇداي-اۋ، قۇر ورتكە جىبەرىپ جاتقان جوقسىڭدار، ءاۋ دەيتىن ويىن ساۋىقتان دا تاس كەرەڭبىز، ەندى ءوز نانىمىزدى ءوزىمىز تاۋىپ جەپ، تىنىش جاتىپ بالا تاپساق تا كىنالىمىز بە؟! جەتىسكەننەن جۇرگەن جوق، ءبارى دە ءوزىڭنىڭ اعايىنىڭ. ساندالما، كوكتۇينەك!..
— نەمەنە، اعايىنعا اليمەنتتىڭ بورىشىنا جىعىلىپپىن با؟!
— اللا ساقتاسىن! تابىسىمەن قارىق قىلماسا دا تاعىسىنان وكپەلەتپەيتىن جامان بايىمىز بار! ءبىر قاتىنعا يە بولا الماي وتىرىپ الەمەنتشىلىن!..
ءازىل ەكەنى دە بەلگىسىز، ۇرىسقا دا بەرگىسىز ەكەۋىنىڭ ەگەسى ناچالنيكتىڭ شوڭقيۋىمەن شورت ءۇزىلىپ ەدى، وتتىڭ تابى مەن سورپانىڭ بۋىنا الابۇرتىپ، شورىمىققا بوكسەسىن ورنىقتىرىپ العان ەڭگەزەردەي سارى كەلىنشەك:
— ويباي، مەن كەتەيىن! — دەپ تاعى توڭىرەگىن وپىرا تۇردى. — ءبىزدىڭ الگى تۇگىمدى قويماي، ەندىگى ۋىستاپ وتىرعان شىعار، بارىپ كيىندىرىپ الايىن!..
— ماعان دەسە جالاڭاش قۋىپ كەلسەڭ دە ءوزىڭ ءبىل! — دەدى قىلاڭحان، — تەك ودان دا جۋان بىردەمەنى قوقسىتپاي تۇرعانىندا قوناق كوزىنەن جوعالا تۇرشى!..
بەكەت ەكەۋىنىڭ كۇڭكىلىنە قۇلاق تۇرگەن جوق-تى. بەكەتتىڭ قۇلاعىندا: "تىگەرگە تۇياق قالدىرماي قىرىپ سالدى" دەگەن جالعىز ءسوز عانا. قاداپ ايتقان جالعىز ءسوز ميىنا ءمىردىڭ وعىنداي قادالىپ، جار باسىنداعى كوگەندەۋلى كوپ شامنان تۇرشىكتى دە، جانجىگىتتەن كوزىن جاسىرار كەڭ دۇنيەدەن الدانىش تاپپادى. ون توعىزىنشى عاسىردىڭ مۇراسىنان قالعان ءتىرى ەكسپوناتتىڭ جالعىز نۇسقاسىنىڭ جۇزىنە قاراۋعا تىكسىنىپ ەدى...
5
ىرسيعان جار قاباقتىڭ باسى ەكەن. "قىرىپ سالامىن!" دەپ ايقايلاپ ءتۇر ەكەن. ايقايلاپ تۇرعان اكەسى ەكەن. اكەسى اق "ۆولگانىڭ" توبەسىنە شىعىپ الىپتى، قولىندا ۆينتوۆكا، ۇستىندە تەمىر-تەرسەكتەن توقىعان باياعىنىڭ ساۋىت-سايمانى. تاعى دا جوڭعار باسقىنشىلارى ما-اۋ... ايتەۋىر اكەسى سولاردىڭ مىقتىسى ەكەن. جار قاباقتىڭ ۇشار جيەگىندە ءبىر-بىر اتىن جايداق جەتەلەگەن قالىڭ جۇرت. جانجىگىت شال جاعاسىنا گالستۋك بايلاپ، باسىنا قىزىلاسكەردىڭ قۇلاعى سالپايعان شوشاق بوركىن كيىپ العان ەكەن، ەڭگەزەردەي سارى كەلىنشەك ويبايىن سالىپ توبەسى تاقتايداي ءتورتبۇرىشتى ەجيكباستىڭ قولىنان قىزىل كاسكا سيىردىڭ باس ءجىبىن جۇلقىلاپ جاتتى. "قىرىپ سالامىن!" دەپ ايقايلادى. سول كەزدە پۋلەمەت كۇتىر-كۇتىر قاقساپ بەردى دە جار باسى ازان-قازان بولىپ جوڭكىلە جونەلدى...جوڭكىلە جونەلگەن جىلقى دا ەمەس، سيىر دا ەمەس، قاپتاعان ماشينا، موتوسيكل، تراكتور ما-اۋ... ءبارىنىڭ دە كلاكسونى جىلقىشا كىسىنەپ، جىلقىداي شىڭعىرىپ، جىلقىشا وسقىرادى ەكەن. تاپتاپ كەتەدى-اۋ دەپ جان ۇشىرعان بەكەت قانشاما تالپىنعانمەن ورنىنان تىرپ ەتە الماي تىربىنداپ جاتقان...
...ىسقىرىپ-شىڭعىرىپ، قيقىلداپ-شيقىلداعان تۋ سىرتىنداعى ءراديستىڭ ءتورت دوڭعالاقتى بۋدكاسى ەكەن. كۇركىرەپ تۇرعان مەس قارىن ۆەرتولەت بولىپ شىقتى. توبەسىنەن ۇڭىرەيە تەسىلگەن ءراديستىڭ باسىنداعى شلەمى قالماقتىڭ دۋلىعاسىنداي بولىپ كورىنگەن.
— باۋىزداعان لاقشا باقىرادى ەكەنسىڭ! — دەدى ىرسيا كۇلگەن بىتەۋ راديست. — بول، كەبەجەڭدى كوتەر دە اناۋ ۆەرتولەتكە ءمىن!..
كوزىنىڭ ىلىنگەنىنە ءۇش-اق مينۋت وتكەن ەكەن. ءۇش مينۋتتا ءۇش عاسىردى شارلاپ شىققانىنا تاڭ قالدى. سامولەت قوناتىن تىلدەي جىرتىققا قىزىل قاسقا سيىردى وتقا قويىپ قايتقان جيەن كەلىننىڭ قولىنداعى باس جىپكە دە تاندانا قارادى.
— و نە، قاينىم، تانىماي وتىرسىڭ با؟ — دەدى كەلىنشەك.
بەكەت جاۋاپتىڭ ورنىنا بەجىرەيىپ قاراي بەرگەن.
— شىراعىم-اي، جارىلىپ كەتپەي نەعىپ ءجۇرسىڭ؟ — دەپ جيەن كەلىن ءوتىپ بارا جاتىپ باسىن شايقاپ-شايقاپ تاستادى. — مىنا تۇرىڭمەن ون اي ورمانعا جىبەرسە ايۋدىڭ ۇڭگىرىنەن تابىلاتىن شىعارسىڭ!..
بەكەتتى مىلقاۋ قىلعان ورمان ەكەنىن جيەن كەلىن بىلەر مە.
شەكاراعا جاتاتىن شەتكى اۋدانعا وبلىس ورتالىعىنان تۋرا قاتىناس جوق ەدى. كوكتاستان ۇشقان سامولەت كورشى اۋدانعا جەتكىزىپ تاستايدى دا ءور ەلدىڭ ودان ارعى كولىگى "كۋكۋرۋزنيك"، ءبىراق، جازعا سالىم مەن كۇزدى قويىپ، جازدىڭ جايما-شۋاعىندا كۇنىنە قىرىق قۇبىلاتىن التايدىڭ كىرپياز اسپانى كوكتەگى اەروپلان تۇگىلى، جەردەگى ارباكەشتى دە كوڭىلى تۇسپەي وتكىزە بەرمەيدى. قىس بويى وزەننىڭ مۇزىن، جىلعا-جىلعانىڭ تابانىن جول قىلاتىن ەل قار كوشكىنى مەن اتقى ءجۇرىپ بەرسە قاشان كوك شىققانشا تاۋ-تاۋدىڭ قۋىسىندا قۇلاق كەستى جاتقانى. بۇل مەزگىلدىڭ وسەگى دە تەلەفونعا جۇك، جۇرگىنشىنىڭ بار ءۇمىتى اەروپورتتىڭ مەس قارىن ينەلىگى.
ۆەرتولەچيك قىلاڭحاننىڭ ءوزى ەكەن. بەكەتتى قاسىنا وتىرعىزىپ، بەلدىك بىتكەنمەن شاندىپ تاستادى دا الدەنە دەپ ەرنىن جىبىرلاتقان سياقتى ەدى، توبەدەگى ءۆينتتىڭ ىسقىرىعى مەن موتور گۇرىلىنەن بەكەتتىڭ قۇلاعى تۇنىپ، دىم ەستي الماي بەجىرەيىپ قاراي بەردى. قىلاڭحان جەردەگى قىلاڭحان ەمەس، بەكەت ونى قازان-وشاقتىڭ باسىنان دا، بۇزاۋ-تورپاقتىڭ سوڭىنان دا كورمەگەن سياقتى. كىشىگىرىم كەسەدەي الا كوزىندە سەلت جوق، شلەم استىنان سورايعان ءبىر اسىم ەتتى تەڭدەپ الىپ وكپە تۇسىندا سۇپ-سۋىق بوتەن ءبىر بەت وتىردى. الدەن ۋاقىتتا تۇكتى قولىن تاربايتا سوزىپ، كۇنقاعاردان ەكىنشى شلەمدى الدى دا بەكەتتىڭ باسىنا كەپتەي سالدى. مانادان بەرى ونىڭ ىمداپ وتىرعانىن ەندى تۇسىنگەن بەكەت ناۋشنيكتىڭ شنۋرىن راديواپپاراتۋراعا اپارىپ جالعادى.
تومەندە جەر كوشكەنى بولماسا دۇنيە قۇلاققا ۇرعانداي تىنىشتالا قالىپ ەدى. بەكەت ىرسيعان جار قاباقتى تاعى كوردى. جار قاباقتى جاعالاي قۋعان جالعىز كوشەنىڭ اعاش ۇيلەرى جار جاعاسىنا كوگەندەپ تاستاعان تاس ماقۇلىقتار سياقتى ەكەن. قاباق استىنداعى سان شاقىرىمعا شۇباتىلعان ترانشەيانىڭ نوبايى جانجىگىت شال ايتقان ەسىل مالدىڭ مولاسى بولسا كەرەك. جار باسىنا شىعىپ العان الدە ءبىر شولاق: "قىرىپ سالامىن!" — دەپ تاعى دا ايقايلاپ تۇرعانداي كورىندى دە ۆەرتولەت تەرىسكە قاراي كىلت بۇرىلعاندا، كوگەندەپ تاستاعان تاس ماقۇلىقتار جار جاعاسىنان دۇركىرەي قاشىپ بارا جاتتى. اۋىل توبەسىنەن سوڭعى رەت اينالعاندا بەكەت جانجىگىتتىڭ: "اعايىننىڭ ارقاسىندا قارا باسىم ماڭقاعا شىقپاي امان قالدى" دەگەنىن تاعى ءبىر ەسىنە الىپ ەدى...
...التاي توبەسىن ءتىرى پەندەگە كورسەتپەگەن. ءبىراق التايدىڭ تاكاپپارلىعى ادامىنا قونباپتى. مۇمكىن، ادامىنىڭ مەشەلدىگى تاۋىنىڭ بيىكتىگىنەن شىعار؟.. بيىكتىڭ قاشاندا الاسانىڭ پىسىن باسىپ، مەسەلىن مەس قىلىپ تاستايتىن قۇدىرەتى بار ەمەس پە!.. جەتى جىل بويى التايدىڭ بالاعىنداعى جىقپىل-جىقپىلدان شىعا الماي، يەگىنەن وزىپ جەتى قادام جەردى كورمەگەنىن بەكەت ەكى شاقىرىم بيىككە كوتەرىلگەندە سەزدى.
ۇشى-قيىرسىز ۇلى تاۋدىڭ زەڭگىر جالدارى كوزگە دە جەتكىزبەي، كوكجيەكتەن دە بيىكتەپ اسپان استىنا ءسىڭىپ جاتىر. ۇلى ءماسليحاتقا وتىرعانداي شىڭ بىتكەننىڭ ءبارى دە سالدەسىن ورانىپ شارت جۇگىنىپ الىپتى. ۇلى ورماننىڭ شەتى جوق. بيىكتەگەن سايىن اياعىڭنىڭ استى ءبىر ۋىس بولىپ، بيىكتەي بەرسەڭ التاي دا بيىكتەي بەرەتىن سياقتى، ۇلى ورماننىڭ جيەگى كوز ۇشىنان قاشا بەرەتىن سياقتى. ۇلى دۇنيەدە نوقاتتاي جوق ادام ءوزىنىڭ بەيشارالىعىن سەزىنسە كەرەك.
ءبىر جۇما بويى مۇڭ بولعان قاراعايلى مەن اقسۋدىڭ اراسى بيىكتەن قوزى كوش قانا جەر ەكەن، ءبىر جالدى اسقان سوڭ، بەكەت جىندىسايدىڭ توبەسىن كورگەندەي بولىپ ەدى، قىلاڭحان تاعى دا تەرىسكە كىلت بۇرىلىپ بۇقتىرمانى كەسىپ ءوتتى دە قاتىنعا قاراي تارتتى. بۇل ءوڭىردىڭ وزەنىنەن باستاپ جەر اتى، مەكەن اتى تۇگەلىمەن "قاتىن": قاراعايلى قاتىن، وردەگى قاتىن، ويداعى قاتىن — بۇكىل دۇنيەنى جيىپ-تەرىپ قاتىنعا بەرىپتى دە، اكە سورلىنى ءولى-تىرىسىن قوساقتاپ سىپىرا سىباپ جاتسا دا وبال بولدى-اۋ دەيتۇعىن ءپاتۋالى اۋىزدى بەكەت كورمەگەن شىعار، ونىڭ ەسەسىنە اناعا ءتىل تيگىزگەن ءتىرى پەندەنى ەل ەستىگەن ەمەس.
ەجەلدەن بۇعى وسىرەتىن بويى التاي تەرىسىندەگى ويمان جۇرتىمەن قوڭسى ەدى. وزەننىڭ ارعى جاعى، بەرگى جاعى التايى مەن قازاعى، قالماعى مەن كەرجاعى ارالاس وتىرعان دۇرەگەيلەۋ ەلدىڭ بىلايعى جۇرتپەن قىس تۇگىلى، جازدىڭ وزىندە ارالاسى كەم دە كەم. مومىن دەۋگە كەلمەيتىن، ىنجىق دەۋگە كونبەيتىن مالشى قاۋىم قىرىق كۇن شىلدەدە ءتور جايلاۋدا ەرۋلىكپەن تابىسىپ، قاراشادا قاتىن وتكەلىندە قونىس مايىمەن تاراساتىن. ونان كەيىنگى اماندىعىن اۋەنىڭ قاباعى مەن جەلدىڭ وتىنەن عانا بىلەسىڭ. بەكەت ۆەرتولەتتىڭ كىلت بۇرىلۋىن وقىس ءبىر شارۋاعا جورىعان. كىشىگىرىم كەسەدەي الا كوزدەن ونداي ءقاۋىپتى وقي المادى، قاق ماڭدايداعى تەرەزەنى تەسىپ جىبەرەتىندەي قادالعان ءبىر اسىم ەت ءبىر نوقاتتان اۋماي وتىر. قىلاڭحانعا بۇل ءۇي اراسىنداعى ۇيرەنشىكتى ساپار بولسا كەرەك.
الدەبىر جۋرنالدان قيىپ بورتقا جاپسىرعان ءبىر ورىس، ءبىر قازاقتىڭ سۋرەتىنەن بەكەت مايور شەنىندەگى اسكەري ۇشقىشتاردى تانىپ ەدى. كيىمى مەن جەڭ-جاعاسىنداعى ەن-تاڭباسىنا قاراعاندا، ەلۋىنشى جىلداردىڭ باسى بولسا كەرەك، اينالاسى ون، ون بەس جىلدىڭ ىشىندە قىلاڭحان ەداۋىر ەگدە تارتىپ قالعانعا ۇقسايدى: ۇرتىن تەپكەن شىقشىتتىڭ ەتى قاشىپ، جاق سۋالعان، شىرايىنان جاڭىلا باستاعان قاس – قاباق جايدارلىعىن ەرتەرەك جوعالتىپ السا كەرەك.
تىرلىكتە پەندە شىركىن نە جوعالتپاس. قىرىق توعىز جاسىندا قىلاڭحاننىڭ تاپقانىنان جوعالتقانى كوپ شىعار. ىزدەگەنى ۇشان-تەڭىز ەدى. ۇستاپ قالعانى — شتۋرۆال. بىرەۋلەرگە ارمان، بىرەۋگە قازان-وشاقتىڭ كۇيبەڭى سياقتى كوڭىلگە قامساۋلىعى جوق ەسىك كوزىندەگى شارۋا. سانالى عۇمىرىنىڭ جيىرما بەس جىلىن اسپاندا كەشكەن قىلاڭحان، ايتەۋىر، ءوز تىرلىگىنە نە وكىنىپ كورگەن ەمەس، نە تامسانىپ كورگەن جوق. سوعىس باستالعاندا جيىرما جاستاعى ءجا دەگەن جىگىت ەدى. ءتورت ۇلىن بىردەي جورىققا اتتاندىرعان جانجىگىت: "تورتەۋىڭنىڭ تۇگەل كايتىپ كەلەرىڭە كوزىم جەتپەيدى، تەك سەنىڭ وققاعارىڭ سامولەت بولادى، — دەپ ەدى، — قۇرىعاندا بىرەۋىڭ جەردىڭ جانجالىنان بيىك بول!" — دەپ باتاسىن بەرگەن، ايتقانىنداي ۇشەۋى مايداننان قايتپاي قالدى دا، قىلاڭحان ۇشەۋىنىڭ بوداۋىن ءبىر ءوزى وتەدى.
ۇشقىشتار ۋچيليششەسىنىڭ كۋرسانتى مايدانعا ەكى جىل كەشىگىپ كىردى. ونىڭ ەسەسىنە سوڭعى ايقاسىن بەرليننىڭ توبەسىندە ءبىتىرىپ، ونان سوڭ دا ۆۆس-تىڭ اس دەپ اتالاتىن اقسۇيەكتەر توبىندا جيىرما جىل بويى بوز اسپاننىڭ تۇنىعىن جىرتتى، دىبىس بارەرىنەن وزدى، جاڭا ماشينانىڭ سان ءتۇرىن سىناقتان وتكىزدى. ەڭ سوڭعى توقتاعانى — استىنداعى مەس قارىن "ينەلىك"، جەتكەن بيىگى — قاراعايلىنىڭ اەروپورتى، وندا دا جانجىگىت شالدىڭ تاۋقىمەتى بولماسا ەندىگى قاي تۇكپىردىڭ شيىرىندا جۇرەرى بەلگىسىز ەدى. ۋاق-تۇيەك تىرلىككە تاكاپپارلىق كورسەتسە، ول دا اسپاننان جۇققان مىنەز ەمەس، بيىكتەن بۇكىل دۇنيەنىڭ قالتارىسى مەن جاماۋ-جىرتىعىن تۇگەل كەرىپ العاندىقتان شىعار، ايتپەسە، اسپانداعى جۇرت ەسەك مىنگەن سارتتان دا كىشىپەيىل، كەمپىس تە مومىن. ءبىراق، ونىڭ ءبارىن سىرت كەز قايدان وقي بەرسىن. بىرنەشە كۇن ەرىكسىز جەتەگىنە ەرگەن بەكەت ونىڭ ءبىر مىنەزىنىڭ ۇستىنەن تۇسكەن جوق، جالعىز عانا اڭعارعانى — زيالى قاۋىمنىڭ ىشەك-قارنىن تۇگەل اقتارىپ تاۋىسقان زەرەكتىگىنە قوسا ءازىلى اششىلاۋ، كەكەسىنى كەنەزەڭە ناسىباي سەپكەندەي كەرىندى. ءدال وسى قالپىندا دا ەش نارسەگە نازار سالعان كەيپى جوق، تولقىن ۇستىندەگى جاڭقاداي دىردەك قاققان "ينەلىكتىڭ" تۇمسىعىندا وتىرىپ تا تەر الدىندا مۇلگىگەن مولداداي بەيعام.
تايگا توڭكەرىلىپ تۇسەتىندەي بىردە جامباستان، بىرەسە قيادان شالىندى. شاماسى جەل تۇرسا كەرەك، قاراعاي باسى قارا ارعىماقتىڭ جالىنداي شالقىپ جاتىر. سەڭگىر ءتاۋلاردىڭى سىلەمىن شاڭىت بۇركەي باستاپتى. ۆەرتولەت بىرتە-بىرتە تومەندەپ، ورماندى شوقىشاردىڭ جىلعا-جىلعاسىمەن قاپتالداي جورتقان، بوكتەر-بوكتەردەن سۇڭگىپ شىعىپ، دىردەكتەي قاشىپ بارا جاتقان "ينەلىكتىڭ" كولەڭكەسىن كەرگەندە بەكەتتىڭ ويىنا: "اسپاندا ۇشىپ جۇرگەن كوك كوبەلەك، جورتايىن اش بورىدەي تاۋ جەبەلەپ" دەيتۇعىن ون ورالعان. قۋىس -قۋىستا تىعىلىپ وتىرعان زايمكەلەر، لەسوپيلكالار، بۇتى سوۆحوزىنىڭ ساتىلارى زىمىراپ كەيىندە قالدى دا تاۋدىڭ قولاتتارىنان جىلقى مەن بۇعى تابىنى قاراۋىتتى... "تۇسكەندە سەن ەسىمە، بەۋ قاراعىم، جورتايىپ اش بورىدەي..."
— قاتىن!..
"بەۋ قاراعىمدى" ەندى عانا ەسىنە العان بەكەت قىلاڭحاننىڭ داۋسىنان شوشىپ ويانعانداي سەلك ەتتى دە "اش بورىدەي جورتا" الماي قالدى.
— قاتىن!.. قاتىن!..
— مەن قاتىنمىن! — دەگەن ناۋشنيكتەن الدەكىمنىڭ قارلىق قان داۋسى ەستىلدى. — باۋىرىم-اۋ، جوعالىپ كەتتىڭ عوي!.. ساي-سالادان كوشكىن ءجۇرىپ تەبىن تارىلىپ قالدى! اسپاننان بريكەت تاستاماساڭ اشتان قىرىلاتىن ءتۇرىمىز بار!..
— ءتۇسىندىم!..
— اقسۋ مەن بۇقتىرمانىڭ قۇيعانىن سەڭ بىتەپ تاستاپ، كوربيكەنى قىزىل سۋ باسىپ بارادى! ديناميتپەن ۇرماسا بولاتىن ەمەس!..
— ۇقتىم!..
— كەڭەستىڭ قانشىعى سەگىز كۇشىك تاپتى!..
— قانشىعى دەيدى؟..
— ەندى قاتىنى دەپ پە ەدىڭ!..
— سالەم دە!.. قالجاسىنا بورىشتىمىن دەپ ايتتى دە!..
— سەنىڭ بورىشىڭ كوبەيىپ تۇر-اۋ!.. جاكەم قالاي؟..
— قالايىن سۇرايسىڭ؟..
— سوعىمنان جارتى جامباس، بىتەۋ بەلدەمەسى قالىپ ەدى، قونا كەتسەڭ قايتەدى!..
— ەرىكپە!.. سەنىڭ ورازاڭ تاۋسىلىپ پا ەدى؟..
— بىزگە ون ەكى اي تۇگەل ورازا عوي!..
— يت بىلەدى، ازاننان اۋىز شايىپ العان ادامشا سويلەيسىڭ!..
— ويپىراي، ءبىزدىڭ قاتىن ەكەۋىڭە داۋا جوق ەكەن!.. ءبىرىڭ تەلەفوننىڭ ترۋبكاسىنان، ءبىرىڭ اسپاندا ءجۇرىپ اۋىزداعى ءيىستى قايدان سەزە قوياسىڭدار وسى!..
— ءبىز دە پەندەمىز عوي!.. ءجا، باسقا ايتارىڭ جوق پا؟..
— باسقا ايتار بىزدە نە ارمان قالدى دەيسىڭ!.. ءبىر جىل قوي باققاننان ءجۇز جىل اقىل سۇراما دەپتى، اسپاندا جۇرگەن سەن بولماساڭ، تاعىنىڭ ءمۇيىزىن، تارپاڭ قاتىننىڭ تاماعىن اڭدىعان بەيباقتان نە سۇرايسىڭ؟!.
— ءتۇ-ۋ، بايعۇس-اي، سورلاپ قاپسىڭ-اۋ!.. بۇر تۇتام الا ءجىپ تاپپاي جۇرگەننەن ساۋمىسىڭ؟!. اسىقپا، جەر جىبىگەنشە ايالداي تۇر!.. جاماننىڭ جانازاسى دا جۇرتقا مىندەت!..
كىم دەپ سۇراعان جوق. كىم دە بولسا زامانداس شىعار. زامانداس جيىپ كورمەگەن، زامانى ءبىر دوس-جاراننىڭ ءازىلى تۇگىلى، جاتتىڭ ازازىلىنەن دە جەتىم قالعان بەكەتتىڭ بىتەۋ كوڭىلىنە قىلاڭحان مەن بەيماعۇلىم جىگىتتىڭ بەيكۇنا نازى سىڭە قويعان جوق. تەك، "جاماننىڭ جانازاسى دا جۇرتقا مىندەت" دەگەنى جانعا باتاتىن ۇرەيلى دە اياۋسىز كەسىم ەكەن. جاماننىڭ ءبىرى ءوزىم بە دەۋشى ەدى، ءوزىڭدى ءوزىڭ تانىساڭ وعان دا شۇكىر!..
كوكيىرىم اتانعان اقسۋ مەن بۇقتىرمانىڭ قۇيعانى ەجەلدەن ەسىرىپ جاتاتىن ادەتى ەدى، توروس بوگەت بوجىعان ايرانداي كىلكىپ تۇر ەكەن. كەمەردىڭ ەكى ەزۋىنەن لىقسىعان قىزىل سۋ قىسقى سۇرلەۋدىڭ ناۋاسىن قۋالاپ بارىپ كوربيكەنىڭ ىرگەسىنەن ارناعا قايتا قۇلاپتى. شاتقال ءىشىن بۋ كەرنەپ، بۇقتىرما بۇرق-سارق قايناپ جاتقان سياقتى. قايناعان بۋعا تۇنشىعىپ، شاتقالدىڭ قولتىعىنا تىعىلعان كوربيكەنىڭ ءجۇز قارالى ءۇيى ۇرەيدەن قالتىراپ وتىر ەكەن.
— ءتۇرى جامان عوي مىنانىڭ!..
— قاتقانى!.. — قىلاڭحان تومەنگە ءۇڭىلىپ كوربيكەنىڭ تۇگىنىنە تۇكىرگەندەي بولدى. — قوياسى تاستاۋعا دا كىسى جالدايتىن كەر جالقاۋ جۇرت تا! ايتپەسە تۇزگە شىققان قاتىن دا كوسەۋمەن-اق ءتۇرتىپ قاپ كوزىن اشا سالاتىن نارسە عوي. كىسى جالداۋدىڭ قانداي ەكەنىن بۇلار قالتاسىنا تۇسكەندە عانا سەزەدى. ۆەرتولەتتىڭ ءبىر ۆشەتى قانشا تۇراتىنىن بىلەمىسىڭ؟..
اركىم ءوز قوتىرىن ءوزى قاسيدى دا. بەكەت ۆەرتولەتتىڭ مايىن جالداپ كوردى دەيمىسىڭ. ءبىر تەكشە مەتر اعاشتىڭ قۇنى قانشا دەسە، بالكىم، ايتار. سىبىردەن قازاقستانعا جەكتەنشە قاراعاي دوڭبەكتىڭ ءار قاداعى دۇكەندەگى ناننىڭ ءبىر قاداعىنان ەكى ەسە اسىپ تۇسەتىنىن ۆەرتولەچيك بىلەر مە ەكەن؟..
قىلاڭحان كوش جەردەن وراعىتىپ قۇيعانعا قايتا بۇرىلدى. تەكشە مەتر مەن قاداقتىڭ ەسەبىنە ءسۇرىنىپ قالعىپ وتىرعان بەكەتتىڭ توق جۇزىنە جاقتىرماي قارادى.
— قاتىنىڭ بار ما ەدى؟
بەكەت باسىن شايقادى.
— وعان دا شۇكىر! ءىشىن كەپتىرىپ ولتىرگەندەي ەكەنسىڭ-اۋ!..
بەكەتتىڭ بەتى دە بۇلق ەتكەن جوق.
— ءداپ مىناۋ كوكيىرىمنىڭ توبەسىنەن تاستاپ جىبەرگىم كەلىپ وتىرعانى.
نەگە دەپ سۇراعان جوق.
— جارىلىپ كەتە مە دەپ قورقىپ وتىرعانىم. بوسقا شىعىن بولعانشا اناۋ مۇز بوگەتتى الا كەتكەنىڭ جاقسى ەدى...
شەڭبەرەك اتىپ كىلكىپ تۇرعان كوكيىرىم توبەسىنەن بەكەت ەمەس، قۇمالاقتاي كەسەك تۇسسە دە لاق ەتكەندەي. ۆەرتولەت قاڭباقتاي قالتىراپ جەڭىلدەپ كەتكەندەي كورىندى دە، ءوزىنىڭ زىمىراپ بارىپ جىلىمعا بىلش ەتە قالعانىن ويشا ەلەستەتكەن بەكەتتىڭ ىشەك-قارنى اۋزىنا تىعىلىپ لوقسىپ جىبەرە جازدادى. "مىناۋىڭ يت ەكەن عوي!" دەگەندى تاعى دا ىشتەي ايتىپ ەدى.
— وڭ قاناتىڭا قاراي وتىر، — دەدى قىلاڭحان، راسىندا تاستاپ جىبەرەتىندەي ءتۇسى سۋىق ەدى. — ءبىرلى-جارىم مال بولسا ساداقا، ادام كەتسە ەكەۋمىز دە تەمىر توردىڭ ىشىندە تابىسامىز!..
ادام تۇرماق اڭ كورىنسە نە قىلسىن. كورشىسىنىڭ اماندىعىن كوكتەمدە عانا سۇرايتىن تايگانىڭ جاتاقتارى بۇل مەزگىلدە اۋلاسىنان وزۋشى ما ەدى. توسەگى دە، توسەنىشى دە نار، جايلاۋى پەشتىڭ توبەسى كەرجاقتاردى بىلاي قويعاندا، ەلگەزەك اتانعان شايشىل قازەكەمنىڭ ءوزى اۋىل شەتىنەن ءدام تاتىپ قايتۋ ءۇشىن تاڭ اتپاي كولىگىن جەگىپ، كۇن قايتا كۇرەسىنىنەن شىعا الماي اتىن قايتا دوعارتاتىن شەت جاعالاپ بەكەت تە ءبىلىپ قالعان. تال تۇسكە دەيىن ۇيىقتايتىن مۇرجاسى دا دىم سىزباي مەلشيىپ تۇر ەكەن. ورمان جەلەگى بۋ مەن بوز قىراۋدىڭ ۇلپاسىنان مايىسىپ، توگىلەيىن دەپ ءتۇر ەكەن. مامىقتاي كوپسىگەن بوز دۇنيەدەن بۇقتىرمانىڭ سۇلباسىنان باسقا كوز توقتاتار بوتەن قارانى اڭعارا المادى. سوزىنە قاراعاندا سەڭ القىمىن ديناميتپەن قوپاراتىن شىعار دەپ ەدى.
— ديناميت؟!. ءورت شىقسا ديناميت، قاتىنى تۋا الماي جاتسا ديناميت. كەز كەلگەن ورمانشىنىڭ قوينىن تىنتسەڭ ديناميت شىعادى دەگەنى تەگى راس شىعار! — تۇرىڭنەن تانىپ وتىرمىن دەگەندەي قىلاڭحان كەكەتە كۇلدى.
ونىسى دا راس. بۇگىندە ءديناميتسىز ورمانشىنىڭ كۇنى جوق. ەلسىزدە جاتقان وبەزدچيك ءۇش كۇن تولعاتقان ايەلىن دارىگەرگە جەتكىزە الماي اقىرى ديناميت جارىپ تۋعىزىپ العانى دا راس. ونىڭ نەسى كۇلكى بولىپتى؟..
— استانانىڭ ساردەلكى دەگەن جەرىك اسىن جەپ كورگەنىڭ بار ما؟..
وتىز جاسىنا دەيىن نە جەپ، نە قويعانى كىمنىڭ ەسىندە قالىپتى. ءتىپتى ۋ جەسە دە ونىڭ ديناميتكە نە قاتىسى بولا قويدى ەكەن؟.. بادىكسىڭ-اۋ دەۋگە قيمادى.
— ديناميت ەمەس، بۇيەن جارىلسا دا مىناۋ قۇزدان اتقىعان كوشكى بۇقتىرماڭدى ساردەلكىدەي ءتۇيىپ-تۇيىپ تاستايدى. قۋىرداقتىڭ اكەسىن تۇيە سويماي-اق سوندا كورەسىڭ!..
ول كىمنىڭ ەسىنە كەلىپتى. بەكەت سەرىگىنىڭ ەستيارلىعىنا ەرە الماعانىنا ءوزىن-وزى كىنالاپ ەدى. قىلاڭحان ونىڭ بار-جوعىن پارۋەيىنە دە العان جوق. ولەكسەگە شۇيلىككەن قۇمايداي شىر اينالىپ شاتقال تابانىنا تىك تۇسكەن ۆەرتولەت سالعان بويدا كوكجىلىمعا قويىپ كەتەتىن شىعار دەپ ەدى... كوزىن اشقاندا كوك جىلىم يەك استىندا زاۋلاپ كەلەدى ەكەن. كۇركىرەگەن جاڭعىرىق قارسى شاپقان قالىڭ جىنىستى قاقىراتا ءتىلىپ، ارت جاقتا قۇيىنداي ەسىلىپ اقتۇتەك بوران قالدى. اعاش باسىنان ساۋلاعان بوز قىراۋدىڭ ۇلپاسى، قيادان اعىپ تۇسكەن قار توزاڭى ۇيقى-تۇيقى تۋلاسىپ، ازان-قازان جاڭعىرىققا شاتقالدىڭ ۇلىعان ءۇنى قوسىلدى...
...كوكيىرىمنىڭ ارناسى ۇڭىرەيىپ جاتىر ەكەن. بۇقتىرمانىڭ كەمەرى پىشاقپەن جونىپ اكەتكەندەي ىرسيىپ قالىپتى. توبەدەن اققان كوشكى توزاڭى مەن تومەننەن كوتەرىلگەن قار قىلاۋى كوربيكەگە كەمپىرقوساق كيگىزىپتى. الگىندە عانا اق جاۋلىعىن بۇركەنىپ، ۇيالا مايىسقان قالىڭ نۋ تىر-جالاڭاش. قىلعا بايلاعان باتپاراقتاي شىرقاۋ بيىككە كوتەرىلىپ العان "ينەلىك" تاعى دا دىردەكتەپ جونەلدى. تاعى دا كوربيكەگە كوز تاستاعان قىلاڭحان مىرس-مىرس كۇلدى.
— ماسقارا بولىپ، ومىرىندە قاتتى ءبىر ۇيالعانىڭ بار ما؟.. كۇنى بۇگىنگە دەيىن بەتىڭ كۇيىپ، قورلاناتىن ءساتىڭدى ەسىڭە الشى...
تاعى دا نە دەپ وتىر دەگەندەي بەكەت قىلاڭحاننىڭ جۇزىنە كۇدىكتەنە قارادى: كۇلكىسى — مۇرتىندا، الا كوزىنىڭ شاراسىندا مۇڭ بار سياقتى. جاساعان بەرگەن جالعىز بەتكە سان ءتۇرلى سەزىمنىڭ ءبىر ساتتە جابىلا قونعانىن بەكەتتىڭ اڭعارعانى وسى شىعار. ۇياتتىڭ نە ەكەنىن بەسىكتەن بولماسا دا بالا باقشاسىنان بەرمەن قۇلاعىمەن سىڭىرگەن قالانىڭ سىپايىسى وزگەنىڭ ەمەس، ءوز ۇياتىن جۇلىنىمەن سەزىنىپ كوردى مە ەكەن؟..
— ءجا دەگەن جىگىتپىن دەپ ءجۇرىپ، قىز الدىندا جەر بولىپ ماسقاراعا ۇشىراساڭ قايتەر ەدىڭ؟..
— ماحاببات بولادى دا...
— ماحاببات؟.. — ماحابباتقا جىعىلا قوياتىن قىلاڭحان جوق سياقتى. كەسەدەي الا كوز جار قاباقتان سالبىراعان قالىڭ قاستىڭ استىنا تىعىلىپ كىرپىك قاقپاستان جاتىپ الىپ ەدى، الدەن ۋاقىتتا جاقتىرماي جالت ەتىپ ءبىر قارادى دا: — ماحاببات سورلىنى بۇگىندە كەز كەلگەن پىسىق كۇرەسىننىڭ شارۋاسىنا دا ەرتتەپ ءمىنىپ، كوڭ ارشيتىن كۇرەككە دە تەلىپ جىبەردى! — دەپ نەمكەتتى كۇڭك ەتتى. — "وتانعا، ەلگە دەگەن جۇرەگىمنىڭ، ەڭبەككە ارتا ءتۇسسىن ماحابباتى!" دەپ قاقسايتىن انشىلەردىڭ تەمىرگە، ماقتاعا، سيىرعا دەگەن ماحابباتى دا بولاتىن شىعار... ابايعا سەنسەك ول شىركىن وي، سانا، سەندەرشە فيلوسوفيالىق ۇعىم سەكىلدى ەدى. ايتپەسە قارا شال: "عاشىقتىق جولى ءبىر باسقا" دەپ نەگە ايتتى ەكەن؟ عاشىق بولۋ — پەندە شىركىنگە ەكى قايتىپ كەلمەيتىن ۇلى سەزىم ەدى. ونى دا شالاپتاي شايقاپ بىتىردىك!..
اباي دەگەننەن-اق بەكەتتىڭ باس تەرىسى اۋزىنا ءتۇسىپ كەتىپ ەدى.
ەندى ابايدىڭ اۋزىمەن جىندى قىلايىن دەدى مە؟.. جەتى جىل بويى بەسكەمپىر جىراۋدىڭ ءوزى-اق ابايمەن جەلكەلەپ، جەتەسىن ءۇزىپ ەدى. وسى جۇرت قىمس ەتسە كىسى اۋزىن جالدايتىنى نەسى ەكەن؟!. عاشىقتىق دەرتىنىڭ پەندە شىركىنگە ەكى قايتىپ كەلمەيتىنى راس تا شىعار. مەيلى، كەلمەسە كەلمەي – اق قويسىن!.. عاشىق بولىپ كورمەگەندەر اسپاندى جايلاماسا دا شوپشەك تەرىپ جەر باسىپ جۇرگەن جوق پا!
بەكەتتىڭ ەسىل-دەرتى مىناۋ اسپاننىڭ اباقتىسىنان تەزىرەك قۇتىلىپ، اقسۋعا جەتىپ جىعىلۋ ەدى. قىلاڭحان قۇيعاندا قالعان وتكەن ءبىر كۇندەردىڭ ەلەسىن ۇزە الماي وتىرعان...
...بوگەلەگى بۇيىدەي قاق شىلدەنىڭ قايناعان شاعى ەدى. كولحوزدا ەسەپشى بولىپ ىستەيتىن قىلاڭحان ارعى بەتتەگى پىشەنشىلەرگە كۇنىگە ءبىر قاتىناپ، ايران-شالابىن، ىشىم-جەمىن اپارىپ، شابىلعان ءشوپتىڭ گەكتارى مەن تونناسىن ولشەپ قايتاتىن. ات دەيتۇعىن كولىك تورەلەردىڭ تاقىمىنان دا ارتىلمايدى. ەكى سابا ايران، ەكى پۇت اقتالماعان ارپا مەن وراشتىڭ ۇنىن وگىزدەن باسقا حايۋان كوتەرە دە المايدى. بەسىنمەن تالاسا ءمۇيىزى شاڭىراقتاي الا وگىزدىڭ وكپەسىن قابىندىرىپ قۇيعانعا تۇسە قالعان. پاروم ارعى بەتتە، تاز شەكەسى كۇننىڭ كوزىن ۇيالتىپ تاپجىلماستان قارماق سالىپ وتىراتىن باقىراۋىق پارومشى دا جوق ەكەن. جەتپىس جەتى اتاسىن تۇگەل ساناپ، جەتپىس جەتى رەت قۇلاعىنىڭ تۇبىنەن ايقايلاساڭ دا "اۋزىڭدى" دەمەيتىن كەرەڭ شال وڭەشىڭ جىرتىلسا دا ەستىر مە. انشەيىندە بالتىرى جارقىلداپ بالىقتاي بويجەتكەن قىزى ءجۇرۋشى ەدى، بۇگىن ول دا كورىنبەيدى. بەرەيىن دەسە ءبارى دە اياق استىندا، پوشىمىنان ءپىل ۇرىككەندەي باقىراۋىق پارومشىنىڭ قىزى ادەمى ەدى. الدە ون التىداعى بويجەتكەن كوز تارتار سىمباتتى بولماسا دا الپىستاعى كەرەڭ تازدىڭ قاسىندا بۇلاداي كورىندى مە، ايتەۋىر، پاروم باسىندا كۇنىگە ەكى دۇركىن كورسە دە جىگىتتىڭ اشقاراق كوڭىلى قىزدىڭ توق بالتىرىنا تويماي قالۋشى ەدى. ەزۋىندەگى ىمدى تەرىس قاراپ تۇرىپ تا وقي بەرەتىن تاس كەرەڭنىڭ قىلاڭحان دەسە باس تەرىسى اۋزىنا ءتۇسىپ، قاراداي تۇلان تۇتاتىن جىنى بار، وزىنە ءداتى جەتپەسە دە جاعاعا ىلىنە بەرە وگىزىن سويىلداپ قالاتىن ادەتى. اكەسىنىڭ وعان دەگەن وشتىگىن قىزى قۇرعىر سەزەدى. سەزسە دە نە اكە سۇسىنان، نە جۇرتتىڭ سىپسىڭىنان يمەنگەن ەمەس، ءبىراق، جىگىتتى ماڭايىنا جۋىتىپ، ءبىر اۋىز سوزگە جىبەرگەن دە ەمەس. تەك كوزىنىڭ قيىعىندا عانا قالاتىن كۇلكىسى ادەمى ەدى، ونىڭ جىگىتكە دەگەن جاۋابى كوزىنىڭ قيىعىندا قاپ كەتكەندەي بولاتىن دا تۇراتىن.
جاعانىڭ بوگەلەگى مەن ماساسى بۋىپ تۇر ەكەن. جارىپ ولتىرسە دە پارومشىنىڭ جانى اشىمايتىنىن ءبىلدى. قىزىن دا ادەيى جىبەرمەي وتىرعان شىعار. امالسىز شەشىندى.
شولاق دامبال ەسەپشى تۇگىلى، قاراعايلىنىڭ قارا تاياعىنا دا جەتە قويماعان كەز، ءدال وسى سەن سۋعا كەتە قويماسسىڭ-اۋ دەپ ەكى سابانى كۇمپيتىپ ۇرلەپ، كويلەك-دامبالدى قوسا تاس قىلىپ تاندى دا، الا وگىزدى بۇقتارماعا يتەرىپ ءتۇسىردى. سۋ دەسە سيىر مالى ولەرمەن، الا ەگىز سالعان جەردەن تۋرا شىقتى دا قىلاڭحاندى ەداۋىر جەر ايداپ الىپ كەتىپ ەدى. ويىندا دانەڭە جوق، الدەبىر ءاننىڭ الاۋلايىنە ىلەسىپ جايباراقات كەلە جاتقان، جاعانىڭ مالتاسىن شالدىر-شۇلدىر ساپسىعان تۇياق تىقىرىنا جالت قاراسا، الا وگىزى شابىنا پىشاق قادالعانداي ەكى كوزى الارىپ تەپكىلەنىپ ءجۇر ەكەن. شىبىننىڭ ىزىڭىن ەستىسە شىبىن جانىن قويارعا جەر تاپپايتىن ساسىق نەمە ايۋ قاماسا توقتار ما. جۇرەگى زىرق ەتتى: "بەيباق، قۇرىعان جەرىڭ وسى شىعار!.."
جان ۇشىرىپ جەتكەنى سول ەدى، ءبىر تۇتام قۇيرىعىن قازىقتاي قاقشيتىپ الىپ الا وگىز اتقاقتاي جونەلدى دە، كۇمپيتىپ ۇرگەن قوس سابا قۇراندى ەردىڭ ۇستىندە دەلەڭ-دەلەڭ سەكىرىپ كەتە باردى. كويلەك-دامبال قوسا كەتتى. اللا، اتاڭا نالەت-اي دەۋگە اۋىز دا كەلگەن جوق، يەن جاعادا تىر-جالاڭاش سىمپيىپ ءبۇل قالدى. ال كەپ قۋ!.. ال كەپ قۋسىن!..
...ادام تۇرماق حايۋانعا دا جان كەرەك ەكەن، ارتىڭنان تىر-جالاڭاش الباستى قۋىپ كەلە جاتسا، اينالاڭ ەلسىز-كۇنسىز ورمان بولسا، الا وگىز تۇگىلى، اقىل-ەسى بار دەيتىن قىلاڭحاننىڭ ءوزى دە زارە قۇتىن باشپايىنان تاپپاس!.. ەكى-ۇش دۇركىن قۋىپ تا جەتىپ ەدى. ءبىر تۇتام قۇيرىققا قولى ەندى-ەندى ىلىگە بەرگەندە الا وگىز ارتىنا الارىپ ءبىر قاراپ الدى دا قاسقىر كورگەندەي وكىرىپ قىلاڭحاندى قارا جولدىڭ شاڭىنا بۇرق ەتكىزىپ تاستاپ كەتتى. ءۇستى -باسىندى ساتالاپ تاستايدى دەپ وگىز بىتكەننىڭ قۇيرىعىن قۇنانىندا شاۋىپ تاستايتىن ءبۇل ەلدىڭ ادەتى. جەلكەڭنەن شىققىر-اي، قالعانى قايسىڭا اس بولدى ەكەن دەپ الا وگىزدىڭ كەلتەسىن قارعاپ-سىلەپ تاعى دا قالا بەردى. قويۋ شاڭعا اۋناپ تۇرعان سوڭ قىلاڭحاننىڭ كەسپىرى ەندى الباستىنىڭ ءوزىن قورقىتقانداي بولعان. ونى الا وگىزدىڭ اندا-ساندا ءبىر ايالداپ، ارتىنا كۇنشىلىكتەن ۇركە قاراۋىنان بايقاپ كەلەدى. انشەيىندە مىڭ سالساڭ مىڭق ەتپەيتىن كومپىس شىركىننىڭ جانى مۇنداي ءتاتتى بولار ما، ارتىنا قارايدى دا قوس سابانى دەلەڭ -دەلەڭ سەكىرتىپ بەزە جونەلەدى.
اۋىل قۇيعاننان ون شاقىرىم. وعان جەتكەنشە جول بويى تولعان ەلدى مەكەن. بۇقتىرمانىڭ اڭعارىندا ءولدىم دەسەڭ قاشىپ شىعار بۇلتارىس جوق، ءبىر جاعىڭ قۇزار شاتقال، ءبىر جاعىڭ وزەن، دىڭكەلەتىپ جەتەلەيدى دە وتىرادى. قارسى بىرەۋ جولىقسا قاشىپ تىعىلار قالتارىس جانە جوق، جولىقسا ەكەن دەپ ەدى. ەڭ بولماسا الا وگىزدى ۇستاپ بەرە مە دەگەن ءۇمىت قوي. بۇقتىرمانىڭ ءبىر قالىپتى سارىنى، جاقپار-جاقپار تاستاردىڭ ءبىر قالىپتى جاڭعىرىعىنان باسقا قۇلاعىنا تىقىر شالىنسا نە قىلسىن. ءبىرازدان سوڭ بارىپ ەكى ساۋىسقان ىلەستى. ءبىرى جەتەلەپ، ءبىرى وكشەلەپ، جولدىڭ قوس قاپتالىنداعى اعاش بىتكەندى تۇگەل ساناپ كەلەدى: "ساقتانىڭدار! ساقتانىڭدار!.." — دەگەندەي شىقىلىق اتىپ، تايگانىڭ تىنىش تىرلىگىن كۇنشىلىكتەن ۇركىتىپ كەلەدى. ونسىز دا جۇيكەسى توزعان قىلاڭحان ەكى-ۇش دۇركىن كەسەك اتىپ ەدى، "الباستى كەلەدى، الباستى كەلە جاتىر!" دەپ تاعى دا ۇش-تورتەۋىن شاقىرىپ الدى. اتتەڭ ەكى قولى بوس ەمەس، بوس بولعاندا دا الا وگىزدى اتىپ الۋعا مىلتىعى جوق، قاناتتى ساۋىسقانعا نە قىلسىن!.. كەنەدەي قادالعان سارى ماسا دەنەسىن كيىزدەي تۇتىپ زىر قاقتىردى. كەنەدەي قادالعان سارى ماسانى دەنەسىنەن ۇگىتىپ كەلەدى. قان جوسا بولعان دەنەسى كوردەن شىققان ءتىرى ارۋاقتىڭ ەلەسىڭدەي ەدى. الا وگىزدى بوقتادى. ءوزىن بوقتادى. اكەسىن... بوقتاي المادى. ونىڭ ەسەسىنە ەسەپشىنىڭ جەتى اتاسىن سىباپ-سىباپ الدى. نەم بار ەدى دەدى. مەكتەپتى بىتىرە سالىسىمەن ۇلەتشىكتىڭ ۋشەليشەسىنە كەتەمىن دەپ جۇرگەن. بارىنە كىنالى قالقوز باستىق!..
قالقوز باستىق ءوزىنىڭ اكەسى. كۇزگە دەيىن جۇرە ءتۇر دەگەن. كەتىپ قالۋ كەرەك ەدى!..
ەندى ءبىر قاراسا ساۋىسقاندار زىم-زيا جوق بولىپتى. الا وگىز ادىرايىپ ءتورت تاعانداپ تۇر ەكەن. سويتسە كوربيكەنىڭ توبەسى كورىنىپ قالعان ەكەن. ىلگەرىدەن الدەبىر تىقىر ەستىگەندەي بولعان.
— ءاي!.. ءاي! — دەدى. — اناۋ وگىزدى ۇستاڭدار، وگىزدى! — دەدى.
سول-اق ەكەن، الا وگىز ارتىنا ءبىر قاراپ الدى دا قالىڭ بىتقىلدى قاق جارا قويىپ كەتتى. جول شىنتاعىنان قىزدىڭ توبەسى كورىنگەندە ءبۇل دا قويىپ كەتتى...
پارومشىنىڭ قىزى ەكەن... ءولدى!.. "مۇنان دا سۋعا كەتكەنىڭ جاقسى ەدى عوي!.." ولە الماۋدا قورلىق ەكەن-اۋ. تاياق تاستام جەردەگى وزەنگە جەتە المادى. قالىڭ بىتقىلدىڭ ىشىندە وتىرىپ تا كىرەرگە جىرتىق تاپپادى. انشەيىنگى قىزعا دەگەن ءتاتتى قيالىن، قىز دەگەندەگى بار ارمانىن ءوزىنىڭ بەيشارا كۇيى تاپتاپ تاستادى دا جانى جانشىلىپ، جوق بولىپ، ءدال وسى ساتتە مىناۋ جارىق دۇنيەنىڭ تۇككە كەرەگى جوق سياقتى بولىپ كورىندى. قارا جەر قاق ايىرىل دەپ ەدى. قارا جەر ايىرىلا قويمادى. قارا جەر دە بەتپاق ەكەن! قارا جەر سەنى عانا ەمەس، سەنىڭ ۇياتىندى دا كوتەرە بەرەدى ەكەن!..
الباستى كەلىپ باس سالاتىنداي قىز دا اينالاسىنا ۇركە قارادى. كۇننىڭ كوزى قارسى بەتتىڭ قاپتالىندا عانا قالعان. كولەڭكە تارتا باستاعان تەرىستىڭ كوردەي بىتقىلى قىز ەمەس، الباستىنىڭ وزىنە دە قورقىنىشتى ەدى. كۇنشىلىكتەن كورىپ كەلگەندەي-اق ءبىر ءتۇپ شىرعاناقتىڭ تۇبىنە جەتكەندە قىز قالت توقتادى دا قىلاڭحان ەكەنىن تانىپ كەلگەندەي اق تاعى دا اينالاسىنا ۇركە قاراپ:
— ءاي! — دەدى. — ءاي، قايدا ءجۇرسىڭ؟ — دەدى.
— مۇندامىن...
— نەعىپ وتىرسىڭ؟ — دەدى.
— وتىرمىن...
— وتىرعانى نەسى؟ — دەدى.
— جالاڭاش وتىرمىن...
— جالاڭاش وتىرعانى نەسى؟ — دەدى.
— سول وتىرمىن...
— جىن قاقتى ما؟ — دەدى.
— كيىمىمدى الا وگىز الىپ قاشىپ كەتتى... سوسىن وتىرعان...
قىز جول بويىنا ءبىر قارادى. شىرعاناققا بۇرىلىپ ءبىر قارادى. جول بويىنا قاراپ كۇلدى. شىرعاناققا قاراپ سەسكەندى. سونان سوڭ داعدارىپ تۇرىپ:
— ەندى كايتەسىڭ؟ — دەدى.
— ەندى كايتەمىن؟..
ەندى قايتەرىن بىلسە قىلاڭحان وتىرار ما ەدى. ەندى قايتەرىن بىلسە قىز ودان سۇرار ما ەدى. قىلاڭحان شىرعاناقتىڭ دالداسىنان شىعا الماي، قىز بايعۇس تا شىرعاناقتان وزا الماي بيە ساۋىم ۋاقىتتى تىم-تىرىس وتكىزدى. بيە ساۋىم ۋاقىتتا قىلاڭحان دەنەسىن كيىزدەي تۇرعان سارى ماسانى سان رەت ۇگىپ تاستادى. تۇلا بويى ۇرگەن بۇيەندەي كۇپ بولىپ بارادى ەكەن. جارىپ ولتىرسە دە قىڭق ەتەر جايى جوق ەدى.
— وتىرسىڭ با؟ — دەدى.
— وتىرمىن...
— تەرىس قاراپ وتىر! — دەدى.
ايتقانىنا كوندى. الدەن ۋاقىتتا جەلكەسىنە الدەبىر نارسە دۇڭك ەتە قالعان، قولىنا الىپ قاراعاندا تاسقا وراپ لاقتىرعان ىشكيىم ەكەن. قىزدىڭ ىشكيىمى...
— مۇنى كايتەم؟..
— كايتۋشى ەدىڭ، باسىڭا كي دەپ بەرىپ تۇرعان جوقپىن عوي! — دەدى.
ايتقانىنا كوندى. قىز پىشاق لاقتىرىپ، ءوزىڭدى-وزىڭ باۋىزداپ تاستا دەسە دە كونگەندەي ەدى... بار ايتقانى: "سەن ەندى ارتىڭا بۇرىلما، مەن سوڭىڭنان ەرە بەرەيىن" دەگەنى.
سوڭىنان ەرە بەردى. ونىڭ ەكى كوزى قىزدا ەمەس، كوربيكەنىڭ توبەسىندە، قالىڭ ورماندى قاق جارعان بۇرالاڭ جولدىڭ شىنتاعى مەن بۇرىلىسىندا ەدى. كوربيكەنىڭ توبەسىنە كوز ساتقانى — بىرەۋ-مىرەۋگە قاقتىعىسىپ قالام با دەپ ساسقانى ەدى، بۇرالاڭ جولدىڭ بۇرىلىسى مەن شىنتاعىنا تەلمىرگەنى — الا وگىز الدەبىر قۋىستا وتتاپ تۋر ما دەگەن ءۇمىتى ەدى عوي. الا وگىز ارام قاتقىر جوق بولدى دا، كوربيكەنىڭ توبەسى جاقىنداپ قالدى. قىزى قۇرعىر مىڭ جىل وتاسقان ءبىر وشاقتىڭ ادامىنداي قىمسىناتىن ەمەس، ءبىراق، ارتىنا بۇرىلعان جوق. جىگىت شىركىن بۇعىنا ىلپا جاپسىرعان سوڭ با، بويىن بۇرىستىرگەن الگى ءبىر ۇرەي مەن ۇياتتى سەيىلىپ، ءدال ءقازىر وزىنە ارىستان اتىلسا دا الدىندا كەلە جاتقان نازىك جاننان اراشا كۇتكەندەي ىزىنەن اداسپاۋعا تىرىسىپ تومپىلداي بەردى.
قارسى بەتتىڭ قاپتالىندا جۇرگەن كۇن ساۋلەسى تاۋ توبەسىن دە تاستاپ كەتكەن ەكەن. وزەندى قۋالاي سوققان سالقىن جەلەمىك سارى ماسانى ەتەكتەن كوتەرىپ، قىلاڭحاننىڭ توبەسىنە كوگەندەپ تاستاپتى. قالىڭ ورماندى قاق جارعان بۇرالاڭ جولدىڭ توبەسىندە بوز اسپاننىڭ جىرتىعى قالىپتى. ول قارسى الدىنداعى قىز توبەسىن بوز اسپاننىڭ جىرتىعىنان كوردى. قالىڭ ورماندى قاق جارىپ كەلە جاتقان قىز دەنەسىن ءوزىنىڭ وققاعار قالقانىنداي كورىپ ەدى...
— كەلە جاتىرمىسىڭ؟ — دەدى.
— جاتىرمىن...
— نەگە ۇندەمەيسىڭ؟ — دەدى.
— ۇندەگەندە نە دەيىن؟...
— كەلە جاتقانىڭدى سەزدىرسەڭ بوپتى دا...
سەزدىرگەندە نە دەسىن!.. اينالايىن دەر ەدى. ءبىراق، بۇرىن دا الدى-ارتىنان اينالىپ ءبىر وتە الماعان پىشانا بايعۇسقا قىز شىركىن ءدال ءقازىر قول جەتەر جەردە ەمەس ەدى، وعان دارمەن دە جوق ەدى. بۇرالاڭ جولدىڭ بۇرقىراعان شاڭىن ەسىپ كەلە جاتقان قىزدىڭ كۇمىس قاسىقتاي اياعىنا، اياعىنىڭ ءۇرىپ اۋىزعا سالعانداي باشپايلارىنا قاراي بەرگەن. سونان سوڭ اينالايىن دەدى، قۇلىڭ بولايىن-اي دەدى، باشپايىڭنان سۇيەيىن دەدى. ءبىراق، ول ەرىننەن شىقپاعان. قىلاڭحاننىڭ قىزعا دەپ ەلجىرەگەن جۇرەگىندە قالعان قيماس كوڭىلى ەدى. كوڭىل بەيباق قاشاندا ۇياتسىز، كوڭىل بەيباق قاشاندا تويىمسىز، كورگە تۇسسە دە كونى جىبىمەيتىن ىندىنسىز نەمە بولسا كەرەك...
قازاعى مەن كەرجاعى ارالاس دۇرەگەي اۋىلدىڭ الدىمەن ءتۇتىنى جەتتى. تۇتىنىنە ىلەسە قوڭسى جۇرەتىن قيى مەن بورىشىنىڭ ءيىسى تاناۋ قاپتى. الگىندە عانا قاشىپ تىعىلارعا قارا جەردەن جىرتىق تاپپاعان جىگىت قىزدان ايرىلاتىنىن سەزگەن سوڭ، تاعى دا دالادا قالاتىنداي كوڭىلى كۇلازىپ سالا بەرگەن. قۇلازىعان جىگىت كوڭىلىن جاۋىرىنىمەن ۇققانداي قىز دا قالت توقتاپ:
— كەلە جاتىرمىسىڭ؟ — دەدى.
— جاتىرمىن...
الباستى كورگەن الا وگىزدەي اتا جونەلەتىن شىعار دەپ ەدى. جالت بۇرىلعاندا دا قىز جانارى جاسقانعان جوق. كۇلگەن دە جوق. كۇلكىسى باياعىداي كوزىنىڭ قيىعىندا تۇر ەكەن.
— مىنا تۇرىڭمەن اكەم كورسە ولتىرەدى؟ — دەدى.
"سەنى ەمەس، مەنى ولتىرەدى" دەگەندى ايتقان جوق.
— ەندى قايتەمىن؟..
— كايتۋشى ەدىڭ، قاسقىر جەي قويماس، قاراڭعى تۇسكەنشە جاعادا جاتا تۇر! — دەدى.
قىز سول قالپى كەتە بەردى دە بۇل سەڭ سوققانداي جول ۇستىندە سەرەيىپ قالا بەردى. بىلاي شىققاندا بارىپ:
— مەن كەلگەنشە بەت-اۋزىڭدى جۋىپ ال! — دەدى.
بەت-اۋزىنان ورماننىڭ كولەڭكەسى دە ۇرىككەندەي ەدى. "مەن كەلگەنشە" دەگەندە جۇرەگى جارىلاتىنداي بولعان. "اينالايىن-اي!" دەدى. قىز ونى ەستىگەن جوق. الدەبىرەۋ ەستىپ قالدى ما دەپ جان-جاعىنا الاقتاي قاراپ ەدى، ءوزىنىڭ بەت-اۋزىنان ۇرىكەن ورماننىڭ كولەڭكەسىنەن باسقا دىم جوق ەكەن. قيا جارتاستان شىققان بۇقتىرمانىڭ جاڭعىرىعى بوز اسپاننىڭ كۇمبەزىنەن قايتقانداي شارشاپ-شالدىعىپ، تالماۋراپ قانا ەستىلگەن. شارشاپ-شالدىعىپ، جاعاعا تالىقسىپ كەلىپ جىعىلعاندا قۇلاعىندا تالماۋراعان بۇقتىرمانىڭ سارىنى عانا قالىپ ەدى...
"ءاي، قايداسىڭ؟" دەگەندە اتىپ تۇردى. قالعىپ وتىردى ما، قاجىپ وتىردى ما، ايتەۋىر وتىرعان سياقتى ەدى. ءوڭى مە، ءتۇسى مە، ايتەۋىر ءبىر داۋىس ەستىلگەن سياقتى ەدى. قورىققانى بەلگىسىز، قۋانعانى بەلگىسىز، تىسى-تىسىنە تيمەي ساقىلداپ جونەلسىن. يەك استىنداعى كوربيكەنىڭ شامى سەلكىلدەپ بىردە اسپاننان، بىردە جەر تۇبىنەن كورىندى. سونان سوڭ كورگەنى — تۇنگى شىقتى تال شىبىقتىڭ ساباعىنان ءۇزىپ وزىنە قاراي ەنتەلەي باسقان الدەكىمنىڭ قاراسى.
— ءولدىڭ-اۋ! — دەدى.
— ءولدىم عوي! — دەدى.
"ولەيىن-اي!" دەگىسى كەلىپ ەدى. جانشىلىپ قالعان، جاسىپ قالعان كەۋدەسى قۇرعىر ايتۋعا جارامادى. قىز مايداي قولىمەن مامىقتاي جۇمساق ءبىر زاتتى كەۋدەسىنە اكەلىپ جاپقان. ءتۇبىت ءشالى ەكەن. قىزدىڭ ءشالىسى بولار.
— ەندى اداسپاي تۇرعاندا اۋىلىڭدى تاپ! — دەدى.
— اناۋىڭدى قايتەم؟ — دەدى.
— قايتۋشى ەدىڭ؟! — دەپ كۇلدى. — كويلەكتىڭ ىشىندە نە بار دەپ كوزبەن ءتىمتىنىپ قويماۋشى ەدىڭدەر، سەن دە ۇرعاشىنىڭ لىپاسىن كيىپ كور. كوپ بولسا ءبىر ىشكيىمگە قارىزدار بوپ كەتەرسىڭ!..
بۇرالاڭ جولدىڭ كوز تالار تۇيىعىندا، بوز اسپاننىڭ كەمەرىندە قىلت-قىلت ەتكەن قىز توبەسىمەن قوشتاسىپ تۇرىپ: اينالايىن-اي دەدى، قاراعىم-اي، ولمەسەم قارىزىمدى وتەرمىن-اۋ دەپ ەدى...
...قىلاڭحان قارىزىن وتەي المادى. جىلعا تولماي سوعىس باستالدى. قىلاڭحان ودان دا ولگەن جوق. ءبىراق، پارومشىنىڭ قىزىنا ءومىر باقي قارىزدار بولىپ قالا بەردى. قۇيعاننىڭ كوك ءيىرىمىن توبەدەن كورسە دە، كوربيكەنىڭ توبەسىن كورسە دە وتەلمەس قارىزى ەسىنە ءتۇسىپ، جۇرەگىنىڭ تۇكپىرىندە بەرىش بولىپ جاتقان ارمانىنىڭ قۇساسىن تىرناتىپ الاتىنى بار. ورماننىڭ گەكتارى مەن وتىننىڭ كۋبومەترىن ەسەپتەۋدەن ارتىلا الماي، بىرەۋدىڭ ومىرىنە، بىرەۋدىڭ كوڭىلىنە ءۇڭىلىپ كورمەگەن مىناۋ باس ورمانشى ونى قايدان ءبىلسىن – اۋ!..
قىلاڭحان جىندىسايدىڭ جالاڭاش قويناۋىن ءبىر اينالىپ شىقتى دا، قالعىپ وتىرعان بەكەتتى اقسۋدىڭ اۋلاسىنا تاستاپ كەتتى.
ەكىنشى تاراۋ
I
بۇعى سوۆحوزىنىڭ ءبىر بولىمشەسىنە كىرمە بولىپ وتىرعان "اقسۋ" لەسحوزىنىڭ قىرىق جىلدا جيناعان داۋلەتى ءبىر كەڭسە، ءبىر گاراج، پيلوراما مەن پيموكات، جەرگىلىكتى شيكىزات دايىندايتىن التى سەح، ءجۇز قارالى ءۇيدى ەسەپتەمەگەندە ءبىر شاقىرىمدىق جولى بار ءبىر تۋالەتكە ەمىنىپ وتىرعان ءۇش كوتتەدج، ءبىر جاتاق. قورازى ساقاۋ، يتىنە دەيىن مەزگىلسىز ۇرمەيتىن تىنىش ەل بولسا كەرەك، كىرە بەرىستەن ۇستاحانانىڭ ەرتەڭنەن شاڭقىلداعان ءتوس -بالعاسى اۋىلدىڭ اسپانىن جىرتىپ، قۇلاقتىڭ قاقاسىنا دەيىن قاعىپ تۇسىرەردەي بولدى. كىرمەنىڭ وقشاۋ وتىراتىن جاسقانشاق ادەتىنەن بە، الدە كىرپيازدىعى ما كەڭسەگە ۇيەزدەگەن قاراشاسى وزەننىڭ بەر جاعىندا دارا قالىپتى. جازى جايلاۋ، قىسى جۇمساق ىشكى جاقتىڭ مەزگىلى قىر كوكتەمىنەن وزىپ جۇرەتىنى بار، قۇرتتاعان كار پۇشپاقتاپ تاۋسىلىپ، قالىڭ سامىرسىننىڭ كولەڭكەسىنە قاشىپ تىعىلعان ەكەن. جەر ءتۇبى دەيتۇعىن اقسۋعا جەتەر -جەتپەستە جىعىلاتىن جالعىز كۇرە جول لايساڭ. بۋى بىقسىعان قويمالجىڭ بالشىق پەن جازعا سالىمعى شىرىگەن ءشوپتىڭ ءيىسى اۋەنى قاماپ ءتۇر. قىر استىنان وكىرىپ-باقىرىپ الدەبىر ماشينا جار سالىپ ەدى، الدەن ۋاقىتتا القام-سالقام كارى لەسوۆوز بۇكىل اۋىلدى بەنزين ساسىتىپ ۇستاحانانىڭ الدىنا شالدىعىپ كەلىپ توقتادى. بەكەت تەرەزەنى قىمتاپ-اق جاپقان ءبىراق، كەۋجىرىنىڭ قاتپارىندا قالىپ كەتكەن كوك ءتۇتىننىڭ قۇسىعى كەڭسىرىگىن اشىتىپ، تۇشكىرىپ-تۇشكىرىپ سالعاندا تاناۋى ءۇزىلىپ تۇسكەندەي بولدى.
بۋحگالتەريانىڭ قىز-كەلىنشەكتەرى دە ارتىق ءسوزى جوق تىمپيما جاندار ەكەن، باس بۋحگالتەر شاي الىپ كىردى دە: "تاڭقۋراي قاتىپ ءىشىڭىز" دەپ ارتىمەن شىعىپ كەتىپ ەدى، سوڭىندا قىسىردىڭ قىمىزىنداي پاڭ ءيىسىن تاستاپ كەتتى. ءسىرا، ەمشەكتە بالاسى بار-اۋ دەپ ويلاعان. ءوزى دە وڭىرىنەن ءسۇت اڭقىعان بۇلاداي كەلىنشەك ەكەن. قولىنىڭ بابىن قارا كۇرەڭ شايىنان تانىدى.
تايگانىڭ تىرلىگى وسى دا. التى كۇن اۋدان باسىندا قامالعاندا جارىلىپ كەتە جازداپ ەدى، شىركىن، ول دا ءومىر ەكەن-اۋ دەپ اسىققانىنا وكىندى. شاڭىراق بوتەن، جۇرت بوتەن، ورنىقپاعان بوكسەگە ورىندىقتا بوتەن. كوڭىلدىڭ ورنىعار ورنىقپاسى تاعى بەلگىسىز. ەكى كوزى تەرەزەدە، ەلەگزىپ وتىرىپ كابينەتكە الدەبىر ەتىكتىڭ كىرىپ كەتكەنىن دە بايقاماپتى، ءدۇرپ ء-دۇرپ ەدەن سۇرگەن دىبىسقا جالت قاراسا، پۇشپاق بوركىن ميقيعا كيىپ، قيسىق مۇرىن ءبىر شال كوزىن قيقيتا توبەسىنەن تەسىلىپ تۇر ەكەن. مۇرنىن قيسايتىپ تۇرىپ:
— الگى اسپاننان تۇسكەن دوكەي سەنبىسىڭ؟ — دەدى.
مىجىرايعان بەت-اۋىزدىڭ قاي قاتپارىندا مىسقىل، قاي جاپسارىندا كۇلكى جاتقانىن الباستىنىڭ ءوزى بولماسا ادام بالاسىنىڭ اڭعارا قويۋى قيىن ەدى، "سىركەلى جەڭگە ءبيتتى بىلەك" دەگەندەي قيتىعىپ وتىرعان بەكەت تە بەجىرەيە تەلمىرىپ:
— شوقىندى ما ەدىڭىز؟ — دەدى.
— كىمگە شوقىنارىمدى بىلمەي جۇرگەن پاقىرمىن! — دەدى.
— ەندەشە اداسىپ كەلىپسىز. حريستوستان باسقا اسپاننان تۇسكەن اۋليە-انبي جوق سياقتى ەدى. مەن دە جەر باسىپ جۇرگەن پاقىردىڭ ءبىرىمىن.
— ى-ى... اناۋ بولدىڭ عوي! — دەپ قيسىق مۇرىن يەكتى ءبىر كوتەردى دە وسى بولمەدەن تۇك كورمەگەندەي، تۇك تاپپاعانداي قيقيىپ ەسىككە بەتتەدى. — بۇل جۇرت باياعىدان شالابىن دا جاسىرىپ ىشەتىن ەدى، ەندى ءىڭىر ەمەس، ساسكە ەمەس، بەيمەزگىلدە-اق بەتىڭدى تەرىس قاراتىپ جىبەرەتىن بولعانى ما؟.
— سىزگە كىم كەرەك ەدى؟
— كەرەگىمدى ايتقام جوق پا!
— دالىرەك ايتقاندا؟..
— باس ورمانشى، دالىرەك ايتقاندا گلاۆنىي لەسنيچيي دەيتۇعىن زانتالاك؟..
— ءا-ا، ونىڭىز مەن بولىپ قالاتىن شىعارمىن!..
— اۋەلدە-اق سولاي دەمەيسىڭ بە!..
قوينىنا بوتەلكە تىققان القاشتاي ءبىر يىعى اسپاندا، ءبىر يىعى سالبىراپ قيسىق مۇرىن قايتىپ كەلدى دە، بەكەتتىڭ قارسى الدىنا ورىندىقتى نىقتاپ قويىپ، ەندى قايتىپ تۇرمايتىنداي نىعىزدانىپ وتىردى.
— باسە، باسىرەلى تاعى بار بەتپاقتاۋ باستىقتار بولماسا، بەرتالوت جالداي قوياتىن بۇل اۋىلدا بەيباستاق جوق ەدى-اۋ!..
قانشىرداي قاتقان قىسىر تازىدان اۋمايتىن بوكەن تاناۋلى سىقىرلاۋىق شال بۇكىل دۇنيەنى مەنسىنبەي وتىر. سىقىرلاپ وتىرعان ءوزى مە، ورىندىعى ما، ايتەۋىر بەكەتكە سالدىراپ شاشىلىپ قالاتىنداي كورىنگەن. ەندى ءبىر قاراسا، قيسىق مۇرىننان باسقاسى جىپ-جىلماعاي، سامايدان اۋىز ومىرتقاعا دەيىنگى تۇتاسقان كيىزدەي ساقالدا بوتەن ءبىر قىلاۋ جوق، شالدىققا جەتە قويماعان، ۇزاساڭ قىرىققا ەندى جاقىنداعان شىعارسىڭ دەپ ويلادى. باقسى ما، بادەۋي مە؟.. قارلىققان قوڭىر داۋىسىندا قىستىڭ ىزعارى مەن جازدىڭ اپتابىنان جاماعان كىنارات بار. نە ورمانشى، نە وبەزدچيك؟..
— بايقايمىن، مۇرىن بايعۇستى ۇناتپاي قالدىڭ بىلەم؟ — دەپ قيسىق مۇرىن جىلاننىڭ كوزىندەي سۋىق جانارىن قيقيتا تاعى دا شانشىپ الدى، تەگى اۋىز جىبىرلاعاندا انگە قوسىلعان كۇيساندىقتىڭ سۇيەمەلى سياقتى بەت-پۇشپاعىنىڭ جورتاعى دا اڭگىمەنىڭ ناشىنە بايلانىستى بولسا كەرەك.
— شوشىما، بۇل شىركىننىڭ دىمكاستىگى جوق! — دەگەندە بەكەتتىڭ الدىندا تاعى دا باسقا ادام وتىردى. — بالا كەزىمدە اساۋ ۇيرەتەمىن دەپ ەپتەپ شەمىرشەككە اقاۋ تۇسكەنى راس. موردامىزدىڭ وي-شۇقىرىن جاسىرىپ تۇرعان مۇرنىمىز عانا ەدى، پۇشىق بولسام قايتەر ەدىڭ؟..
— ءيا، نە شارۋامەن كەلىپ ەدىڭىز؟
— شارۋانى قويا تۇر، شارۋا مۇنداي جەردە ايتىلمايدى، — دەپ ساۋساعىنىڭ ۇشىن عانا ۇسىندى. — اسحات!.. فاميليامدى ايتىپ شىرەنبەي – اق قويايىن، ونىڭ ساعان قاجەتى دە جوق. ەگەر دەگەن، جۇرتقا جەكسۇرىن، باستىقتارعا بەيمازا جۇراعاتىڭ بولامىن. سۇيەنىشىمىز جالعىز مىلتىق، ول دا قۇر ءدارى. ولسەڭ سۇيەگىڭدى ىزدەيتىن ەشكىم جوق، تىرىدە وزىڭنەن باسقاعا قاجەتىڭ تاعى شامالى...قالاي، جەتتى مە؟...
— حاراكتەريستيكاڭىز سۇبەلى ەكەن.
— ءبىرىنشى ادامنان ەستىپ وتىرمىن. شۇكىر!.. اۋزىممەن وت تىستەيتىن الباستىم بار ەدى، وعان رەنجىمەسسىڭ! — دەپ شىلىمىن شىعاردى.
— سونىمەن، اسەكە دەيتىن بولدىق قوي؟..
— دەي سال... دەگىڭ كەلسە، دەمەسەڭ تاعىمنان ءتۇسىپ قالماسپىن!..
سيگارەتى "شيپكا" ەكەن. ازعان ءتۇرى ەمەس، بۇگىندە كوزدەن بۇلبۇل ۇشىپ بارا جاتقان قاتىرمالى قاقداقتى "شيپكا". ىس شالعان ورتان قول مەن سۇق ساۋساقتىڭ جىقپىلىنا ينە قىستىرعانداي سانمەن عانا قايشىلاپ وتىرىپ، ىزديىپ وتىرىپ تۇتاتتى دا، ءتۇتىنىن شەڭبەرلەپ قانا سانمەن جىبەردى. ءيىس العان تەكەدەي ەرنىن ءشۇيىرىپ، يەگىمەن اسپان تىرەۋىنە قاراعاندا سول شەڭبەردى قيسىق مۇرنىمەن قايتادان سورىپ الاتىنداي ەدى، سىرىڭكەسىن شەرتىپ جىبەرىپ ستول ۇستىنە تايكەسىنەن ءتۇسىردى دە، ءدال وسى جەرگە شىلىم شەگۋگە كەلگەندەي ەكى اياعىن مىنگەستىرىپ ءمىز باقپاستان جاتىپ الدى. اعاش بەزىندەي شودىرايعان تىزەسىنىڭ ۇرشىعىنان، كەڭ قونىشتى رەزەڭكە ەتىكتىڭ ىشىندەگى ويماققا باتىرعان تەبەندەي قىر جىلىنشىگىنەن قىرارعا قىزىلىڭ جوق قاقپىشسىڭ-اۋ دەپ ءتۇيدى دە قيسايعان وڭ يىعىنا كوزى تۇسكەندە:
— قابىرعاڭىز تۇگەل مە ەدى؟ — دەپ تۇرتە كەتتى.
— قابىرعا ەمەس، توپشى! — دەدى. — ونىڭ دا ەپتەپ اقاۋى بارى راس. Aت قوي. ...ات دەگەندە ولەمىز ەندى! ...اللا تاعالام ەركەكتىڭ قابىرعاسىنان دا قاتىن جاساعان دەيدى، بىزگە سودان قالعانى دا جەتەدى!..
ون ەكى مۇشەڭدى جۇرتقا ۇلەستىرىپ بەرەتىندەي قاي ءتۇرىڭ بار ەدى دەگىسى كەلدى دە ەرىككەننىڭ ايعاي-سۇرەڭىنە ەلىرىپ شابا بەرسە ەر-تۇرمانىمەن قوسا سىپىرىلىپ تۇسەتىنىن سەزىپ ەرەگەس الاڭىن تاستاپ شىقتى. پىسىمىلدا دەپ كىرگەننەن-اق جاقتىرماعان. ەتىگىنىڭ تاناۋىمەن -اق جاقتىرماي، تەبۋگە ىڭعايلانىپ كىرگەن. ياۆنو! مۇندايلاردان پاس بولىپ قۇتىلعاننان باسقا شارا جوق. ەرالاش بىلەمە ەكەن ءوزى؟.. مۇندايلاردىڭ بىلمەيتىنى ەكى دۇنيەدە كەم دە كەم شىعار...
— بۇل ەلدىڭ قازانى بەس اي ەمەس، ون ايدا دا پىسپەيدى. ال، وتىرا بەرۋگە ءدۇم دەگەن جارىقتىق جاتتىعىپ العان.
ەلدىڭ كىمدىكى ەكەنىن ايتادى. جاقتىرماۋىنا قاراعاندا سەن دە كوپ كەلىمسەكتىڭ ءبىرىسىڭ-اۋ دەپ جورىپ ەدى. سۋىن ءىشىپ ءجۇرىپ، سىرتىنان ساتىپ جۇرەتىن مۇندايلاردىڭ ادەتى عوي.
— وندا شارۋاڭىزدى وسى جەردە-اق ايتىپ تىنعانىڭىز ءجون شىعار.
— مۇنداي جەردە شارۋا ايتىلمايدى دەدىم عوي. بولسا — ۇيىڭە اپار، بولماسا — ۇيىمە ءجۇر.
— ءۇي جاعىنا ۇياتتىمىز، اسەكە. تاقا ءبىر زورلاپ قويماساڭىز، سالەم بەرىپ شىعۋعا بولادى. اۋىل اراسى الىس پا ەدى؟
— ات اياعى جەتپەيتىن جەر بار ما. جيىرما-اق شاقىرىم... كوپ بولسا وتىز.
مىناۋ يت قىلدى-اۋ! ءبىر قايناتىم شاي ءۇشىن سامولەت جالدايتىننىڭ ءوزى بولدى عوي... شەلەگى مەن شوقپىتىن سۇيرەتىپ ءۇي سىپىرۋشى كىرگەن. كابينەتتى بوسات دەگەندەي سۋ كەنەپتى بىلش ەتكىزىپ ەدەنگە ءبىر ۇردى دا، شەلەگىنىڭ باۋىن شارق ەتكىزىپ تاستاي بەردى. بىلشىل مەن شارقىل قيسىق مۇرىننىڭ قيامپۇرىستىعىنان دا اششىلاۋ ەدى. قاي مىنەز، قاي مۇشەسىنىڭ ۇناماعانىن، ايتەۋىر كىرگەن-شىققاننىڭ ءبارى دە ءبىرى بوكسەسىمەن، ءبىرى وكشەسىمەن بەكەتكە دەگەن وشپەندىگىن اڭعارىپ كەتىپ جاتتى.
— ءبىزدىڭ تام مىناۋ بولادى، — دەدى تەرەزەدەن قارسىداعى كوتتەدجگە يەك قاعىپ، — بوكسە سىزدەن، قازانعا ۇياتتىمىز.
بۇل ەلدىڭ اۋزىنا تۇسە بەرمەيتىن "تام" دەگەن ءسوزدى ەستىگەندە قيسىق مۇرىننىڭ قۇلاعى ەلەڭ ەتە قالعان، جاقىنىن جاڭا تانىپ وتىرعانداي بەكەتتىڭ جۇزىنە تاندانا قارادى دا:
— مەن دە سول تامداردىڭ بىرىنە توقتاعان سياقتىمىن، — دەدى.
شىلىمىن ساعاعىنا دەيىن سورىپ، ساۋساعىن ەمۋگە عانا قالعان ەگەرگە بەكەت تە وشىگە قارادى.
اقسۋ جۇرتى بالشىقتى باسىپ ەمەس، ءجۇزىپ جۇرەدى. قىلتاعا جەتپەسە دە قىزىلاسىعىڭدى جاسىراتىن قويمالجىڭعا قىزىل شوقايماسى سۇڭگىپ شىققان سايىن اياعىنىڭ باسىنا جالتاقتاي بەرگەن باس ورمانشىنىڭ قيسايىپ بارا جاتقان ەزۋىن اياعانداي قيسىق مۇرىن:
— مىنەسىڭ بە؟ — دەپ الدىنا كەلىپ تىزەسىن بۇگە قويدى. — تاستاپ كەتەدى دەپ قورىقپا، ءبىز مىنۋگە جارالعان مومىن جانبىز...
"تەپسەڭ ۇزىلمەيتىن تەمىر ب ا ق" دەگەنىڭ وسى بولعانى دا. قولتۇرماشتاي قۇبىجىقتىڭ الپامساداي ازاماتتى بوكسەسىن توسىپ تۇرىپ-اق قورلاعانى قيىن ەكەن. ەندى بىردەمە دەسە ماي قۇيرىقتان كوزدەپ تۇرىپ قىزىل شوقايمامەن مي باتپاققا ءبىر سۇڭگىتىپ الاتىن ەدى.
— ءاي، سەنىڭ سالەمىڭ قانشا تۇرادى، ساتىپ الايىن! — دەپ اسەكەڭ كولشىكتى شارق-شۇرق ساپىرىپ بارا جاتقان الدەبىرەۋدى توقتاتىپ الدى.
— اسسالاۋماعالايكۇم، اسەكە! ءبىر سوم تۇرادى.
اسەكەڭ ءاميانىن اقتارىپ مايدا-شۇيدە تاپپادى ما، بەس سوم شىعارىپ ەدى، اناۋ دا ناعاشىسىنا تارتقان ناحال بولسا كەرەك، مىڭ قولدان وتكەن مىج-مىج تورت تەڭگەنى شىمشىپ بەرىپ بەسەۋدى ىشقىرىنا جىتىرىپ جىبەردى.
كۇنى بويى قاڭسىلاعان ۇستاحانانىڭ كومەيى دە وشكەن ەكەن. ەن-تاڭباسى اۋمايتىن كىل قارا جال قۇلانى تاعالتىپ قايتقان بۇعىشىلار كوشە-كوشەنى ساعالاپ بارا جاتىر ەدى.
— اسسالاۋماعالايكۇم، اسەكە! — دەپ ەلىرگەن بىرەۋى ەكەۋىنىڭ الدىنان وتە بەرىپ ۇزىلە قالدى.
— اتاڭنىڭ باسى! سالەمىڭ تاسىپ بارا جاتقان شىعار!.. —
ءبىر سومىن قيمادى ما، سۋقانى سۇيمەدى مە، ەمەشەگى ۇزىلە قالعان جىگىتگتى ونشا جەتىستىرە قويعان جوق.
— اسەكە-اۋ، سالەم بەرسەك تە جاقپادىق پا؟!. قاي جاعىڭىزدان شىعاردى بىلمەي قاڭعىرىپ قالدىق قوي!..
— وي، ارام-اي!.. سەن قاڭعىرىپ قالساڭ، باسقامىز ەندىگى ۇلىپ كەتپەيمىز بە!
ءتىلى تۇزداي ەگەردىڭ بۇل جولعى بەت-پوشىمى دا مۇزداي ەكەن، تەگى ونىڭ سالەم الۋ، سالەم قايىرۋ سالتاناتى كىشىلىكتەن كورى كىسىلىكتى تاڭدايتىن سياقتى. تۇلا بويىنان سول ەكى قاسيەتتىڭ ىرىمىن دا تاپپاعان بەكەتكە ساقالدى قويىپ اناۋ قيسىق مۇرىننىڭ جەلبەزەگىندە دە قىرىق سايتان وتىرعانداي كورىنگەن. تاقىر شاپقا قادالعان تاس كەنەدەي جىگىت تە جۇلىنسىز بەزەر ەكەن، مويىنى ۇزىلمەي تاپ وسى جەردەن تىرپ ەتەر ەمەس.
— ءبورىنىڭ بوتەگەسىنەن شىققان قۋ جىلىكتەي ءيميىپ وتىرىسىن! ءتۇس اتتان!
— ە، باسە! — دەدى، ءوزىڭ دە جەتىسىپ تۇرسىڭ دەگەندى ايتقان جوق. اسەكەڭنىڭ دات ءسوزى دە، مات ءسوزى دە ءتاۋىپتىڭ ۇشىعىنداي بولسا كەرەك، سىباعاسىنا سىرباز اساعانداي جىرعاپ قالعان جىگىت ءلام-ميم دەمەستەن اتىن كولدەنەڭ تارتتى.
قولتىعىنان دەمەۋگە قوراشسىنىپ، شوقايمادان ۇستاۋعا جەركەندى مە، ەگەر بەكەتتى قۇلا بەستىگە ساۋىرىنان كوتەرىپ مىنگىزىپ ەدى، سۇق ساۋساعى قۇيىسقان باتار قۋىسقا قاتتىراق تيگەندە ارتىنا باجىرايىپ ءبىر قارادى. قيسىق مۇرىن ءباز قالپى: تۇك سەزبەگەندەي، تۇك كورمەگەندەي، قولدى ءبىر سىلتەدى دە:
— تارتا بەر! بىزگە وسى دا جەتەدى! — دەپ قۇلا بەستىگىنىڭ قۇيرىعىن بىلەگىنە ءبىر وراپ الدى.
ەرۋ بولىپ اتقا مىنگەندەگى ەكەۋىنىڭ تۇسەر جەرى كوشەنىڭ ارعى بەتى ەدى، قۇلا بەستى كوتتەدجدىڭ الدىنا تاناۋ تىرەگەندە قۇيرىعىنان تارتىپ توقتاتقان قيسىق مۇرىن:
— ءجا، بۇل دا ءبىر وڭىنان تۇرعان جەل بولدى! — دەپ تاعى دا بەكەتتىڭ قولتىعىنا جۇگىرگەن.
ەگەردىڭ جالباعى جورتا، جاناشىرلىعى مازاق ەكەنىن اۋەلدە اڭعارماعان اڭقىلداق بايعۇس، اۋىلعا اپەندە كەلگەندەي ءار قاقپانىڭ ساڭىلاۋىنا تالاسقان قاتىن-قالاشتى بايقاعاندا بارىپ اتتىڭ تەرىس جاعىنان سەكىرىپ كەتتى دە، قيسىق مۇرىندى ەندى قايتىپ كورمەيتىندەي كوتتەدجدىڭ سىرت ەسىگىن سىندىرا جاۋىپ ەدى.
2
جاۋىننان سوڭعى اسفالتتا ءولىپ قالعان شىلاۋشىننىڭ ۇزىگىندەي بوپ-بوز بىرەۋ تىلشىكتەي كىلەمنىڭ ۇستىندە سوزىلىپ جاتىر ەكەن: قاي زامانعى باباسىنىڭ جۇگىنەن قاعىپ كيگەنى بەلگىسىز، تۇلەي-تۇلەي تۋلاعى شىققان سۋىر قۇلاقشىندى جاعىنا جاستانىپ، قاقتان قاڭىلتىر بوپ كەتكەن جاماۋلى كۇپويكەنىڭ جارتى ءوڭىرىن جامباسىنا توسەپتى؛ جارىقتىقتىڭ قاسيەتتى مۇشەسى باسى مەن بوكسەسى بولسا كەرەك، باسقاسىن قاسقىر بوكسەرىپ كەتسە دە بىلق ەتەر ءتۇرى جوق، قاسىنداعى جيۋلى توسەك پەن ديۆاننىڭ شىپ-شىرعاسىنا تيىسپەي تاقىر ەدەندە ءولىپ جاتىر. ءبىر تەڭ شۇلعاۋدى قونىشىنا بۇركەنىپ اقجەمتىر كون ەتىك اياق جاعىندا تەلمىرىپ ءتۇر ەدى، اسەكەڭ بوساعانى دا كوپسىنگەندەي دالىزگە تەۋىپ شىعاردى. تاناۋى ءبىتىپ قالعان با، ۇرتىمەن تىنىستاعان شىلاۋشىننىڭ تۇك باسقان شىرىش-شىرىش بەتىنە وسقارىنا قارادى دا:
— مادەنيەتتىسىن مۇنىڭ! — دەپ ەزۋىندەگى جارتىلاي سورىلعان "شيپكاسىنىڭ" تۇقىلىن تىرناعى سوياۋداي ساتال باشپايىنىڭ جىقپىلىنا قىستىرا سالدى. — كۇل توگەتىن ءبيپىلنيسا جوق ەدى، جاقسى بولدى عوي! — دەپ تاعى دا جانى كىرىپ جادىراپ قالدى. — جىنىسىڭا نالەت! جىندىسايدان شىعىپ، جاماناي ارقىلى قوتاناعاشتاعى ءپاتلانىڭ ۇيىنە بارسام ءماتپۇسا وتىر ەكەن، قاسىندا اپەن سوقىر مەن مىنا سيتان ناكاسى بار. جىنىسىڭدى!.. ال كەلىپ سودان!.. ال كەلىپ سودان!.. ايتەۋىر كىسى ءولىمى بولعان جوق، ءبىراق باح پەن ۆاگنەردى تەرىس توڭكەرىپ شىقتىق-اۋ دەيمىن. جول-جونەكەي اتىپ تا تاستايتىن ەدىم، اتتەڭ، سۆەدەتىل بولاتىن ەڭ قۇرىعاندا مەن سياقتى قيسىق مۇرىن بىرەۋ كەزدەسسەشى!..
قۇلاق ەستىمەگەن كوپ ەسىمنىڭ كىم ەكەنىن، كىمدىكى ەكەنىن اسەكەڭنىڭ ءبىر ءوزى بىلمەسە، بەكەت بىرەۋىن دە جادىندا ۇستاپ قالعان جوق، تەك مىناۋ سۇلاپ جاتقان جىلبىسقا سارىنىڭ سيتان ەكەنىن ەگەردىڭ يەگىنەن ۇقتى دا اتىپ تاستايتىنداي ءبۇل شىركىننىڭ نە كۇناھارلىعى بولدى ەكەن دەپ ويلاعانى سول ەدى، اياعىن سىلكىلەپ وكىرىپ ويانعان سيعان:
— جىلان!.. ويباي، جىلان شاقتى! — دەپ بولمەنى باسىنا كوشىرە جۇلىم جاقتاۋلى جاۋىر كرەسلوعا سەكىرىپ ءمىندى.
— ياپىراي، مىرزا، شالىقتاپ تۇرسىڭ عوي! قىستىڭ قىراۋى كەتپەي جاتىپ قايداعى جىلان، ءتىلىندى كاليماعا كەلتىرشى! — دەپ اسەكەڭ مايىسا قالدى دا تەرەزەنىڭ الدىنداعى شارتىق گرافيننەن ۇرتىن تولتىرا ءبىر ۇرتتاپ سيتاننىڭ بەتىنە بۇرق ەتكىزدى.
جىلان كورگەن باقاداي جانارى شاتىناپ وتىرعان جىلبىسقا سارى اسەكەڭنىڭ ۇشكىرىگىنەن سوڭ بارىپ ەسىن جيدى دا جان-جاعىنا جاتسىنا قارادى: بەكەتكە — مىنا بىرەۋ قايدان ءجۇر دەگەندەي بولدى، اسەكەڭە — سەنى قايدان كوردىم دەگەندەي بولدى، باقايىنان تىستەگەن جىلاننىڭ ەدەندە بىقسىپ جاتقان سيگارەتتىڭ تۇقىمى ەكەنىن سەزگەن دە جوق.
— تۇرقى قوراش، تۇرپاتى ستاندارتقا جاتپايدى دەمەسەڭ، ءبۇل ەندى وسى وڭىرگە بىتپەگەن مىرزا جىگىت، — دەپ سيتاندى تانىستىرا ءجۇرىپ اسەكەڭ ەسىكتى اشىپ ايعاي سالدى. — اۋ، بۇل ءۇيدىڭ بويجەتكەندەرى قايدا كەتكەن؟!
ءبىر كوزى قيتارلاۋ، قاسى قارا، كىرپىگى جيرەن، سەكپىل بەت سيتاننىڭ ستاندارتقا جاتپايتىن ەلدە جوق بەت-مونشاعى بۇل ۇيگە بوتەنمىن دەپ وتىرعان جوق، مالداستى قۇرىپ، جاقتاۋعا شىنتاقتاي قيسايۋىنا قاراعاندا جاۋىر ديۆاننان بۇگىن تۇسەتىن ەمەس. كوزىنىڭ استىنداعى ىسىك پەن سۇيەككە جابىسىپ قالعان بەت تەرىسىندەگى ساپ-سارى ءوتتىڭ تابىنان اسقازان، بۇيرەك -باۋىر، ىشەك-قارىن سياقتى ىشتەگى جىلى-جۇمساقتى قوجىراتىپ العان سياقتى. ياپىراي، ءبۇل وڭىردە دە ادام اۋىرىپ، كىسى ولەدى دەگەنگە كىم سەنەر، تاعىمەن تالاسىپ وتتاپ، كۇرەڭسەسىن ەمسە دە مايەك جالعايتىن جۇماقتاي دەيتۇعىن نۋ تايگانىڭ جىنىسىندا وتىرىپ تا بويعا دەرت جاماعان قاي مىرزالىق بولدى ەكەن؟
ەسىكتەن تالاسا كىرگەن ەكى كەمپىر بەكەتتى كورىپ بوساعادان وزباي قالدى.
— ويبۋ، سىلقىم قاينىم كەپ قاپتى-اۋ! — دەپ سيتاندى كورىپ سىنىقسىعان بولدى. — الگى ءبىزدىڭ كەلىن قالاي، اۋرۋ-سىرقاۋدان امان با؟..
بەتىندە بۇرشاقتاي مەڭى بار سىرىقتاي اق قۇبا كەمپىردىڭ سىلقىم قاينىسى مىناۋ بولسا، سەرىسى قايدا ءجۇر ەكەن دەگەندەي بەكەت سيتاننىڭ سەكپىل بەتىن تاعى ءبىر تەكسەرىپ شىعىپ ەدى، ءبىر تۇگى سەلت ەتكەن جوق، سولەم قايىرۋدىڭ ورنىنا قايىستاي كۇستى قولدى قولتىعىنا تىعىپ جىبەرىپ وسىپ-وسىپ تاستادى دا شىبىن ساناعانداي تەرەزەگە قاراپ قاتتى دا قالدى. قوس كەمپىردى كەمپىر دەسە دە، كەلىنشەك دەسە دە بولعانداي ەكەن: جۇزدەرىندەگى قىز كەزىنەن ۇيىپ قالعان جاسقانشاقتىق پەن جىلى نۇر، توزا قويماعان ايەلدىڭ بۇلا ءبىتىمى بويدا كەتكەن جاستىقتىڭ جۇرناعىمىن دەپ تۋر دا سامايدىڭ اعى، القىمنىڭ تورى، ەرىندى جيەكتەي كەرتىپ-كەرتىپ تۇسكەن كەيىستى ءاجىم سول جاستىققا زورلاپ كيگىزگەن كارىلىكتىڭ ماسكاسى سەكىلدى. ەكەۋىنىڭ اجارىنان دا كەشەگى وتكەن سوعىستىڭ جەڭگەلەر جۇزىندە قالىپ كەتكەن مۇڭلىق پورترەتىن بەكەت جازباي تانىپ ەدى. ءسىرا، اسەكەڭنىڭ بويجەتكەندەرى وسىلار بولدى-اۋ...
— ءيا، اۋىلدا نەشە ءۇي بار ەكەن، ەسەبىنە جەتە الماي ءجۇر ەدىك، — دەپ اسەكەڭ قوس كەمپىرگە قادالدى. — شال-شاۋقاندار امان با؟..
— باياعىدا سوعىسقا جاراماي قالعان ەكى اقساق پەن ءۇش سوقىر ەندى قۇدايعا كەرەك بولىپ قالدى دەپ پە ەدىڭ؟ — اق قۇبا كەمپىر پەشتىڭ شويىن قاقپاعىن اشتى دا الدەنەگە نازالى ادامداي كۇيگەلەكتەنىپ، ەدەنگە قۇمالاقتاپ تۇرعان شالانىڭ كۇيە بوكسەسىن كوسەۋمەن تۇيگىشتەپ-تۇيگىشتەپ وتتىڭ كومەيىنە تىعىپ جىبەردى.
— ە، امان بولسىن دا! — دەي سالدى اسەكەڭ دە. — ايتەۋىر اجالىنان بۇرىن ولتىرمەسەڭدەر بوپتى دا!
— ادىرەم قال! — دەدى بۇعاعى جاس بالانىڭ بىلەگىندەي تۇرىلگەن ەت-جەڭدى سارى كەمپىر. — وتىز جىل بويى قىڭسىلاتىپ قاماپ ۇستاپ ەدىڭدەر، جيىرما جاسىمدا نوقتا ۇزبەگەندە ەندى بايسىراپ ءجۇر دەپ پە ەدىڭ؟!.
— جيىرما جاسىندا بايلارىن جالماپ الىپ، ەندى سونىڭ بار جالاسىن بىزگە جاپپاق!
— ءسوزىن قاراشى!.. جالماسا پاشەس جالمادى دا! ءبىز بايعۇس ءالى كۇنگە ەتەگىمىزگە ناماز وقۋمەن وتىرمىز. اكەلەرىڭ سودان يماندى بولسا، ەندىگى قارا جەر ءبىر حابارىن بەرسە كەرەك ەدى عوي! ادىرە قالعىر، سەندەر بولماعاندا سوقىر دەمەي-اق، اقساق-توقساق بولسا دا ءبىر سۇمەلەكتىڭ شاۋجايىنان ۇستار ەدىك-اۋ! — دەپ سارى كەمپىر ءوزىن دە، اسەكەڭدى دە ءبىراز جەرگە جەتكىزىپ سالدى. — تاناۋىڭدى تەرىس باعىندىرماي ايتارىڭدى ايتساي، نەگە شاقىردىڭ؟!.
— ياپىراي، مەنىڭ تاناۋىم-اق جالپاق ەلگە جۇك بولدى-اۋ! — دەپ اسەكەڭ اياق-استىنان مونتانىسي قالدى دا سارى كەمپىردىڭ رەزەڭكە كەبىسىن شاجامايىنان ەزىپ، تەپكىلەپ كيىپ سىرتقا بەتتەگەن، تابالدىرىقتى كەرگەن سىز ەسىكتى بوكسەسىمەن ءتۇيىپ اشىپ: اقساق پەن سوقىرعا جەتە الماي ءجۇرىپ بىرەۋدىڭ تاناۋىندا نەسى بار ەكەن؟! — دەپ قۇڭق ەتتى دە شىعا قاشتى.
قىرسىق ەگەردىڭ مۇرنىنىڭ دانەكۇستىگىنە عانا ەمەس، ءسوزىنىڭ قيسىقتىعىنا دا قوس كەمپىر كوندىگىپ السا كەرەك، قاپەرىنە دە الماستان ەدەننىڭ قوقىرىن سىپىرىپ، كوكىرەگى ساعال-ساعال اليۋمينيي شاينەكتى سۋعا تولتىرىپ پليتاعا قويدى. لەسحوزدىڭ باس ينجەنەرى سان سانىچ ەرتەڭگىسىن بەكەتتى جەتەلەپ كەلىپ، وسى ەكى كەمپىردىڭ قولىنا وتكىزىپ كەتكەن، سودان بەرگى جارعى كۇننىڭ ىشىندە بۇل دا جارتى عاسىردان بەرى تانىس ادامداي ەكەۋىنە كوزى قانىعىن قالدى. مىنا ەكى ەتاجدى ۇش كوتتەدجدىڭ ءبيى دە، كۇڭى دە وسىلار سياقتى؛ كەلىمدى-كەتىمدى جۇرتتى قارسى الىپ، شىعارىپ سالاتىن ەكەۋىنەن باسقا كوشەلى جان جوق، وتىمەن كىرىپ، كۇلىمەن شىعىپ، شكافتاعى تورت-بەس كەسە، پۇشىق قۋماڭدى باپتاۋىنا قاراعاندا قارا سۋدى دا وسىلاردىڭ قولىنان تاتاتىنىن سەزىپ وتىر. سوڭعى ون شاقتى جىلىن تۇزدە وتكىزگەن بەكەت ءومىرى شەشەسىن ەسىنە الىپ كورمەگەن ەكەن. ءبىر ۇقساستىق تاپسا نەعىلسىن. توق وتىرىپ توزىپ، تويىپ وتىرىپ ازىپ، تانداپ وتىرىپ تاۋسىلعان، بارلىقتان عانا قاجىعان اناسى كوز الدىنا كەلگەندە، ەش پەندەگە مىندەتى جوق، جۇرتتى جۇزىمەن دە جىلىتاتىن مىناۋ ەكى مۇڭلىقتىڭ الدىندا قاراداي قىسىلىپ، ەش بولماسا ءبىر مۇڭىن ءبولىپ-جارعىسى كەلىپ ەدى، ءبىراق ءوز پەيىلىنەن ءبىر جاقسىلىقتىڭ ونەتىنىنە سەنىمى جەتپەدى. "الگى قيسىق مۇرىن نەمەنەگە شاقىردى؟.. وسى مەنىڭ كورىنگەن يتكە ەرىپ كەتە بەرەتىنىم نە؟!".
سيتان قالعىپ كەتكەن ەكەن. تالعاق قاتىندارداي بۇل دا تاماعىن جالماپ وتىرىپ ۇيىقتايىن مىقتى ەكەن. تەرشىگەن قاراعاي ەسىك تەپكىدەن كۋرس ەتىپ اشىلعاندا سەلك ەتىپ وياندى. نە سيقىرى بارىن كىم ءبىلسىن ايتەۋىر قيسىق مۇرىننان ازىرەيىلدەي قورقاتىنىن اڭعاردى.
اسەكەڭ بۇيىرىنەن قان تەپكەن كەنەپ قاپتى سۇيرەپ كىرگەن. ەندى عانا ءمۇيىز جارعان تايىنشا بۇلاننىڭ ۇيتىلگەن باسىن سۋىرىپ العاندا:
— كوتەك، مىناسى نەسى؟! — دەپ سارى كەمپىر وت باسىنان ىرشىپ كەتتى.
— شوشىماي-اق قوي، ايتەۋىر سەن سوتتالمايسىڭ. اناۋ سىلقىم قاينىڭ ەكەۋىڭە سىباعا دەپ ارقالاپ كەلدى. تۋرا وتىز شاقىرىم...
— اكەت، ويباي! پالەسىنەن اۋلاق! — دەگەندى سارى كەمپىر سيتانعا ارناپ ايتىپ ەدى. — سول ءماتپۇساڭنىڭ وزىنە اپارىپ بەر!..
ءماتپۇسانىڭ كىم ەكەنىن سارى كەمپىر دە، اق قۇبا كەمپىر دە تۇسىنگەن جوق، ايتەۋىر ەكەۋى دە كەنەت قاپتىڭ ىشىندە اپ جىلان جاتقانداي ات-تونىن الا قاشىپ، ازاردا-بەزەر بولىپ اتىپ -اتىپ تۇردى. اسەكەڭ ادەيىلەپ وسى ۇيگە سوعىم باسىن وڭگەرىپ كەلگەندەي بىلق ەتپەستەن سارى كەزدىكتى بۇلاننىڭ بوزارعان كوزىنە كىرش ەتكىزىپ تىعىپ الدى دا ەكەۋىنىڭ اياعىنا يتەرىپ تاستادى.
اساتپاي جاتىپ قۇلدىق جوق، تانىسپاي جاتىپ تالاقشا جابىسىپ ەدى، وسىنىڭ ارتى ارانداتۋ بولماسىن دەپ بەكەت كۇدىكتەنە باستاعان، ءبىراق جىلبىسقا سارىنىڭ جەلىندەي بەتىنەن دە، قيسىق مۇرىننان دا دىم وقي المادى. جانتورسىقتاي سالاقتاپ ەگەر مەن وبەزدچيكتىڭ قانجىعاسىنان قالمايتىن، ەل ىشىندە "بالە بوقشا" اتانىپ كەتكەن، ىشىندە اكت مەن شتراف كۆيتانسياسىنان باسقا قور جاتپايتىن پوليەۆايا سۋمكانى اشا باستاعاندا-اق قوس كەمپىر قيسىق مۇرىننىڭ قولىنا ورالىپ جىلان شىعا كەلەتىندەي باقىرايىپ ەدى، اسەكەڭ دە ەرنىن ءشۇيىرىپ، الدەبىر اۋەندى ىسقىرا وتىرىپ، جانى كىرىپ، جاساپ قالدى.
— اناۋ باستى كوردىڭدەر عوي؟ — دەدى. — كوردىڭدەر! ەندى يەسىن تاپساڭدار دا، يتكە تاستاساڭدار دا وبالى سەندەردە. ءبىراق مىناۋ قاعازعا كۋاگەر بولىپ قول قويماي بىرەۋىڭ تىرپ ەتپەيسىڭدەر!
ساماۋىردىڭ شوگىن سىلتاۋراتىپ الدىمەن سارى كەمپىر سىتىلىپ كەتپەك ەدى، اسەكەڭ شوشايعان سۇق ساۋساعىنىڭ ۇشىمەن توقتاتىپ الدى.
— ساماۋىر بىزدەن قاشپايدى! — دەدى. — كەش باتىپ، تاڭ اتقانشا ءالى تالاي ساماۋىردى توڭقارامىز! — دەدى.
— اكەتايىم-اۋ، ىڭكىبىدىڭە اپارساڭ دا قول قويمايمىن! — دەپ سارى كەمپىر شىر قاقتى. — باياعىدا مىنا قىزدىڭ سەلسەبەت بولىپ وكىرىپ تۇرعان كەزى، ءبىر كەلە بيداي ۇرلادى دەپ ابىسىننىڭ ۇستىنەن اكتىگە قول قويامىن دەپ ءبىر جەسىردىڭ وبالىنا قالعام. ەسىمە تۇسسە كۇنى بۇگىنگە دەيىن بەتىم كۇيەدى.
— مىناۋ ماساق ەمەس قوي، باس!.. سوسىن بەتىڭ كۇيەتىندەي مەن ەشكىمدى سوتقا بەرەيىن دەپ وتىرعان جوقپىن! — دەپ اسەكەڭ كوزىنەن سوراسى اققان بۇلاننىڭ باسىن تاعى ءبىر اۋناتىپ قويدى. — ايتسا دا جارىقتىقتىڭ جاعىن ايىرىپ، قازانعا سالا كەل. كەپيەتى اتىپ جۇرەر، يت جەگەنشە قوناق مۇجىسىن.
— ادىرە قالعىر-اي، قاشانعا دەيىن ءبىزدى اكتىمەن قورقىتاسىڭ؟! بايىمىزدان قارا قاعاز كەلگەندە دە جانىمىز قالعان، بەرى اكەلشى! — دەپ اق قۇبا كەمپىر ەگەردىڭ قولىنداعى ابىسىننىڭ ۇرەيىن ۇشىرعان ءبىر جاپىراق قاعازدى جۇلىپ الدى.
اۋەلگى ەكپەنىنە قاراعاندا جىرتىپ تاستايتىنداي ەدى، ەكى جاعىن كەزەك توڭكەرىپ ءتىنتىپ شىققان سوڭ، ساباسىنا تۇسكەن سياقتى، قوراپتى كوزىلدىرىگىن بەشپەنتىنىڭ قالتاسىنا سىنىپ كەتەتىندەي ۇلبىرەتىپ سالىپ، الدىمەن جاۋىر كرەسلودا ءولىپ جاتقان سىلقىم قاينىسىنا تاڭدانا قارادى دا، قيسىق مۇرىن قاينىسىنا قادالا توقتادى.
— وسىنىڭ ءبارى راس پا؟
— وتىرىككە بولا يت ولگەن جەردەي سابىلىپ جىن ۇرىپ پا؟!
— ءاي، قوجا قاينىم، مىنا قۋ باستان باسقا قىزارعانىڭ جوق پا؟ — دەپ ەسىككە بارىپ قالعان سارى كەمپىر قايتا بۇرىلدى.
— ءبىر بۇلاننىڭ باسىن مىسە تۇتپاي تۇرساڭ، اناۋ قاپتى دا الا كەت، سونىڭ ىشىنەن دە قازانعا قاق بولار بىردەمە تابىلىپ قالار.
— مىنا بايعۇستى ساباعان جوقسىڭدار ما؟ — دەپ اق قۇبا كەمپىر ەگەر مەن بەكەتكە سەنىمسىزدەۋ كوز تاستاپ قويدى. — ءبۇيتىپ ۇيىقتامايتىن ەدى عوي... ءتۇرتىپ جىبەرشى ءوزىن.
— مۇنى ساباپ ولە الماي ءجۇر دەيمىسىڭ؟! تۇنىمەن ىشكەن زاھاردىڭ كايفى دە ماناۋراتقان... مىرزا!.. سيتەكە!.. ايىپقا بۇيىرماساڭىز، باس كوتەرىپ، مىنا جۇرتىڭىزعا شىرايلى ءجۇزىڭىزدى بەرە وتىرساڭىز!.. كۇتىپ قالدىق قوي!.. — بۇيىرىنەن تيگەن قيسىق مۇرىننىڭ بىزدەي ساۋساعىنان سيتەكەڭ ۇشىپ كەتە جازدادى. بوجىعان ەزۋىنىڭ سۋاعار جىقپىلىن قولىنىڭ سىرتىمەن سۇيكەي سالىپ، جاڭا كورگەندەي اق قۇبا كەمپىردىڭ بۇرشاقتاي مەڭىنە ۇزاق قادالدى، شارشاپ-شالدىعىپ، ۇزاق كۇرسىندى. موليگەن سارعىش جانارى شىنىداي جىلتىراپ سىنىپ كەتەيىن دەپ ءتۇر ەدى، زاھاردىڭ ۋىتى كوزىنەن شىقتى ما، الدە ءبىر جۇتىم بىردەڭكەنىڭ زارى ما، ايتەۋىر ءدال وسى كەيپىندە قاپى ءبىر شولىركەۋ بار. زالىمدىعى ما، زارىن ۇققانى ما، قيسىق مۇرىن بالە بوقشاسىنان فلياگاسىن سۋىرىپ، تەمىر ويماقپەن ءبىر ەلۋدى ۇسىنا قويدى.
— بايقا، مىرزا، ءىسپىرت قوي...
اششى سۋسىنعا تاڭسىق پاقىردىڭ تامىرىن تاۋىپتەي باسۋىڭ جامان، كەزىندە اقتىڭ دا، قىزىلدىڭ دا قابىرعاسىن قاقىراتقان قۋسىڭ-اۋ دەپ بەكەت وتىر. تەمىر ويماقتى توڭكەرىپ تاستاردا جىلانقۇرتتاي جيىرىلىپ، ارتىنان جەلىندەي سوزىلعان سىلقىم قاينىسىنىڭ جىلبىسقا جۇزىنە تەلمىرىپ اق قۇبا كەمپىر وتىر؛ ءىش-باۋىرىنىڭ ەزىلۋى سونشاما، قاينىسى كەمسەڭدەي باستاسا قوسىلا جىلاپ، كۇلسە قوسىلا جىرتىڭدايتىن ءتۇرى بار. قيسىق مۇرىن فلياگاسى مەن ويماعىن "بالە بوقشاسىنا" قايتا تىعىپ الدەبىر اۋەندى ىسقىرىپ وتىرعان. جاۋىز ەكەنسىڭ-اۋ دەپ بەكەت بۇل جولى وشىگىپ تىندى.
قاراعاي ەسىك تاعى دا دۇڭك ەتە قالعان، بۇعاعىن بوكتەرىپ سارى كەمپىردىڭ باسى كورىندى.
— ءاي، قىز! باستى بولەك اسايىن با؟
— نەمەنە، بۇكىل لەسحوزدا ءبىر-اق قازان بار ما ەدى؟! — دەپ اسەكەڭ جاۋاپقا بۇرىن ۇلگەردى.
سارى كەمپىر ەسىكتى سارت جاۋىپ ەدى، قۇداي ساقتاپ باسى بەر جاعىندا قالماپتى. اسەكەڭ ىسقىرىپ وتىرىپ اق قۇبا كەمپىردىڭ قولىنداعى ءبىر جاپىراق قاعازدى بەكەتكە التىن ۇستاتقانداي باپپەن جەتكىزدى؛ "پوچتوۆىي پەريەۆود نا تىسياچا رۋب. ديرەكتورۋ كرتاناعاشسكوي ناچالنوي شكولى. وت سيتانا قوتىرباسوۆا. دليا پيسما: پروشۋ ۆاس موە سكرومنوە سبەرەجەنيە يسپولزوۆات نا نۋجدى موەي رودنوي شكولى. س ۋۆاجەنيەم، ۋچەنيك سوروكوۆىح گودوۆ سيعان".
— مۇنىڭ لەسحوزعا نە قاتىسى بار؟
— ونىڭ ءبارىن تەرگەي بەرسەك، ءپاندا شىركىن دۇنيەگە نەگە كەلەدى دەپ تە قيعىلىق سالۋعا بولادى. بىزگە كەرەگى — كۋادىر!
— ونىڭ قاجەتى قانشا؟
— سيتەكەڭنىڭ مىرزالىعىنا پوشتانىڭ ۇيىردەن شىقپاعان وڭشەڭ ءبىر قىسىر كەلىنشەكتەرى سەنىڭكىرەمەي وتىرعانى. ال مەنىڭ بەدەلىمنىڭ جارمىسىن مىناۋ قيسىق مۇرىننىڭ جەپ قويعانىنا كوزىڭ جەتكەن شىعار، — دەپ اسەكەڭ سۇق ساۋساعىمەن قىرسىق بوپ جابىسقان تاناۋدىڭ قىر شەمىرشەگىن مايىستىرىڭقىراپ قويدى. — قارعانىپ ايتساق، بىزگە جەرگىلىكتى سوۆەتتىڭ ءبىر دەپۋتاتى، ءبىر شارۋانىڭ باسشىسى، سوسىن اللانىڭ ءبىر كۇناكار ءپانداسى كەرەك. سىلەيىپ ايتساق، دەپۋتاتىڭ مىناۋ بويجەتكەن، باسشى ءوزىڭسىڭ، ءپانداڭ مەنمىن!
— باسشى كەرەك بولسا ديرەكتورعا بارمادىڭىز با؟
— ديرەكتورىڭىز بوشالاپ كەتىپتى. كەتپەسە دە تەزەگىن قايىرىلىپ ءبىر يىسكەگەنگە ءماز بولاتىن كەربەز سىلاڭ كۇر ازبان ولسە قول قويماس ەدى. — ەلۋدەن سوڭ بوتەكەسىنە ەل قونعانداي اق تەر، كوكتەر بولىپ قالجالى وتىرعان "مىرزاسىنا" اسەكەڭ باس سالىپ ءسۇيىپ الاتىنداي ەمىرەنە كەلىپ ءيتىنسىن-اي. — التى ارىسقا بىتپەگەن قايران سيتەكەم-اي، اق مالىڭدى وتكىزە الماي قور بولدىڭ-اۋ! قور بولدىق!
— ءاي، سەن زاۋال سۇڭقىلداماي قويا تۇرشى! توبەمدە تاۋىقتىڭ ميىنداي عانا كوجە -كوپسەگىم بار ەدى، تەرىس اينالدىرىپ جىبەردىڭ عوي! — دەپ اق قۇبا كەمپىر اسەكەڭنىڭ اۋزىن زورعا قاقپاقتاپ "مىرزا" قاينىسىنا ءشۇيىلدى. — ءاي، كوپەگىم، يت جۇلعان تەرىدەي دال – دۇلىڭ شىعىپ ناعىپ وتىرسىڭ؟! ءتىل بار ما سەندە ءوزى؟! اكەڭ قوتىرباسقا بىتپەگەن وسىنشا بايلىق ساعان قايدان كەلدى؟!
— ەندى... بار عوي... بولادى دا...
تۇلا بويى بالقىعان جىلبىسقا سارىنىڭ جانارى دا تۇتىندەپ كەتكەن ەكەن، سامايىنداعى بەس تال ءتۇبىت پەن بۋسانعان جىلتىر ەڭبەگىن ءبىر سيپادى دا قاسىنداعى قيسىق مۇرىندى كۇنشىلىكتەن ىزدەگەندەي يەگىن وقشىرايتا كوتەردى. تىلەمسەك كەيپىندە "بىردەمە دەسەي" دەگەن جالىنىش بار ەدى.
— ە، بار عوي... باس امان بولسا بولادى دا، — دەپ قيسىق مۇرىن "مىرزاسىنىڭ" ءسوزىن قايتالاپ تىندى.
پوشتانىڭ قىسىر كەلىنشەكتەرى تۇگىلى، بەكەتتىڭ ءوزى دە وسى ءبىر تۇسىنىكسىز "شارۋانىڭ" ار جاعىندا شىرعالاڭى بار ما دەپ كۇدىكتەنىپ، قيسىق مۇرىننىڭ اۋدارعان شەكتەي جىلپىلداۋىنان شوشيىن دەدى. سول شىرعالاڭنان سىتىلىپ شىعۋدىڭ امالىن ىزدەي باستاعاندا، وزىنە تەل ەڭگەزەردەي سارى ساماۋىردى كوتەرىپ كىرگەن سارى كەمپىر تاپال جوزىنى ۇشەۋىنىڭ الدىنا دوڭگەلەتىپ قويدى دا، قاشار جولدى ءبىرجولا بەكىتىپ تاستادى. اق قۇبا كەمپىردىڭ ءالى دە يلاناتىن ءتۇرى جوق ەكەن، ەندى سيتاندى ەكىنشى جاعىنان كەلىپ قامادى:
— ونداي اس تا توك دۇنيەڭ بولسا، اناۋ سەگىز بالانىڭ ۇستىنە، قۇتىنىڭنىڭ بۇتىنا جاپسىرمايسىڭ با؟! مەن بىلەتىن قوتان اعاشتىڭ مەكتەبى سەنى جارىتقانى شامالى ەدى عوي، ناعىپ وعان وزەگىڭ ۇزىلە قالدى؟..
— قايران جەڭەشەم-اي، سەلسەبەتتىڭ سەكرەتارى بولعانىڭ راس ەكەن-اۋ، جۇرتتىڭ بالا-شاعاسىنا دەيىن تۇگەندەپ الىپسىڭ! — دەپ اسەكەڭ جەڭگەسىن اڭگىمەدەن اداستىرىپ جىبەرۋگە كىرىسكەن. — مۇندا بالا-شاعادان باسقا دا ەسەپ-شوتقا تۇسپەگەن تالاي مۇككامال بار عوي!..
— ادىرەم قال! سەن مەنى ءويتىپ قورلاما! — دەدى اق قۇبا كەمپىر، — مەن سەكرەتارى ەمەس، پرەدسەداتەلىنىڭ ءوزى بولعام! ۋبورششيتسانىڭ شوقپىتىنا ەرەمىن دەپ جەتەكشىل بولىپ، توزعان كەزىمە تاپ كەلدىڭ دە، ايتپەسە، قىلشا موينىڭ تالشا دەپ وتىرعان جەرىڭە قازىق قىپ قاعىپ جىبەرەتىن ەدىم عوي!
— قالپى ايتسام كەچيريپ قويعۋن، جەەشە! — دەپ قيسىق مۇرىن جالت بەرىپ شىعا كەلدى. — ال، جولداستار، شايعا جۇگىنەلىك. مىرزام، قاماۋ تەرىڭ ءالى دە شىقپاي وتىر بىلەم، باس شايعا، باس! — دەدى. — بۇيىرتسا قۇيقاسى دىرىلدەپ بۇلاننىڭ كاللاسى دە كەلەر! زەكەتىڭە بولايىن سيتەكەم-اي، سول شىركىندى سەن اتپاعاندا ءبۇل جەردەن قۇراۋىز اتتانعانداي ەكەمىز-اۋ!..
مىڭ سومنىڭ توركىنى — ءبىر بۇلاننىڭ ايىپ قۇنى ەكەنىن بەكەت ەندى ءتۇسىندى. جىلبىسقا سارىنىڭ سىرگەلى تايلاقتاي قيسىق مۇرىننىڭ قاقپايىنا قامشىسىز سۇمەڭدەۋىن ۇققان سوڭ بارىپ وعان دەگەن ىشتەي جاناشىرلىعى دا قولپ ەتىپ ءتۇسىپ قالدى. كارتادان ۇتىلعانداي سارى كەمپىردىڭ قايماقتى شايىن دا قوبالجىپ وتىرىپ، ءدامىن الماي، قوڭىلتاق ءىشىپ ەدى.
— وسىنىڭ ءوزى اينالدىرىپ كەلگەندە اڭ شارۋاشىلىعىنىڭ داۋى بولدى عوي، — دەپ مانادان بەرگى مىلجىڭ-سونار كەڭەستىڭ كەسىمىن قيسىق مۇرىننىڭ وزىنە يتەرىپ تاستاي سالدى.
اسەكەڭ دە ونىڭ ىشەك قاتپارىن تۇتامداپ وقىپ، الدىن كۇنى بۇرىن وراعىتىپ وتىر ەكەن، الىستاعى ءبىر اعايىنعا كولدەنەڭ اتتىدان اۆانسپەن سالەم جولداعانداي كۇڭك ەتىپ:
— اۋدانعا جەتكەنشە يت تۇگىلى سيتەكەڭنىڭ ءولىپ قالماسىنا كىم كەپىل، — دەپ نەمكەتتى عانا ءسوزىنىڭ اياعىن قىلعىنباي جۇتىپ قويدى.
ەگەردىڭ كۇڭكىلى دە قاساقانا ەكەن، قوس كەمپىردىڭ قۇلاعىنا ينەدەي قادالعان نەمكەتتى ءسوز ەكەۋىنىڭ دە كەسەسىن داستارقانعا ەرىكسىز قايتاردى.
— تاعى نەمەنەنى بىقسىتىپ وتىرسىڭ؟ — دەدى اق قۇبا كەمپىر.
— بىقسىتىپ وتىرمىز، — دەدى اسەكەڭ بىلق ەتپەي. — بىقسىتامىز عوي... ءورت شىقپاي تۇرعاندا بىقسىتىپ وشىرمەسەك... ايتپەسە، ءبىر باستىڭ ار جاعىندا ءمليسا ءجۇر، ءمليسانىڭ ار جاعىندا بركورول كورىنىپ تۇر، بركورولدىڭ ار جاعىندا سوت وتىر. ونىڭ ار جاعىندا ءبىراز جىلدى ارقالاپ تا كەتۋىمىز مۇمكىن. سيتەكەڭنىڭ تايگادان تارتىپ جەگەن سوعىمى جالعىز وسى بولسا ءبىر ءجون عوي...
— تەك وتىرشى ءارى توندىرمەي! — دەپ سارى كەمپىر اسەكەڭنىڭ كەسەسىن كوزىنىڭ قيعاشىمەن ۇسىندى، — اناۋ سەگىز بالانىڭ وبالى جىبەرمەس!..
— تەك وتىرمىز عوي، — دەدى اسەكەڭ. — سەگىز بالانىڭ وبالى دەپ تەك وتىرعان جوقپىز با... سەگىز بالانى ازسىنساڭ، تانا-تورپاعىمەن بەس سيىر، ون بەس جىلقى، جىل سايىن ەتكە وتكىزەتىن ون وگىز تاعى بار. سيتەكەڭ كەلگەنشە ەسىل مالعا كىم يە؟.. سولاي، بيكەشتەر! سيتەكەڭنىڭ جوقشىسى سەندەر مە، جوق الدە مەن بە، سول اراسىن بىلە الماي، ءتۇبى اق تاناۋ قارا ەسەكتىڭ ءوزى مەن بوپ شىعام با دەگەندە شىرت ۇيقىمنان شوشىپ ويانام!..
ەسەك اتتى حايۋاندى كەششەلەر كاتەگورياسىنا جاتقىزسا، اق تاناۋ قاراسى سونىڭ كلاسسيكالىق ۆاريانتى بولسا كەرەك. ەسەك كورمەگەن ەلگە ونىڭ پسيحولوگيالىق تەگىنىڭ قالاي جەتىپ جۇرگەنىن كىم ءبىلسىن، ايتەۋىر قيسىق مۇرىن ءوزىن-وزى قانشاما بوساعاعا اپارىپ تاستاعانىمەن كەششەلەردى بىلاي قويىپ، ورتا بويلى، قوڭىر توبەلدىڭ قاتارىنا دا سىيمايتىنىن بەكەت ىشتەي سەزىپ قالدى. بىرەۋدى مۇجىپ-جەگەندە جىلىك مايىنا دەيىن قاقتاپ، قان تاستاتاتىن كەسپەي-باۋىزدانىڭ ماقتاعانى دا داتتاۋعا بەرگىسىز، ءتيىپ كەتسە ويىپ تۇسەتىن ناعىز ۋسويقىنىڭ ءوزى عوي. ناعىز ۋسويقى! عۇمىرى بىرەۋدىڭ قۇيرىعىنا قالجۋىر بايلاپ كورمەگەن بەكەت قاراپ وتىرىپ قيسىق مۇرىنعا ات تاۋىپ قويعانىنا قاتتى قۋاندى.
ۋسويقشىڭ الدىندا بەس قارۋىنان تۇگەل ايرىلعان اق قۇبا كەمپىر "پوچتوۆىي پەريەۆودتىڭ" ەتەگىنە قول قويىپ قۇتىلدىم با دەپ ەدى، كىلتيپانىن تۇگەندەپ شىققان ەگەر تاعى دا كەرى يتەردى.
— انشەيىندە عوي، سەلسەبەت بولدىم دەپ شىرەنگەندە جالعىز قامزولدىڭ ساۋىرىن جىرتاسىڭ! لاۋازىمىڭدى تۇگەندەپ قوي! دۇنيەدە سارقىت كوپ. قاي سارقىت، كىمنىڭ سارقىتى ەكەنىڭدى جۇرت قايدان بىلەدى؟!
— اش قولتىققا جابىسقان تاسكەنەدەي سەن دە ءبىر تاناۋ تىققان جەردەن موينىڭ ۇزىلمەي تۇسپەيتىن پالە ەكەنسىڭ! قاي سارقىت ەكەنىمدى ەل بىلەدى، كىمنىڭ سارقىتى ەكەنىمدى زيراتى بەلگىسىز اعاڭدى كوردەن تۇرعىزىپ سۇرارسىڭ!.. ال، ەندەشە، وسىدان مۇرنىڭ ورنىنا كەلەتىن بولسا!..
— ويپىر-اي، مىنا قولىڭدى ويانكومات كورگەندە كەشەگى سوعىستا پولكوۆوي پيسارلىككە الىپ كەتكەندەي ەكەن-اۋ! — دەپ ۋسويقى اربايعان جازۋدى شۇقشيىپ تاعى ءبىر وقىپ شىقتى دا سارقىتتان قۇددى قارىزىن قايتارىپ العانداي قاعازىن قىرىق بۇكتەپ سيتاننىڭ قالتاسىنا سالدى.
سارى كەمپىردىڭ ەڭگەزەردەي سارى ساماۋىرى ەڭكەيىپ بارىپ ءشۇر ەتكەندە وسىنداعى ءتورت كوزدىڭ جەمساۋى دا شاعاناقتاپ قالعان. ءىش كەپتىرگەن شاي ەمەس، ۋسويقىنىڭ ساۋداسى ەدى. جالىنعانداي بولىپ كەلگەن قيسىق مۇرىن اقىرى جالىندىرىپ ءجۇرىپ قول قويدىرىپ الدى دا "بالە بوقشاسىنىڭ" اۋزىن اشتى. ءتورت مىڭ سومدى ساناپ، شىپ-شىرعاسىنا تيىسپەي جالبىسقا سارىنىڭ قولىنا ۇستاتتى.
— مىناۋ بەس وگىزىڭنىڭ پۋلى! اناۋ مىڭ سومدى بۇگىن سالماساڭ ەرتەڭ پروكۋروردىڭ الدىنان تابىسامىز!.. تاسبيدانيە!.. جوعال!..
"جوعال" دەگەندى ۋسويقى سارى كەزدىكتى تاپال جوزىعا قاداپ وتىرىپ ايتىپ ەدى. "جوعال" دەگەندە ونىڭ جىلاننىڭ كوزىندەي شۇڭىرەيگەن سۋىق جانارى جىلبىسقا سارىنى جۇتىپ جىبەرە جازداعان. جىلبىسقا سارىنىڭ جاۋىر كرەسلودان قالاي تۇرىپ، قالاي كيىنىپ، قالاي كەتكەنىن بىلايعى جۇرت بىلمەي دە قالعان. قوس كەمپىر ءتىل-اۋىزدان ايرىلىپ وتىر ەدى. بەكەت بۇگىنگى سپەكتاكلدى سىڭىرە الماي وتىردى. قيسىق مۇرىن تۇك كورمەگەندەي، تۇك بولماعانداي الدەبىر اۋەندى قاننان-قاپەرسىز ىسقىرىپ وتىردى.
3
قىزىل قاراعايدان سوققان قوس قابات كوتتەدجدىڭ تۇنەمەلى ۇستىندە ەدى. ىرگەدەن ەسكەن سارى تاپ جىلۋدىڭ لەبى، جالاڭاش قابىرعادان تاناۋعا ۇرعان شايىردىڭ قوش ءيىسى شي ىشىندە دەمىگىپ جاتاتىن قىمىز ساباسىن ەسكە سالعان. جەڭىل بول سىن دەپ بالقاراعايدان جاساعان جۇپىنى مەبەل، جۇپىنى بولسا دا تەپكىلەسەڭ سىنبايتىن بەرەكەلى زات. لەسحوزدىڭ ءوز سەحىندا جاساعان قۇستار. دەگەنمەن وسىلاردىڭ ءبىرى دە استانادا جوق مۇككامال. اش كوزگە نە تۇسپەيدى، اشقاراق كوڭىلگە نە كەلمەيدى، جوق جەردەن دۇنيەقوڭىزدىعى ۇستاعان بەكەت: "اتتەڭ، كوشىرىپ اكەتەر مە ەدى!" — دەپ قىزىقتى. ۋسويقىڭا ءۇن جوق. "بەكە، كەچيريپ قويعۋن، كوز جۇمارسىز ۇيىقتاي المايتىن اۋرۋىمىز بار! — دەپ قيسايعانىنا ءبىر ساعات، سودان بەرى تىرس ەتكەن جوق ەدى، كورشىسى دوڭبەكشي بەرگەن سوڭ با، كىتابىن جاستىق استىنا كەپىل قىپ تىعىپ، جەلكەسىندەگى جەتىم لامپانى كىندىگىنەن باسىپ ءوشىرىپ تاستادى. ارىقتىعى سكەلەتتەن وزعانداي ەكەن، تىزەسىنىڭ ۇرشىعى كورپە استىنان ىرسيىپ جاتىر. اسپانعا قاراپ قاتىپ قالعان سياقتى ەدى، سول قالپىندا بەتىنىڭ ءبىر تۇگىن جىبىرلاتپاي:
— قانشاعا كەلدىڭ؟ — دەدى.
— جاسىمدى ايتاسىز با؟
— جاسىندى قايتەم، جاسىڭ ماڭدايىندا جازۋلى تۇرعان جوق پا، ءدال وسى جەرگە دەگەنىم دە.
— ءبىرجولا قالام با دەيمىن.
— قال... قالىش كەرەك.
— وسى ءسىز قىرعىزشا ساپىراتىنىڭىز قالاي؟
— ءا، ول دا قىرتتىقتىڭ ءبىر ءتۇرى عوي... ءبىر شاما قىرعىز دوستارىم بار ەدى، كورمەگەنىمە ون بەس جىل... اعايىننىڭ تىلىندە سويلەسەڭ اشۋىڭ باسىلعانداي بولاتىنى دا بار...
— ون بەس جىل بويى وسىندا ىستەيسىز بە؟
— ءپاشتي... ەكى جىل مەككەگە بارىپ كايتقانىمدى ەسەپتەمەگەندە...
— ءشاريعات جولىمەن بە؟
— ءپاشتي... براكونەر دەگەن جەگجاتىمنىڭ وكشەسىن جاقانمەن جاماپ بەرەمىن دەپ ەكى جىل لاگەردە وتىرىپ قايتقانىم.
— جەگجاتىڭىز الگى سيتان ەمەس پە؟
— ۇستىنەن ءتۇستىڭ.
— نە ىستەيتىن ادام ءوزى؟
— اڭديتىنى مەن، اتاتىنى — كوزىنە تىشقان تۇسسە دە ءتىرى جىبەرمەيدى. ءبىر كەزدە باستاۋىش مەكتەپتىڭ دىرداي ءمۇعالىمى ەدى، سول تىشقاننىڭ تەرىسىنە بولا سەمەيدەگى سىرتتاي وقۋىن ون جىلعا سوزىپ، اقىرى ەكەۋىن دە تاستاپ كەتتى.
— ياپىراي، تىرلىكتى تىشقان تەرىسىنە ايىرباستايتىندار دا بار ەكەن-اۋ.
— بار عوي، بار... بۇل تايگادا نە سۇمىراي، نە سۇڭعىلا جوق دەيسىڭ. ءبارى بار!.. تەك ادامىنان حايۋانى، تۇلكىسىنەن تىشقانى وزىپ تۋر دا. كەي تىشقاننىڭ پۋلى سيتاننىڭ قۇنىنان دا قىمبات. ءبىر دورباسىن ارقالاپ قالا بازارىنا ءبىر بارىپ كايتساڭ وشارلى جانعا ون جىل تالشىق...
اسەكەڭ كولدەي ورامالمەن كوزىن تاس قىلىپ تاڭىپ الدى دا سىلەيىپ تۇرىپ جاتتى. سىرت كوزگە توسەككە تاڭىپ تاستاعان جىلدى سۇرەي سياقتى ەدى. بەكەتكە جىلىك-جىلىك قىلىپ بورشالاپ، داكەمەن بۇركەي سالعان ءمارتتىڭ اش قاڭقاسىنداي كورىندى دە اۋەلدە ىرگەسىندە ولىك جاتقانداي تۇلا بويى تۇرشىككەن: نە دىبىس جوق، نە تىنىس جوق، داعاراداي ورامالدىڭ استىنداعى قيسىق مۇرىننىڭ ۇڭىرەيگەن قوس مۇرجاسى وكپە تۇسىڭنان دىم سىزباي اندىپ كەپ جاتقانى.
اسەكەڭنىڭ ادەتى وسى ەدى. ءتۇننىڭ ءبىر الەتىنە دەيىن كىتاپ وقىپ، تاڭ اتا بارىپ كوزدى سۇلگىمەن تاڭىن الىپ جاتا بەرەدى. ۇيىقتاپ تا جاتپايدى ايتەۋىر جاتادى. ايتەۋىر جامباسى تالعانشا تال تۇسكە دەيىن اۋناپ تۇرادى. بۇل مەزگىلدە اللانىڭ دا سالەمىن الماۋعا بار. قايدا بارسا دا "بالە بوقشاسىن" كىتاپقا نىعارلاپ شىعادى. سولاردىڭ بىرەۋى دە جالپاق جۇرتتىڭ ساۋاتىنا سيا بەرمەيتىن، جالپاق جۇرتقا قاجەتى جوق قايداعى جوق نارسەلەر.
بۇگىنگى جاتىس بولەك ەدى. بۇگىنگى جورىق تا ەرەسەن بولاتىن. جولعا شىققاندا كەشەگى ىڭىردەن بەرى ءجۇز شاقىرىمدى جاياۋ ولشەپتى. اتى بار بولعىردىڭ پاياسىن قاسات قارعا قاجاتىپ الىپ... "قاپ، ءشوپ تۇبىنە بوس قويا بەرمەگەنىمدى قاراشى!.. كورشىدەگى بەتپاق كورسە جاقسى-اۋ!.." قول-اياعىن جيا الماي جاتىپ جالعىز اتىن ويلادى. دەنەسى دەل-سال، ءجۇز شاقىرىمدى ءجۇرىپ ەمەس، الدەكىم سۇيرەتىپ اكەلىپ تاستاپ كەتكەندەي.
بالەنىڭ باسى سيتان سىبولىش!.. قاسىندا ءجۇرىپ-اق قان قان قاقساتىپ كەتەدى. ءسويتىپ ءجۇرىپ جانىنان قورقادى ەششە!.. ون وگىزدىڭ بەسەۋىن وكىمەتگەن جاسىرىپ، اسەكەڭنىڭ اتىنان وتكىزىپ ەدى، بىلتىر كۇزدە تاپسىرعان ەتتىڭ اقشاسىن بيىلدىڭ ناۋرىزىنا دەيىن سوزعان زاگوتسكوت ونسىز دا تىشقاننان تيىن ساۋعان سيتاننىڭ ومەشەگىن ۇزەردەي بولعان. كۇندە كەلىپ قيقيىپ وتىرىپ العان سوڭ، سونىڭ اقشاسىنا بولا اۋدان باسىنا بارىپ قايتىپ ەدى. ايۋلىنىڭ جالعىز زايمكەسىندەگى جالعىز كورشىسى ورمانشى تىنىمكۇل بۇلاننىڭ تانا بۇقاسىنىڭ تالىستاي تەرىسىن جايىپ سالىپ وتىر ەكەن. سۋمەن اعىپ كەلدى دەدى، تالعا ورالىپ جاتقان جەرىنەن تاۋىپ الدىم دەدى. تەرىدە نە وق تەسكەن، نە پىشاق كەسكەن جىرتىق جوق. قۇددى تۇرەگەلتىپ قويىپ شەشىندىرىپ اكەتكەن سياقتى. قىس تا قاتتى بولعان جوق، پۇشپاعىنىڭ شەلى مايلى ەكەن، ولمەلى ارىق-تۇراق بولماسا ورماننىڭ تاعىسى وق تيمەي جىعىلا ما؟..
— ارعى بەتتەن اجال قۋىپ كەلگەن بەيباق بولدى عوي.
— ارعى بەت پەن بەرگى بەتتىڭ ەن-تاڭباسى بولەك دەيمىسىڭ، قايدان كەلسە دە ايتەۋىر مال سەنىكى، جاۋابى دا سەنىڭ موينىندا، — دەپ تىنىمكۇل مىرس-مىرس كۇلدى. — كىم دە بولسا يت ەكەن، ىرىمعا بولسا دا مال يەسىنە ىشەك-قارنىن وراپ جىبەرسەشى!..
— كوپتەن قىزىل كورمەگەن ورمانشى بۇقانىڭ تەرىسىن شيكىدەي جۇتىپ قوياتىنداي كوزى قاراۋىتىپ، كادىمگىدەي كەيىپ تۇر ەدى.
— مۇمكىن، ارعى بەتتەن تەرىسى عانا كەلگەن شىعار؟..
— بۇل تۇستا بىزگە قاراي اعاتىن بۇقتىرمادا قولتىق جوق. قاراشى، تەرىنىڭ شەلىن دە سۋ سورىپ ۇلگەرمەپتى، قانتالاپ تۇرعان جوق پا. ەندەشە، قاساپشى دا بۇقانى وسى جاعادا جاۋكەمدەپ، قانجىنى مەن تەرىسىن سالەم – ساقپىت قىلىپ سىزگە ادەيى جىبەرگەن... ىشپەي-جەمەي كۇپتى بولعان دەگەن وسى، تىنەكە!..
— ءاي، سەن وسى مەنەن كورىپ تۇرعاننان ساۋمىسىڭ؟!
— مەن كورمەي – اق قويارمىن-اۋ، ءبىراق، ارعى بەتتە دە اڭدۋشى بار ەمەس پە؟..
ارعى بەت پەن بەرگى بەتتىڭ ەن-تاڭباسى ءبىر بولعانمەن يەسى بولەك. مۇرنى ءبۇتىن دەمەسەڭ، ول جاقتا دا ءبىر اسەكەڭ وتىر. ەكەۋى بۇقتىرمانىڭ سۋىنا دەيىن قاق جارىپ، ۇشقان قۇس، جۇگىرگەن اندى دا قاق ءبولىپ قورىپ، قورىعىنا كىرىپ كەتپەسە حايۋان تۇگىلى، كىسى ءولىپ جاتسا دا ءبىر-بىرىنىڭ ىسىنە قول سۇققان ەمەس، ءارقايسىسى ءوز الدىنا دارا حان بولىپ وتىرىپ، تالاي -تالاي داۋ شاردى بىر-بىرىنە يتەرىپ تاستاعان كەزدەرى دە بولعان. ءبىراق تۇزى جەڭىل مە، ءتۇبى اسەكەڭ جالعىز قالادى دا جۇرتتىڭ ءبارى قاشاندا اسەكەڭنەن ارامداۋ بولىپ شىعادى. قانشا ءبىر جاۋ دەگەنمەن بۇل جولى دا وقىس شىعىندى كورشىسىنىڭ ەسەبىنە جىققىسى كەلمەي – اق تۇر.
— بۇل بايعۇس ارعى بەتتەن ءجۇزىپ وتكەن، — دەپ اسەكەڭ تەرىنى ءتىرىلتىپ الاتىنداي نۇقىپ تىلدەستى. — جاعاعا ىلىگە بەرگەندە بەرگى بەتتە توسىپ وتىرعان سيتان سىبولىش قاسقا ماڭدايدان كارتەچپەن قاعىپ تۇسىرگەن.
— سيتان؟!. ول ءيتىڭ كەشە عانا ۇيىڭنەن اتتانىپ ەدى عوي؟!
— ول يت كىمنىڭ ءدامىن تاتپاي ءجۇر دەيسىڭ! ءبىراق ونداي ءيتتى دوم اتۋشى ما ەدى!.. مەنىڭ بەتىمدى تەرىس قاراتىپ جىبەرىپ، قايتىپ كەپ قوتانىما تۇسكەنى دە!..
سيتان ويىندا دا جوق ەدى. اۋزىنا قالاي تۇسكەنىن ءوزى دە بىلمەي قالدى. سول جىلبىسقا سارىعا تەلىپ قويعان قاي قۇداي ەكەن؟.. بوقجەمەسە ءيتتىڭ باسى اۋىرادى دەمەكشى، ايتەۋىر ءبىر ساسىققا بىلعانباسا جۇرە المايتىن وزىنە دە وبال جوق. ماڭدايىنا تيەتىندەي-اق بولىپ ەدى...
شولىپ قانا قايتامىن دەپ تالما تۇستە جاياۋ شىققان اسەكەڭ قايتىپ ۇيگە ورالعان جوق. جاعادان ەكى اتتىڭ ءىزىن كەسىپ ەدى، تۋرا جىندىسايعا تارتىپتى. ءبىرىنىڭ ارتقى تاعاسى سىنىق، تۇياعىنىڭ جارىعى بار ەكەن، سيتاننىڭ استىنداعى شاعىر كوز شابداردىڭ ارتقى سول اياعىنىڭ شىرقىلى بارى ەسىنە سارت ەتە قالدى. جارتى تاعا العاشىندا جىندىسايعا جەتەلەپ كەلىپ، جالت بۇرىلىپ جامانايعا سالىپ ەدى، ارتىنشا ونى دا كوكتەي ءوتىپ قوتاناعاشقا بەتتەگەندە ۇرىنىڭ سيتان ەكەنىنە كۇمانى قالعان جوق. قاسىنداعى ءماتپۇسا، ايتپەسە ءپاتلاسى بولار. ءيتتىڭ اداستىرعانداعى ءتۇرىن!.. بۇل تايگادا بۇگىندە ۇرى تۇرماق بيت جوعالار ما ەكەن!..
جاز ايىندا بولماسا قىس بالاسىندا ات تۇرماق ادام ءىزى تۇسپەيتىن قوتاناعاشتا بار بولعانى جيىرما ءتۇتىن، بەس-التى كارى-قۇرتاڭىن قوسقاندا باۋىرىنان دارەتكە وتىراتىن جيىرما ەركەك، جيىرما جاۋلىق، ءتورت كلاستىق ءبىر مەكتەبى، بالا-شاعانىڭ نانىن ايىرىپ وتىرعان سۋ ديىرمەنى اۋىل سوۆەتتىڭ ەسەبىندە دە جايلى جىلدارى ساۋساق جالاتىپ، جايسىزدا شەلەگى قاڭسىپ قالاتىن ومارتاسى سوۆحوزدىڭ ەسەبىندە. ءبىر كەزدە التىن رۋدنيگىنىڭ قىستاعى ەدى، التىنى تاۋسىلدى ما، الدە التىننان ازابى كوپ بولدى ما، ايتەۋىر سوعىس كەزىندە جابىلىپ قالعان پرييسكا قايتىپ اشىلعان جوق تا جيىرما ءتۇتىندى ەل قىلىپ وتىرعان ازاماتىنىڭ ءتۇرى سيتاندار ەدى. ول سابازدىڭ دا زايمكەگە كوشىپ كەتكەنىنە ون جىل، ارتىندا قالعان ءماتپۇسا، ءپاتلالار جىلىنا ەكى-اق دۇركىن "زرياپلاتا" دەپ اتالاتىن جالاقىعا بولا ويعا ءتۇسىپ، سونىڭ وزىنە پاريجگە بارىپ قايتقانداي كەيكيگەندە سىڭبىرە الماي قالاتىن، دورسترويدىڭ ماكارون كوجەسىنە ءبىر تويسا شالا بايىپ، ۇيىنە جەتكەندە بالا-شاعاسىن تانىماي قالاتىن جۋاندار. ءسويتىپ وتىرىپ، ەل شەتىنەن تىشقاق لاق جوعالسا، قۇيقانىڭ ءيىسى قوتاناعاشتان شىعاتىنى جانە بار. ۇرلىق ىستەدىم دەپ جاسىعان ءبىر ءپانداسى، ۇرلىق ىستەدى دەپ جازعىرعان ءبىر پاندە بولسا ناعىلسىن. اسەكەڭنىڭ تاناۋى قيسىقتا بولسا سول ءيىستى بىردەن الىپ ەدى...
سيتان مەن ءماتپۋسا قىزىل الا قان بولىپ جايراپ وتىر ەكەن، تۋرا ۇستەرىنەن ءتۇستى. بۇقانىڭ ەتىن قاداعىن ءبىر سومنان وسىنداعى جيىرما تۇتىنگە سالىق قىلىپ ءبولىپ، بىرەر جىلىك پەن ۇيتىلگەن باس ەندى كەشىككەندە قازاننان تابىلعانداي ەكەن.
— قولىڭ ۇياتىڭا جەتپەگىر سۇمىراي سيتان، ارتىڭنان بالە بوقشانىڭ ەرە كەلەتىنىن ءىشىم سەزىپ ەدى-اۋ! — دەپ ءماتپۇسانىڭ قامىت اياق جورعا قاتىنى بايى بۇگىن ولگەندەي سۇڭقىلداپ شىعا كەلدى. ءبىر جارتىنى توڭقايتىپ، ەكىنشىسىنىڭ توپىسىن جاڭا شەشىپ جاتقان ءماتپۇسا قوتان اياق جورتاسىن قامشىنىڭ استىنا الماعاندا اسەكەڭ قاشۋعا قالىپ ەدى.
— ە، باسە، قاشانعى جەڭگەمىزدەن تاياق جەي بەرەسىڭ، سەن دە ءوستىپ اندا-ساندا ەڭ بولماعاندا كىسى كەلگەندە كوسەۋىڭدى كورسەتىپ قويساڭشى!..
اسەكەڭنىڭ جىلى سوزىنە الدىمەن جادىراپ سالعان جورعا بيكەنىڭ ءوزى ەدى، مايپاڭداپ ءجۇرىپ كورپەسىن سىلكىپ سالدى دا تورگە شاقىردى. دەمدە قۋىرداق تا كەلگەن، ىننەن شىققان تىشقاننىڭ قىزىلشاقا بالاپاندارىنداي تۇس-تۇستان كيمەلەگەن جالاڭبۇتتاردى كورگەندە تاباققا قاسىق الا جۇگىرۋگە اسەكەڭنىڭ ءداتى جەتپەدى، نەمەرەنى قوسقاندا ءماتپۇسانىڭ ۇرپاعى وتىزدان اسىپتى، جورعا بيكەسى ەگىز-ەگىزدەن تاۋىپ، كۇنى بۇگىنگە دەيىن كەلىندەرىمەن جارىسىپ وتىر دەگەندى ەستىگەن. "الا قوي، اينالايىن!"، "كەلە عوي، جانىم!" دەپ ءارقايسىسىنىڭ الدىنا شوكىم-شوكىم قۋىرداق تاستاعان اسەكەڭنىڭ سيتان سىبولىشى شىنىمەن-اق كوپ بوقتاشاقتىڭ جاناشىرى سەكىلدى ەدى، بىرەۋدىڭ اسىنا جورتا جاساعان جومارتتىعىن، ءماتپۇسانىڭ تاساسىنا تىعىلىپ الىپ، تاعىنىڭ ءبىر تاناسىن ەندى دە قيمايمىسىڭ دەپ قيسىق مۇرىنعا كورسەتكەن نوسىن بۇل دا سەزبەي قالعان جوق. ءبىر ءۇيلى جاننىڭ قورىققانى "بالە بوقشا" ەدى، اسەكەڭ دە بارىنشا بۇلدانىپ، جورعا بيكەنىڭ قوتان اياعىنا قۇدا تۇسكەندەي-اق شيراتىلىپ باقتى. سودان ال كەلىپ سىلتە! ال كەلىپ سىلتە!.. ءتۇن ورتاسىنا دەيىن سىلتەستى. ءبۇل سىلتەسپەن قيسىق مۇرىندى سىلەيتە المايتىنىن سەزگەن سيتان سىبولىش ءتۇن ورتاسىندا ءماتپۇسانىڭ قۇلاعىنا سىبىرلاپ: اراق تاۋسىلدى، اياعىن توبەلەسكە اينالدىرىپ جىبەر دەدى. ءماتپۇسا كىمدى ساباسىن، اينالدىرعانى ءۇش كوز ەكەن، سيتاندى ساباسا — اسىراپ وتىر، قيسىق مۇرىندى ساباسا — ەرتەڭ كەلىپ دىڭكىلدەپ ايداپ كەتەدى-اۋ دەپ بالەلى جىرتىققا بارماعىن قيمادى. جورعا بيكەسىنە بىردەن باس سالۋعا باتا الماي، اقىرى جوزى استىنداعى سۇلاپ-سۇلاپ جاتقان بوس بوتەلكەلەردى، قىلقىندىرىپ الىپ لاقتىردى. وت باسىن جاي تۇسكەندەي جايراتىپ: "ءيتتىڭ عانا قاتىنى-اي قالعانىن قايدا تىقتىڭ؟!" — دەپ جورعا بيكەنى جونداۋعا كىرىسكەن، اراشاعا تۇسەر مە ەكەن دەپ سيتان سىبولىش اسەكەڭدى اندىپ ەدى، ءبۇل دا كەسىپ الساڭ قان شىقپايتىن جاۋىز ەكەن، ءماتپۇسانىڭ قول باتىرماي قودىراڭداعان قوقان-لوقىسىن، سيتاننىڭ كوز قىستى مانەرىن بايقاپ قالىپتى. پروۆوكاسيا ونبەي جاتقان سوڭ اراشاعا ايعاي-سۇرەندەپ سيتاننىڭ ءوزى شىقتى دا بالا-شاعانى تۇگەل وياتىپ، ءتۇن ورتاسىندا تىنىش ءۇيدى ۇلارداي شۋلاتىپ ءبىر – اق تىندى.
— باباڭنان ب ا ق قونباعان ءماتپۇسا! جارىماعان ءماتپۇسا!..اجەپتاۋىر تەكتىنىڭ قىزى ەدىم، جەتىستىرەم دەپ الىپ ەدىڭ، تەپكىدەن كوز اشپادىم! ويباي دا عانا قوجا قاينىم-اۋ، ولتىرمەسەڭ اۋدانىنا الا كەت، بۇل نەمەنىڭ ۇزىنى مەن قىسقاسىن اليمەنتپەن تاڭداتايىن!..
اعىل-تەگىل، ەبىل-سەبىل بولىپ جورعا بيكە داعدىلى رەپەرتۋارىنا باسىپ-اق ەدى، ارام قاتقىردىڭ جانارىندا دىم جوق ەكەن. كورەر تاندى كوزىمەن اتقىزعان اسەكەڭ العاشقى تاۋىق شاقىرعاندا سيتاننىڭ شىرقىلداق شابدارىنا ءمىندى دە، بۇقانىڭ ۇيتىلگەن باسىن جاعىن ايىرماستان وزىنە ارقالاتىپ جاياۋ ايداپ شىقتى. جورعا بيكە قاقپا سىرتىندا قۋىپ جەتكەن، قولىنداعى ءبىر جىلىك ەتتى قانجىعاڭا بايلاپ كەت دەپ جاتا جابىستى. مۇنىڭ ارتىندا قانداي پالە، قانشا مىندەتى بولدى ەكەن دەپ بەت-جۇزىن پىسىقتاپ ەدى، جيىرما قۇرساقتىڭ تولعاعى مەن ءماتپۇسانىڭ توزاعىنان باسقا بوتەن ازاپتى اڭعارا المادى.
— ءسويت، قاينىم، قۋ باس ارقالاعان ىرىمعا جامان، — دەدى.
ەكى تۋىپ ءبىر قالعانىنداي ءۇزىلىپ تۇرعان سوڭ "ارامقاتقىرىن" قايتىپ الدى، ءبىراق "اينالايىن-اي" دەگەن جوق، ۇرعاشىدان كوڭىلى قىسىراپ كەتكەن جەتىم بايعۇستىڭ ىشىندەگى بالالايكانىڭ ءبىر ىشەگى دىڭ ەتتى دە، شىرقىلداق شابداردىڭ قولقاسىن قورقىلداتىپ سيتان سىبولىشىن قۋىپ جەتتى.
"وسى يتكە تەلىپ قويعان قاي قۇداي ەكەن؟!. وزىڭە دە وبال جوق! ءبىر ساسىققا بىلعانباساڭ باسىڭ اۋىراتىن سايتانىڭ بار ما؟! بۇل يت قاشىپ تا كەتپەيدى، بۇل يتتەن قاشىپ تا قۇتىلا المايسىڭ!" سيتاننىڭ سورى قيسىق مۇرىن، قيسىق مۇرىننىڭ سورى سيتان. "وسىنداي يت تە قاتىن الىپ، وسىنداي يتكە دە قۇداي بالا بەرەدى-اۋ!.. بىرەۋ ەمەس، سەگىزىن!.."
جەر دە تۇمان، كوك تە تۇمان، ورماننىڭ بوز شىمىلدىعىن قانجارمەن وسساڭ دا جىرتىلاتىن ءتۇرى جوق. ناۋاتتاي سىرەسىپ قالعان ءسۇر قاردى كۇرپ-كۇرپ سيپاعان سيتاننىڭ رەزەڭكە ەتىگى مەن شىرقىلداق شابداردىڭ شىنى تاپتاعانداي كۇرت-كۇرت تىقىرىنان باسقا ەس بولار ءۇن جوق. توقتى-تورىم ەمەس، پىلدەي بۇلاننىڭ باسى ءجا دەگەن جىگىتتى دە مىقشيتادى. بوكسەسى شومەيىل، تولارساقتاپ ارەڭ كەلە جاتقان سيتاننىڭ قان سىڭگەن سارى الا قاپتان ەربەيىپ سۋىر قۇلاقشىنى عانا كورىنەدى. "ءمىز باقپاۋىن قاراشى سىبولىشتىڭ!.. قانشاعا شىعار ەكەنسىڭ؟!.".
— ءوز باسىن ءوزى كوتەرىپ جۇرگەن اڭ ەدى، ازاپتى ءوزىڭ تىلەپ الدىڭ!
— ات كوتەرەتىن ەدى عوي...
— سەنىڭ يتتىگىڭدى كوتەرىپ جۇرگەن شابدارعا دا وبال-اق!
— سەنىڭ دە ءبىر نارسەڭدى كوتەرىپ كەلە جاتقان شىعار-اۋ!
"ءان – ءنا-نى!.. استىندا جاتىپ تا بەت تىرنايدى!.. وسىنداي يتكە جاقسى قاتىن قايدان جولىعادى دەسەڭشى؟! ءساميعا بولماعاندا باياعىدا-اق سۇيەگىڭ تايگادا قالاتىن سىبولىش ەدىڭ-اۋ!.."
— سىبولىش!
— Ay!
— شىنىڭدى ايتشى.
— شىنىمدى ايتسام سەنبەيسىڭ، وتىرىك ايتسام وڭدىرمايسىڭ.
— سەندە دە وتىرىك بار ما ەدى؟
— ەپتەپ... ونىم ءساميعانى الداۋعا دا جارامايدى. ال سەنى الدايتىن ادام ءالى تۋعان جوق. ءوزىڭدى ءوزىڭ الداماساڭ...
" ءيتتىڭ كوشەلى بولا قالعانىن! ءبىلىپ تە ايتىپ كەلە جاتقان جوق!" جاناشىرلىق جاساپ قاپتى قانجىعاسىنا بايلاپ الدى.
— ەندى ولمەيسىڭ، باس اياعىندى!
ولمەسە دە ولەيىن دەپ تۋر ەكەن. بەت-اۋىزدا فورما جوق، كولكىلدەپ تۇرعان كوك بالشىق. اكەڭ قوتىرباستىڭ قۇنى كەتكەن دەي ءىشىپ نەڭ بار ەدى؟!. داعاراداي سۋىر قۇلاقشىننىڭ استىنداعى جەلكەسى قىلدىرىقتاي بوپ ۇزىلۋگە شاق قالىپتى.
— سىبولىش!
— Ay!
— ءما، ۇستا! ءبىراق رەت جۇت!
"بالە بوقشاسىنان" فلياگاسىن شىعارىپ ۇسىندى. ءبىراق رەت جۇتقان. ويسىراتىپ جۇتتى. سپيرت ەكەنىن بىلمەسە كەرەك، ءۇزىلىپ بارا جاتقانداي سازارىپ، كوك مۇزعا وتىرا كەتتى.
— ءاي، زاۋال، ولتىرەيىن دەپ پە ەدىڭ؟!.
— نەدەن ماس بولدىڭ، نەدەن ءولدىڭ — ساعان ءبارىبىر ەمەس پە؟ ءبىراق سەن يت ءولۋشى مە ەدىڭ! ەندى تىپتەن ولمەيسىڭ، باس اياعىڭدى!
ءجۇرىسى اجەپتاۋىر شيراپ قالدى. ءبىرازدان سوڭ سۋىر قۇلاقشىندى شەشىپ، سامايىن ءسۇرتتى. جەلكەسىندەگى ءبىر ۋىس ءتۇبىت ورتەنىپ جاتقانداي بىقسىپ، شىڭىلتىر توبەسى تۇتىندەپ كەلەدى.
— سىبولىش!
— Ay!
— سايرا!
— قۇداي بار، قىس بويى تىنىش ءجۇر ەدىم.
— ەندى جاز شىققاندا اشتان ولەتىن بە ەدىڭ؟!.
— اناۋىڭ عوي ارانداتقان. ارعى جاقتاعى قاس دۇشپانىڭ. بەرگى بەتتەگى اتا جاۋىڭ دا قوت-قوتتاپ قويمادى!..
— نەمەنە، سەنىڭ كۇنىڭ سولارعا ءوتىپ پە؟!
— بەرگى بەتكە ايداپ سالامىن دەدى. بەرگى بەتتەگى ءيتىڭ قوتاناعاشتاعى جەزدەممەن كەلىسىپ قويدىم، جارتى قۇنى مەن ءبىر سيراعى سەنىكى دەگەن سوڭ...
— جارىپ قالعان شىعارسىڭ!
— بىلشىلباي بوپ شىقتى!.. ەكى – اق ءجۇز سوم!
— ارام قات!
— قۇداي بار، شىنىم!.. اناۋىڭنىڭ ەكەۋىن دە مەن دە قاتىردىم! بار ءتۇسىمىن ءماتپۇساعا تاستاپ كەتتىم... قۋراپ وتىر ەكەن، بايعۇس!
— ەندى ولارعا نە بەتىڭدى ايتاسىڭ؟
— وتتاماسىن! ەندى مەنەن بىردەمە دامەتپەك تۇگىلى، يت-تونىن الا قاشپاسا مەن دە يت بولىپ كەتەيىن!.. الدىمەن باستارىن ساۋعالاپ كورسىن!..
"اناۋىڭ" دا، "قاس دۇشپانى" دا ارعى بەتتىڭ ەگەرى اجىبەك كاززاپ بولىپ شىقتى عوي. بەرگى بەتتەگى "اتا جاۋ" قۇدايى كورشى تىنىمقۇلدىڭ ءوزى! قولدى-اياققا تۇرماي جىلماڭداۋى جاقسى ەدى، ونىڭ دا مىسىق كومبەسى بەلگىلى بولدى. سورلايتىن مىنا بەيباق!
— بۇلاننىڭ ايىپ قۇنى مىڭ سوم ەكەنىن بىلەسىڭ عوي؟!.
— كەت، ءاي!.. سەندە يمان بار ما؟!. بىلتىرعىسىن سۋ تەگىن-اق جەگەن سياقتى ەدىك قوي!
— وسى جولى قاماتپاسام قيسىق مۇرنىمدى كەسىپ اكەت! ەسە قايتتى. باشما باش!..
"نەرۆىسى ۇلتاننان ءسىرى بولار ما سىبولىشتىڭ! بىلش ەتپەۋىن قاراشى!" "قاتقانى قاماتارسىڭ" دەگەن ايتەۋىر ءبىر سەنىمى بار.
"تاعى دا ماي وكشەدەن تارتىپ جىبەرسەم بە ەكەن؟.. ءبارىبىر ەكى جىلدان ارتىق بەرمەيدى...
...ماڭايىڭدا قۇم شاعىلدان باسقا قاشىپ تىعىلار دالداسى جوق ەڭبەك تۇزەۋ لاگەرى كەي تۇندەرى تۇسىنە كىرەدى. ول دا ءبىر عۇمىر ەكەن-اۋ!.. كەيبىرەۋلەر وتىرىپ كەلگەنىن دە اجەپتاۋىر داراجا قىلادى. داراجا بولار وندا دىم دا جوق. كىنالىمىن دەپ قىلمىسىڭدى مويىنداپ، سول كىناڭدى اقتاپ شىققاننىڭ نەسى داراجا ەكەن؟ وندايلاردى ەل بولىپ مۇسىركەيتىنىن قايتەرسىڭ! وندايلاردىڭ مىندەتسىنەتىنىن قايتەرسىڭ! جارتى جىل ەل ۇستىندە قان مايداننان قايتقانداي ءشانيىپ قوناق بولادى! جارتى جىل ەل بولىپ وعان قىزمەت ىزدەيدى! ەل بولىپ الدىنا مال سالىپ بەرەدى! نە ءۇشىن؟!. اسەكەڭدى ەل بولىپ جابىلىپ ەكى جىلعا جىبەرىپ ەدى. بار قىلمىسى — وسى سيتان سىبولىشتىڭ ماي وكشەسى. بار شاتاق — ءبىر ءيتتىڭ داۋى. ءيتى يت-اق ەدى! ەلدە جوق، ءباتىس-سىبىردىڭ لايكاسى بولاتىن. ايتەۋىر سيتان يتتەن قۇنى قىمبات ەدى. قۇنى وزىنەن قىمبات ءيتتىڭ سىرتتانىن ىزىنە ءتۇسىپ قالماعان سوڭ ءبىر كۇنى اتىپ كەتىپتى. ارتىنان قۋىپ جەتكەن اسەكەڭ ەت قىزۋىمەن ماي وكشەسىنە ايۋ كارتەچتىڭ بىرەۋىن سۇڭگىتىپ ەدى. تۇگى دە كەتكەن جوق، جارتى-اق جىل اقساپتى. اتتەڭ، ماي قۇيرىقتان دۋپلەتتى جاپىستىرىپ جىبەرۋ كەرەك ەدى!.. ەكى جىلدا سيتاننان باسقا سوڭىنان ءتىرى پەندە ىزدەپ كەلگەن جوق.
ول جاقتىڭ دا تورەسى مەن قاراسى بار ەكەن: مۇجىقتار، ۇرىلار، سۋكالار. مۇجىعى — مەرزىمدى كىناسىن وتەۋگە كەلگەن شوپىرلار، ەسەپشىلەر، قىز الىپ قاشقان جىگىتتەر، اراسىندا اسەكەڭ سياقتىلار دا ءجۇر؛ ۇرىنىڭ اتى — ۇرى؛ سۋكاسى — كىسى ولتىرۋگە دەيىن اۋىر قىلمىستىڭ ايىپكەرى. ءارقايسىسىنىڭ ءورىسى بولەك. سۋكاسى — جابىق سەحتاردا ەڭبەك ەتەدى، ۇرىلار — اشىق اۋلادا سولارعا شيكىزات دايىندايدى، مۇجىقتاردىڭ باسى بوس، يەن دالادا ءجۇر. شارۋاسى شاش-ەتەكتەن وزىنشە ءبىر ەل ەكەن: جيىرما مىڭ قوي، ءبىر فەرما سيىر، ءبىر قۇس فابريكاسى. ءشوپ شاپتى، جەم تاسىدى، قورا سالدى، ءۇي تۇرعىزدى؛ ەكى جىلدا سوڭىنان ءبىر كۇزەت ەرگەن ەمەس. قىز ۇرلاعان سيتان سياقتى ءبىر سىبولىش قاشامىن دەپ تاعى ءبىر جىلدى جالعاپ العان. "سورلى-اۋ، قاشقاندا قايدا باراتىن ەدىڭ؟!" — دەسە، "اۋىلدىڭ توبەسىن ءبىر كورىپ قايتسام دەپ ەدىم" — دەپ وتتاعانى بار... سودان سوڭ ءبۇل دا ەلدى ساتىنعان. ءبىر قىزىعى، قاراتاۋدىڭ بويىن ەمەس، تايگانى ساعىنىپ ەدى، وسى سيتانداردى ساعىنعان...
...اسپان اينالىپ جەرگە تۇسكەندەي. قۇم شاعىلدىڭ توبەسى تەمىر پەشتىڭ بۇيىرىندەي جالىنداپ ءتۇر. كولەڭكەنىڭ وزىندە قارا شىبىننىڭ قاناتى بىرىسقانداي تالما ءتۇستىڭ كەزىندە قابىن سۇيرەتىپ بىرەۋ كەلگەن. قاپ-قارا بولىپ تۇتىگىپ، قابارىپ كەتكەن ماي بەتتەن سيتان سىبولىشىن زورعا تانىدى. ايتەۋىر ەكى كوزى قالىپتى.
ءتىلى اۋزىنا سىيماي قىلعىنىپ تۇرىپ:
— ەندى ولسەم دە بولادى! — دەدى.
ەلدەن توپىراق سالاتىن ادام تاپپاعانداي قيامەت-قايىمعا ولۋگە كەلگەنىن قايتەرسىڭ!.. قابىنىڭ مايى، بەتىنىڭ لايى پارا-پار ەكەن، جەر تۇبىنەن جەتكىزگەنى ءبىر سەركەشتىڭ ىستاعان سۇرپى ەتى. "سىبولىش-اۋ، مىنانى تيەبەرسىنىڭە سۇيرەپ كەلدىڭ بە؟!" — دەسە، "ە، بۇل جاقتا ەت جەيتىن اۋىز جوق پا ەدى؟" — دەپ قاراپ وتىر. ەكەۋى ءبىر تاۋلىك جۇزدەسۋ بولمەسىندە تۇنەپ شىقتى. بار ايتقانى: ەل امان، جۇرت تىنىش دەدى. سەن كەتكەن سوڭ تىنىشتالدىق دەدى. كازاپتىڭ مەككەگە جىبەرگەندەي بولۋىن قاراشى! سەنى كەتىرگەن سوڭ دەپ تە ايتپايدى. تاماق — بايدان، ءولىم — قۇدايدان، مەن سياقتى تەنتىرەپ جۇرگەن جوقسىڭ، جاعدايىڭ جاقسى ەكەن دەيدى. ەكى جىلعا ەمەس، ەلۋ جىلدىق كۋرورتقا ايداتقانداي جۇباتۋىن كورمەيمىسىڭ!
— سورلى-اۋ، ساعان نە بولىپ قالدى؟
— سەن كەتكەلى قاتىن قاعىندى. وبالىنا قالدىڭ، وسىدان ءتىرى قايتپاسا، باسىندى شابامىن دەپ جاڭعىرىعىن سايلاپ وتىر. ايتەۋىر بالالاردى سىلتاۋراتىپ، ۇيگە ءيميىپ كىرىپ، يت بوپ شىعىپ جۇرگەن جوقپىن با! سول قاتىندى جەلىندەپ تۇرعاندا الىپ تىنساڭ قايتەدى؟.. ايتپەسە ءبىر جاپىراق حات جازىپ بەر، كەشىردىم دەيمىسىڭ، ءوشىردىم دەيمىسىڭ ايتەۋىر، بىردەمە دەسەي!..
— ە، سىبولىش-اي، كۇنىم ءۇشىن كەلدىم دەشى!..
— جوعا، كەلدىم، كوردىم، ولمەپسىڭ، ءتىرى ەكەنسىڭ. سول دا جەتەدى. مەنى يت ولگەن جەرگە ساندالتپاي ءبىر جاپىراق حاتتى اماندىعىڭدى ايتىپ پوشتامەن جىبەرە سالساڭ دا بولاتىن ەدى عوي! مەنى ءبىر تارتتىرىپ جىبەرەتىندەي حابار-وشارسىز شىرەنىپ جاتتىڭ دا الدىڭ! ال، شاۋىپ ال! كەلدىك! جەتىسىپ تە كەلگەنىمىز جوق. ماي وكشەنىڭ جۋىردا جازىلمايتىنىن يت بىلگەن بە، جىرقىلداپ ءالى كۇنگى وزەگى اعىپ ءجۇر. الگى قاعىنعان قاتىن سوعان دا قاراتپاي قۇتان جوق پا! جالعاندا ۇيىڭنەن جاۋ شىققان جامان ەكەن!.. سەن بولساڭ جانىڭ تىنىش جاتىرسىڭ، توزاقتا مەن ءجۇرمىن. شويناق اتانىپ ءبىر قور بولدىم، ەل بەتىمە تۇكىرىپ ەكى قور بولدىم، بالا-شاعانىڭ بەتىنە قاراۋدان قالدىم. ادىلەت دەگەن قايدا؟!
مونتانى دەسە، راسىندا ازىپ كەتكەن ەكەن. شىنى دەسە، سيتان سىبولىشىنان مۇنداي قىلىق شىعادى دەپ ويلاعان جوق ەدى. مەدپۋنكتكە اپارىپ، وكشەسىن ءتىلدىرىپ، تازالاتىپ، ءپاشتي شاعىن وپەراسيا جاساتتى دا ءۇي جالداپ ءبىر جۇما ۇستادى.
— كەلگەنىم مۇنداي جاقسى بولار ما، قۇر اتقا مىنگەندەي بويىم ءبىر ەلى ءوستى! — دەپ بايىپ قالدى. — سەن بولماعاندا اياقتان ايىرىلعانداي ەكەنمىن-اۋ!..
اياقتان ايىرا جازدادىڭ دەپ ايتقان جوق. ءبىر ءيتتىڭ قۇنى ءبىر اياققا تۇراتىن شىعار. ءساميعاتا ءبىر جاپىراق حات جازدى دا، كونۆەرتتىڭ اۋزىن تاس قىلىپ جەلىمدەپ قولىنا ۇستاتتى. جول-جونەكەي سوكسەڭ قاڭعىپ كەتەسىڭ دەدى.
— ەلگە امان-ەسەن جەتسەم، شىعارىپ الامىن دەدى.
— كەت ءاي، يت!.. ول قاعىندىنىڭ ءتۇرى جامان، شىقسا شىعا سالادى.
— مەن بارعانشا اسىراي تۇرساڭشى، ارعى جاعىن كورە جاتارمىز.
...اسىراپ ءجۇر. اسىراپ جۇرگەن ءتۇرى وسى. ىستەيتىنى ۇرلىق. جيعانى اقشا. ساراندىق پا، قۇمارلىق پا، ول جاعىنا اسەكەڭنىڭ كوزى ءالى جەتكەن جوق. ادام باسپايتىن زايمكەدە جالعىز ءۇي جاتىپ الىپ، الا جازداي ءشوپ شابادى دا جازعا سالىم جۇرت قىسىلعاندا مايالاپ ساتادى. جازعا سالىم جۇرتتىڭ كوتەرەم ءبۇزاۋىن ساتىپ الىپ، جىل جەمدەپ وگىز قىلىپ ەتكە وتكىزەدى. تەرەتىن جەمىسى، سوعاتىن بالقاراعايى جانە بار. اۋداننىڭ ۇساق مەكەمەلەرىنىڭ ءشوبىن قورىپ، كولحوز، سوۆحوزدىڭ قىستاۋىن كۇزەتىپ، تۇسكەن تيىن-تەبەندى ىشقىرىنا تىعادى. سەگىز بالانىڭ وقۋ جاسىنداعى بىردە-بىرى سەگىز كلاستان ارتىق ءبىلىم العان ەمەس. سيتان سىبولىشىنىڭ ازىرگى تىرلىك-بولمىسى وسى. ءتۇبى قايدان شىعارىن اسەكەڭنىڭ ءوزى دە بىلمەيدى.
— ءاي، سەن وسى مەنى قايدا اپارا جاتىرسىڭ؟
— بىلمەي قالعانىڭ!..
— قاتقانى قاماتارسىڭ!.. قارا باسىندى اسىراي الماي ءجۇرىپ سەگىز بالا، ءبىر قاتىننىڭ وڭەشىن بىتەۋ وڭاي دەگەن!..
— سەن كەلگەنشە مىناۋ دا جەتەدى! — دەپ اسەكەڭ "بالە بوقشاسىنان" ءبىر بۋما اقشانى كورسەتە قويىپ ەدى، قۋانعانى دا، ساسقانى دا بەلگىسىز، سيتەكەڭ توبەگە ۇرعانداي سىلەيدى دە قالدى.
— وي، يت-وي، كەشەدەن بەرى قالتاڭا قالاي سىيىپ جۇرگەن؟!. الاياق اۋعانباي اگەنت جەپ كەتتى مە دە قورقىپ ەدىم... سەن دە ءبىر ىسكە جارادىڭ-اۋ! قۇدايعا شۇكىر! قاتىنىڭ بولعاندا ۇل تاپسىن دەپ باتا بەرەتىن ەدىم...
— سەن تاپتىرىپ جاتىرسىڭ عوي، سونى ءبولىپ-جارساق تا جەتەر.
— مويىنداعانىڭا دا راقمەت!
سوقىر تۇمان سيدا بويى كوتەرىلگەن. مۇنارتتىڭ ارعى تۇكپىرىنەن جىرتيىپ كۇن دە كورىندى. كۇنگەيدەن توقىلداق پەن شاۋ-قارعانىڭ داۋىسىنا قۇلاق ءتۇرىپ كەلە جاتقان سيعان:
— اتتەگەن-اي، ناعىز كەزى ەكەن-اۋ! — دەدى.
راسىندا كۇنگەيدىڭ اشىلىپ قالعان شاعى. كۇزدە تۇسكەن بالقاراعايدىڭ جاڭعاعىن بارشا تىشقان مەن شاۋقارعادان قىزعانىپ كەلە جاتقان سيعان اسەكەڭنىڭ قالتاسىن ۇمىتىپ تا كەتكەن سياقتى ەدى.
— اسەكە! — دەدى. — سەن وسى تىرلىگىڭنەن نە كۇتىپ، نەمدى مىجىپ ءجۇرسىڭ، سونى ايتشى؟ — "اسەكەڭنىڭ" اۋزىنا تۇسكەنى دە ءبىرىنشى ەدى. وسى نەمە سوزىنەن جاڭىلىپ كەلە مە دەگەندەي سوعان اسەكەڭنىڭ ءوزى ەمەس، الدىمەن قيسىق مۇرىنى تاڭدانىپ، تەرىسىنەن تۇرعان جەلگە قاراپ مىرس ەتتى.
— تىرلىكتەن ۇنەمى بىردەمەنى كۇتە بەرۋ مىندەت پە؟ ەپتەپ شىعىن دا بولۋى كەرەك ەمەس پە.
— پاح-پاح! قارا باسىندى قۇرباندىققا شالماساڭ سەندە شىعىنعا شاشاتىن نە داۋلەت بار ەدى؟! ەلگە سەن تۇتقا بولمايسىڭ، التايدى سەن بايىتپايسىڭ! بۇگىنگى زامان اپەندىگە زار ەمەس، جۇرتقا جىر، قوتيىنعا قور بولعاندى قويسايشى!..
— سوندا نە ىستەۋىم كەرەك؟
— كەت! سەنى تۇلپاردىڭ باسى، مەنى تولىباي سىنشىنىڭ بالاسى دەپ كىم تانىر دەگەندى ايتقان كىم؟ سەنى دە ينستيتۋتقا ساباق بەردى دەگەنگە بۇگىندە كىم سەنەدى؟..
— سەن دە بالا وقىتقان جوق پا ەدىڭ.
— قۋالاعان شوشقا كىرمەيتىن قوتاناعاشتىڭ ءتورت كلاسىنا الىپپە ۇيرەتكەنىم راس. ودان ارتىق وقىعاندار نە ءبىتىرىپ ءجۇر؟
— ساۋاتىڭدى اشىپ، وسى تىرلىگىڭە جەتكىزىپ بەرگەن دە سول مەكتەپ ەمەس پە.
— ءجا، مەن نە دەيمىن، دومبىرام نە دەيدى؟.. كوپ وتتاماي، قالتاڭداعىدان مىڭ سومدى ال. مەيلى، ەكى مىڭىن ال. ءتىپتى تۇگەل ال!.. ودان ەشكىم بايىمايدى. ال، سەن زاۆتراك چابانا، زاۆتراك وحوتنيكا، زاۆتراك تۋريستا دەپ كونسەرۆىنىڭ قاڭىلتىرىن كەمىرىپ ءجۇرىپ، ءبىر كۇنى قاڭىلتىرداي قاڭسىپ ولەسىڭ! تاقا ءبىر يت بولىپ كەتپەسەڭ وسىنى ىستە!..
ەكەۋى تالما تۇسكە دەيىن ىرعاستى. قايسىسىنىڭ يلانىپ، قايسىسىنىڭ قينالعانى بەلگىسىز: ءبىرى اقىماقتان قارىزعا اقىل سۇراعانداي، ءبىرى — اقىلىنا اقىماقتىڭ ارسىزدىعىن ايىرباستاپ العانداي يتجىعىسپەن الىسىپ جولدىڭ ءبىرازىن جەپ قويدى؛ ۇتقانى دا، ۇتىلعانى دا جوق، ايتەۋىر ات اۋىستىرىپ مىنگەندەي ءبىرىنىڭ بەت-اۋزىن ءبىرى ۇناتپاي، ءبىرىن-بىرى ماقتارعا مىسقالداي جاقسىلىق تاپپاي شارشاپ-شالدىعىپ اقسۋدىڭ تۇتىنىنە زورعا ىلىگىپ ەدى، اسەكەڭ سيتان سىبولىشىن جەتەلەپ، سالعان بويدا پوشتاعا كىردى...
...ەكەۋى دە ۇيىقتاعان جوق ەدى. اسەكەڭنىڭ تاڭ بوزىنا دەيىن كوز ىلمەيتىن كۇندەگى ادەتى. ونىڭ ۇستىنە توسەكتە دە سيتان سىبولىشىمەن قايتا الىسىپ ميىن توزدىرىپ الدى دا، ۇيقى شىركىن مۇلدەم قاشتى. ءبىر تۇنەپ شىققانشا بوتەن قونىستى جامباسى جاتىرقايتىن بەكەتتىڭ دە جىلى بار. ەكەۋى دە وتىرىك ۇيىقتاعانسىن، ەكەۋى دە كۇننىڭ كۇركىرەگەنىنەن وتىرىك ويانعانسىدى.
— مىنا جارىقتىق كىمدى الداپ تۇر؟..
مەزگىلسىز كۇن كۇركىرەسە، جازدىڭ جايسىزدىعى: نە قىرىق كۇن قۇرعاق، نە قىرىق كۇن سىرعاق. شارقىلداعان اسپاننىڭ شاتاعى جەردىڭ شاڭىن قاقپاسا جاقسى-اۋ. شاتىر شالعايى تۇنىمەن سىلپ-سىلپ. تەر جاپقان تەرەزەنى الاقانىمەن سىپىرىپ تاستاپ، ورمان جۇرتى "گنيلوي ۋگول" دەيتۇعىن تەرىستەگى شىرىگەن قۋىسقا قارادى. شىرىگەن قۋىستا ىڭىردە شوكىمدەي عانا بۇلت قالىپ ەدى، سول شوكىمدەي شىركىننىڭ ءوزى-اق تاڭ اتقانشا سىباعانى بەرىپتى. ىرگەدەگى قالىڭ شىرشانىڭ باسى جوق، بالاعى عانا قاراۋىتادى. ءتورت قۇبىلاڭدى بۇلت باسسا، وتىرعان ورنىڭ وي بولىپ كورىنەتىن ادەتى، اۋىپ وپىرىلىپ شىڭىراۋعا ءتۇسىپ كەتكەن سياقتى. اسپان جەر باۋىرلاپ، دۇنيە دىردەكتەپ جىلاپ تۇر.. بۋلىقتان تۇتىندەپ كىرگەن لەبىزدە جاڭبىردىڭ ەمەس، قاردىڭ ءيىسى بار. تاۋ باسىنا قار تۇسكەن-اۋ، ءسىرا... ءولاراعا جاۋعان سوڭ قارمەن اياقتايتىن بولدى. بيىلعى سوڭعى قار بولار...
كۇرەسىندە تۇنەپ شىققان بوز تۋماننىڭ استىنان قازداڭ-قازداڭ باسقان ەكى اياق كورىندى. سارقىت كەمپىر بولدى عوي... "ءتاڭىر جارىلقاسىن! وسىدان باسقا جەتىم جۇرتتى مۇسىركەيتىن يمانى ءتۇزۋ كىسى جوق! كۇرەڭ شايىڭنان ساداعا كەتەيىن، قايران جەڭەشە-اي!.."
تومەننەن كەپتەلىپ قالعان قاراعاي ەسىك كۋرس ەتتى. پەش كومەيى دۇڭگىرلەپ، كوسەۋ سارتىلدادى. بوكسەسىن بىرەۋ تۇرتكەندەي بەكەت تە امالسىز تۇرعان. ول دا تەرەزەگە قاراپ تۇردى دا كەرىلىپ-سوزىلىپ:
— نادوەلو! — دەدى.
— جەتى جىل سۋىن ىشسەڭ، وتىقساڭ كەرەك ەدى عوي.
— جۇيكەڭدى جەيتىن مىناۋ لايساڭىن ايتام دا، ايتپەسە بىزگە ءبارىبىر ەمەس پە، اسەكە؟ ەگىن سەپپەيمىز، مال باقپايمىز، ورمان دەگەن دۇلەيگە قارى نە، نوسەرى نە!؟.
— التايدىڭ اعاشى مەن اڭىنان باسقا دا ۋايىمى بار ەمەس پە! ونىڭ بەر جاعىندا ايۋلىنىڭ جيىرما مىڭ گەكتار ورمانىن كۇل باسىپ بارادى. ىرگەدەن وزىپ تايگاعا تاناۋ سۇققان بىرەۋىڭ جوق. گريبوك دەگەن زاۋالدىڭ نە ەكەنىن بىلەتىن شىعارسىڭ؟..
— ياپىراي، ءسىز...
— ءيا، مەن التايدىڭ ەلىگى مەن بۇعىسىن عانا اندىپ ءجۇر دەيمىسىڭ؟.. ادامىنىڭ دا تالايىنىڭ ارت جاعىن بايقاپ قالعانبىز!
— مەن سىزگە ءبىر جۇماداي ەرسەم قايتەدى؟
— جولىما جۋا شىققان ادام ەدىم، سەن ماعان ەرگەندە نە بىتىرەسىڭ، مەن سەنى ءقايبىر جارىلقاعاندايمىن؟.. سەن مىقتى بولساڭ، سەرى دەۋشى مە ەدىڭدەر، سەرىي دەۋشى مە ەدىڭدەر، الگى سىلاڭ ازبانىڭدى كوندىرىپ، الدىمەن اڭ شارۋاشىلىعىن لەسحوزعا قوسىپ الىڭدار. ءتۇبى ءبۇل وڭىرگە ءبىر بيلىك، ءبىر تاياق بولماي دىم دا ونبەيدى.
قيسىق مۇرىننىڭ سيتان سىبولىشىنان باسقا دا مۇڭى بارىن بەكەت ەندى اڭعارىپ ەدى. كوكەيىندە جۇرگەن ءبىر ارمانىن ەگەردىڭ اۋزىنان ەستىگەنىنە رازى بولدى دا، وعان بۇرىنعىداي وشىگىپ ەمەس، وتىنە قارادى.
— كەشىرىڭىز، كەشە ىشىمنەن سىزگە ۋسويقى دەگەن ات قويىپ ەدىم، تۇستىكتىڭ كۇرەسىنىڭدە وسەتىن شوعايناسىنداي تۇلا بويىڭىز تولعان تىكەن بە دەپ قالعانىم راس. ۇناماسا قايتىپ الامىن...
اسەكەڭ ءمىز باققان جوق. ءمىز باقپاعان كۇيى توسەگىن جيناپ، جاستىعىنىڭ استىنا كەپىلگە تىققان دوستويەۆسكييدىڭ ءبىر تومدىعىن "بالە بوقشاسىنا" نىعىرلاپ سالدى دا سول بۇلق ەتپەگەن قالپى بەكەتتى سۋىق جانارىمەن ءبىر تۇيرەپ ءوتتى.
— ۋسويقىڭ ەمگە تابىلمايتىن شيپالى ءشوپ قوي، تىم قىمبات بولىپ جۇرمەسە، — دەدى. — تۇككە كەرەگى جوق شوعاينانىڭ جابىسپايتىن جەرى جوق، مۇمكىن، قونسا سول قونار...
قيسىق مۇرىن تۇك كورمەگەندەي، تۇك بىلمەگەندەي الدەبىر اۋەندى ىسقىرىپ، سۇلگىسىن يىعىنا سالدى دا ىزديىپ باسپالداقپەن تومەن ءتۇستى. جۇگى اۋعان تۇيەدەي قيسايىپ، سىڭار يىعىن ۇنەمى الدىنا سالىپ جۇرەتىن سەكسەۋىل قارانىڭ تەگىن ادام ەمەستىگىن بەكەت تاعى دا ءبىر ىشىنە ءتۇيىپ قالىپ ەدى.
4
ءىي جاققان تەرىدەي كوشە كوپىرشىپ جاتىر. پۇشپاق-پۇشپاقتى قىدىرىپ جۇرگەن بوز تۇماننان باسقا قىبىر جوق ەدى. سىبىرلاپ باسىلعان جاڭبىر سىلپىلداعىن كەلەر تۇنگە قالدىرعان سياقتى، تەرىستەگى شىرىگەن قۋىستا ساڭىلاۋ جوق ەكەن. ۇستاحانانىڭ تۇسىنان وتە بەرىپ ات تاعالايتىن ستانوكتى كورگەندە تاعى دا قۇلا جورعاسى ەسىنە ءتۇستى. ەكى جىلقىنىڭ قۇنىن بەرىپ العان جانۋار ەدى... "قۇداي ۇرىپ وسىندا نەسىنە قوندىم؟!." ءومىرىڭ ات ۇستىندە وتسە، تۇسىندە دە اتتى كورەدى ەكەنسىڭ، كەيدە جاياۋ كەلە جاتىپ تا قامشىلاناتىنى بار...
ءبىر توپ جىگىت قاسىنان اعىزىپ وتە شىقتى. بۇعىشىلاردان وتكەن ەسىرىك جوق! "تاياق تاستام جەرگە تاناۋراپ!.. ۇزاساڭ پانتوۆاركاعا توقتارسىڭ!.. ءار ءۇيدىڭ قاقپاسىنا بوكسەسىن تىعىپ الىپ، ءوندى ەڭ ءبىر تۇرقى ءبىر تۇتام، سيراعى باۋىرىنان وزبايتىن كاندەن يتتەر شاۋىلدەپ قالىپ جاتتى. سوۆحوزدىڭ جۇزدەن استام ءتۇتىنىنىڭ قوراسىنان ەرتەڭگىسىن مال ەمەس، يت ءورىپ شىعاتىن بولعان. جايىلىم ىرگەدەن، شابىندىق يەك استىنان وزباسا دا مال باعۋدى ۇمىتىپ كەتكەن قۇنتسىز ەلسىڭ-اۋ، قالا جۇرتى سياقتى ايىنا ءبىر الاتىن ەڭبەك اقىنىڭ بەتىنە قاراپ، قىرىپ تاستادىم دەگەندە جالعىز سيىردىڭ جەلىنىنەن باسقا دىم ۇستاپ كورمەگەن، تىرناق كوبەسى كون-شارىق بايعۇستار تاندىر جاعىپ، باتەر جابۋدىڭ ورنىنا قۇلقىن سارىدەن دۇكەننىڭ كوك اياز نانىنا جۇگىرەتىنىن قايتەرسىڭ!.. ونىسى دا بىردە كەلىپ تۇرادى، بىردە كەۋىپ تۇرادى. ءبىر كەزدە قارىن مەن قاپتىڭ اۋزىن شىمشىپ بۋاتىن اقشىل جۇرتتا ءقازىر قىمىزعا قور، ايرانعا ۇيتقى جوق دەگەنگە كىم سەنەدى! سوۆحوزدىڭ جۇزدەن استام سۋىن بيەسى قىسى-جازى نوقتا كورمەي تايگانىڭ تاعىسى بولىپ كەتكەنى اناۋ. بۇرىن قاۋعادان اساۋ ۇركەتىن ەدى، ەندى ادام ۇركەتىن بولعان سوڭ نە جورىق!.. "ءجا، ءوزىڭ جاياۋ ءجۇرىپ، جۇرتتى جونگە سالاتىن سەن بە؟! قۇداي ۇرىپ وسىندا نەسىنە قوندىم؟!."
كۇرە جولدىڭ جيەگىنە ءيتىنىپ، جاپادان-جالعىز قاڭىراپ تۇرعان كەڭسە الدىنا اسەكەڭ دە جاپادان-جالعىز كەلىپ وتىردى. دۇكەن ماڭى دا جىم-جىرت: بۇكىل اۋىلدىڭ بارى دا، بازارى دا وسى ەدى، بۇگىن قاتىنداردىڭ دا قارا-قۇراسى كورىنبەيدى، الگى كوك ايازى دا كەلمەگەن-اۋ، ءسىرا. اۋىلدى قاق جارىپ وتەتىن شولاق بۇلاقتىڭ باسىندا بالشىققا بوككەن قابانداي وڭكيىپ سەمىز سيستەرنا جاتىر. پۇشىرايعان كاپ-كارى "بەلورۋس" الدەقايدان تاڭقىلداپ كەلىپ سەمىز سيستەرنادان سولياركا ءىشىپ كەتتى. ىشكەنىن ءىشتى، ىشپەگەنى بۇلاق بەتىن جاپ-جاسىل ىركىتكە بوياپ وزەنگە سىزىپ بارادى. "شىركىن، مولشىلىق-اي دەسەڭشى!.." قايدا قاراساڭ دا كوك تەمىردىڭ كەمىگى، جۇتتان كەيىنگى جۇرتتا قالعان ءىرى-قارانىڭ قاڭقاسىنداي ىرسيىپ -ىرسيىپ جاتقان تەحنيكانىڭ ولەكسەسىنەن كوز سۇرىنگەندەي. سىلانىپ-سيپانىپ كوتتەدجدەن ەندى تانا شىققان باس ورمانشى وسىنىڭ بىرىنە ايلانىپ قاراعان جوق، مەيلى، وزىنە قاتىسى شامالى، سوۆحوزدىڭ مۇلكى بولسا دا ۇقىپتى باستىق شارۋاسىن كۇرەسىنەن باستاۋشى ەدى، لەسحوزدىڭ دوڭبەك تاسيتىن كەلتە قۇيرىق تورىسىنداي دۇڭكيگەن مەس نەمە بولماساڭ نەعىلسىن!..
ەرتەڭنەن بەكەتتى اندىپ وتىرعانداي كوكساۋداي كۇركىلدەپ گاراجدان باس ينجەنەر سان سانىچتىڭ كوك "گاز"-يگى جەتتى. نە تىندىرىپ قاجيتىنىن كىم ءبىلسىن، ايتەۋىر قاراپ ءجۇرىپ شارشاپ، قاراپ ءجۇرىپ قارتايعان ادام... "وشاعىنان اداسپاي جۇرگەنىنە قۇدايعا شۇكىر!.."
— اسەكە، جول بولسىن!
— جولىم بولسا ءوستىپ وتىرام با؟!. قالاي، شاشىلىپ قالماي ءجۇرىپ جاتىرسىڭ با، ايتەۋىر؟
— ە، شاشىلامىز دا، ءبىر كۇنى شاشىلىپ قالاتىن شىعارمىز! — دەپ سان سانىچ تەرى-تەرسەكپەن بولەپ تاستاعان كابينادان اۋىر دەنەسىن زورعا الىپ شىقتى.
باس ينجەنەردىڭ كۇيىندە "شاشىلىپ قالاتىنداي" كىنارات جوق ەدى، اسەكەڭنىڭ قىجىرتپاسىن ول دا استىنداعى كولىگىنە جورىدى.
— سەنىڭ وسىنىڭ نەشە قار باستى؟ — دەپ ءقادىرسىز ءيتتىڭ جاسىن سۇراعانداي قىڭىر شاپتىرىپ، دىنداي باسشىنىڭ دىرداي كولىگىن تاعى دا قورلاپ تاستادى.
— يت بىلەدى! — سان سانىچ قاڭسىپ قالعان ەسىكتى تاڭق ەتكىزىپ ءبىر پەرىپ ەدى، ول نەمەسى قاڭق ەتىپ قايتا سەرپىلدى. — كەۋدەسىن پەشۇيدەن، ىشەك-قارنىن جىندىسايدان، كوتتىگىن قوربيكەدەن جيناپ ەدىم، مەن مۇنى اشىنامنان اسىراپ العانداي ەسەپتە جوق دەپ ەندى بۇعان زاپاس بولشەك تە بەرمەي ءجۇر.
ەسىگى قۇرعىردى جاپپاسا دا وسى ماڭدا كوك شولاق گاز-يكتى الا قاشاتىن ەشكىم جوق ەدى، شالدۋار اتقا قامشى ۇيىرگەندەي سان سانىچ تا تىپىرلاپ ءجۇرىپ، شولتاڭداپ ءجۇرىپ ايتەۋىر تارس بەكىتىپ تىندى.
— ياپىراي، مىنانىڭ ىشىندە قالاي ءتىرى جۇرگەنسىڭ؟! — دەپ اسەكەڭ تاناۋىن تىجىردى. — وشىرسەڭشى، ۇعارلاپ ولەتىن بولدىق قوي!
— يازۆي، بۇل ءزانتالاق جوتەلىپ تۇرماسا جۇرمەي قويات تا. ىڭىردەن بەرى وسىنى وتالدىرامىن دەپ ۇيقىعا قارىزدار بولدىم!
قىرسىققاندا ءوزى دە وشەيىن دەپ تۇرعان دىمكاس نەمە يەسىنىڭ كوڭىلىنە قاراعان جوق، سان سانىچ باس ورمانشىعا سالەم بەرىپ ۇلگەرگەنشە ەكى-ۇش دۇركىن كوك ءتۇتىندى لوقسىپ-لوقسىپ جىبەردى دە، اسەكەڭنىڭ تىلەگىن ورىنداپ ءبىراق تىنىم تاپتى. اۋەلدە تۇرا جۇگىرگەن باس ينجەنەر الگىندە عانا تەپكىلەپ جاپقان ەسىگىن قايتىپ اشا الماي قاپى قالدى.
— ءتىفۋ!.. تاعى دا ساندالىپ تراكتىر ىزدەيتىن بولدىم-اۋ!..
كەڭسەنىڭ ەسىگىندە قازانداي قارا قۇلىپ اسىلىپ تۋر ەكەن، ۇشەۋى بىردەي كۇن قاتارلى ساكىگە بارىپ وتىردى. اقسۋدى جان-جاعىنان كومكەرگەن كوك بەلدەردىڭ ەتەگى ەندى-ەندى تۇرىلە باستاپتى. ارتى جاعى بەيماعلۇم. بەيماعلۇم ىمىرتتىڭ استىنان اجىلداعان، باجىلداعان گۇجىل ەستىلدى. اسەكەڭ تاعى دا شىرىگەن قۋىسقا قاراعان، بۇل دۋنيە ءشىرىپ كەتسە دە شىرىگەن كۋىستىڭ قاباعى اشىلاتىن ەمەس.
— جارىقتىق، ءۇش جىل قاتارىنان ءنار تامباي تاڭدايىمىزدى كەپتىرىپ ەدى، سونىڭ ەسەسىن بيىل تولتىراتىن شىعار، — دەپ سان سانىچ اجەپتاۋىر ساۋەگەيسىگەن بولىپ ەدى، اسەكەڭدە قاراپ وتىرماي "جارىقتىق" پەن "جالعان دۇنيەنىڭ" اراسىنداعى دەلدالدى كورگەندەي تارپا باس سالدى.
— باسە، ناۋرىزدا كۇن كۇركىرەۋشى مە ەدى، سەنىڭ زاكازىڭ ەكەن عوي! قۋلىق بيەدەي بىردە ءيىل، بىردە ءسيۋى جامان، ءۇش جىلعى نەسىبەمىزدى قايتارىپ بەر دەپ ايتا سالمادىڭ با!..
— جاراتقاننىڭ نەسىبەسى مەنىڭ قاس-قاباعىما قاراپ تۋر ما ەكەن؟ — دەپ سان سانىچ كىنالى ادامداي كۇمىلجىپ قالدى. — وسى ەگەر تۇقىمىنىڭ ءبارى قىرشاڭقى كەرىكتەي كورىنگەنگە قاسىنىپ تۇراتىنى نەسى؟!
— قىرشاڭقىدان باسقا ماڭدايىمىزعا بىتكەن نە بار؟ استىنداعى جالعىز كولىگىڭنىڭ ءوزى كوكساۋ!.. ايتپاقشى، الگى ماسكىۆىش قايدا؟ الدە وكىمەتتىڭ شارۋاسىنا اقساپ قالادى دەپ قاماپ وتىرسىڭ با؟
— ءاي، سونى دا كولىك دەپ!.. — سان سانىچ قولدى ءبىراق سىلتەدى. — ۇيەلەگەن تورپاقتاي باۋىرىن بالشىقتان كوتەرە المايتىن شىرىك نەمە بولىپ شىقتى عوي ونىڭ! قالاعا بولماسا، قىردى توسىرقايدى ەكەن. قىز ءمىنىپ ءجۇر.
— قىز؟.. وسى ءبىزدىڭ ەل نە بوپ بارادى؟!
— نە بولۋشى ەدى، ەلىڭ سول باياعى ەل!..
— جەتىسىپ وتىرسىڭ!.. تويى دەپ شالا بۇلىنگەنىمىزبەن قويماي، ۇستىمىزگە ءبىر ساباق ءجىپ ىلمەسەك تە كيىمى دەپ، جاساۋى دەپ، ايتەۋىر، جات جۇرتقا اپارىپ تىعا بەرەمىز، تىعا بەرەمىز!.. نەمەنە، قىزىڭ وتپەي قالادى دەپ قورىقتىڭ با؟!.
— قوجانىڭ سالتى ءبىر باسقا، كەرجاقتىڭ سالتى ءبىر باسقا، — دەپ سان سانىچ جۋاسي وتىرىپ داۋ ايتتى. — ەر ادام ەسەك مىنسە دە جاراسا بەرەدى. ءجۇرمىز عوي، مىنە، قىرىق جاماۋدان قىرشاڭقى جاساپ الىپ. قىز بايعۇسقا مۇنى دا كىم بەرەدى؟..
— بەر، بەرىپ قۇتىل!.. مەنىڭ ەسەبىم بويىنشا، ساتان ءالى دە بەس-التى ماشينا كەرەك-اۋ. ەرتەڭ نەمەرەڭە نەمەنەڭدى قوسىپ، شوبەرەڭ مەن شوپشەگىڭدى دە اكەلىپ تاستايدى. ولارعا دا بىردەمە كەرەك شىعار؟..
— وسى سەن جالعىز ءۇي وتىرىپ ءبىر كۇنى جىنداناتىن شىعارسىڭ! قىرىققا كەپ قالدىڭ، ەڭ بولماسا ءبىر مارجانىڭ ەتەگىنەن ۇستامايسىڭ با!..
— ورتالارىندا وتىرعاندا دا جەتىستىرگەنىڭ شامالى بولاتىن!
اسەكەڭنىڭ سۇقتانا قالعان سۋىق جانارىنان سان سانىچ جاراسىن اڭداماي تىرناپ العانىن سەزدى دە، كەڭسەنىڭ كىلتىن الىپ كەلگەن سىرىقتاي بوكەن جەلىستى سارى قىزدىڭ سوڭىنان قورباڭداي جونەلدى. بىرەۋدى بىرەۋ اياسا، بىرەۋگە بىرەۋ جاقسىلىق جاساسا كەمباعال ساناپ، مۇسىركەي قالاتىنى نەسى ەكەن؟! ال جالعىز ءۇي ەكەن! ال قاتىنى جوق ەكەن! سونداعى قادىر تۇتقانى جالعىزسىڭ دەپ قورلاعانى ما؟! و توبا، كوڭىل مەن نيەت تە جىرىق ساپتىاياقپەن سۋسىن بەرگەنمەن بىردەي بولعانى دا!.. ءتىفۋ!..
اسەكەڭ قاراپ وتىرىپ تۇكىرىنىپ، قىسىلعاننان قاسىنداعى بەكەتكە بۇرىلىپ ەدى، تاناۋى اسپاندا ەكەن، قۇددى قورادان شىققان قاشاردىڭ ەسەبىن مۇرىنىمەن سانايتىن فەرمانىڭ شىنجىرلى گۇجبانى سەكىلدى ەزۋىن شىقشىتىنان جيىرىپ وتىر. "وتىرىسىڭا بولايىن! وتىرىسىڭ ادەمى-اق!"
وكىرىپ-باقىرىپ، اۋىلدى سۇزە كەلىپ كىرگەن "كوكقاسقا" قويمالجىڭ كوشەنى قاقىراتا جىرتىپ، ءبۇل دا كەڭسەنى جاناي توقتادى. ابىسىن-اجىننىڭ جايى مەن شايىن اندىپ تاڭ اتپاي قىدىراتىن قاتىن-قال اشتان باسقا جايداق كۋزوۆتا شارۋانىڭ ادامى جوق ەكەن.
— دياديا، اسحات! اپتابوز جوق، اپتابوز كەلمەيت! — دەدى ءۇرىپ بۋتان ءبىر تۇتام بۇيەندەي شالبارلى كەلىنشەك كۋزوۆتان توڭقايىپ ءتۇسىپ جاتىپ. بۇكىل دۇنيەنى بوكسەسىمەن تەۋىپ تۇر ەكەن، وسى اۋىلدىڭ دۇرەگەي تورى شولاق كەلىندەرىنىڭ ءبىرى بولىپ شىقتى. شۇكىر، دۇرەگەي دە بولسا اقجاۋلىق، جوقتان قۇداي ساقتاسىن! وزەگىڭدى جارىپ شىققان وز بالاڭ دۇرەگەي بولىپ بارا جاتقاندا كەشە تۇسكەن كەلىندە نە كىنا. تەك ءبىر وكىنىشتىسى، بۇل ەل كيىكتىڭ اسىعىنداي ادەمى قىزدارىن جاتقا بەرىپ، جىگىتتەرى جات جۇرتتان وڭشەڭ ءبىر تورى شولاق كەلىن جەتەكتەپ كەلەتىنى بار.
دۇرەگەي كەلىننىڭ ۋايىمى اپتابوز دا ەمەس، دياديا اسحات تا ەمەس، قاسىندا وتىرعان بوگدە ءجىتىتتىڭ بەت-مۇرنىن ءبىر كورىپ قالۋ بولسا كەرەك، ۇزىن باۋلى دەرمانتين بوقشاسىن يىعىنان سالاڭداتىپ وتە بەرىپ:
— دياديا اسحات، مەن ساحان ايتحان، اپتابوز كەلمەيت ايتحان، — دەپ قايىرىلىپ تاعى ءبىر قايتالادى دا بەجىرەيىپ تۇرىپ قاراپ الدى. تاناۋىمەن ءيىس الىپ، ءوز بەتىمەن ماڭىپ وتىرعان شىنجىرلى گۇجبان ونى اڭعارعان دا جوق، ونىڭ ەسەسىنە اسەكەڭ: "ە، كەلمەسە كەلمەي-اق قويسىن، و نەسى-اي، قايتا-قايتا تاڭقىلداپ!" — دەپ ىشتەي رەنجىپ قالدى.
اۋىل اراسىندا اپتاسىندا ءبىر دۇركىن بوزداپ كەلىپ، قۇلدىراپ قايتاتىن "اپتابوز" دەيتۇعىن ءتورت دوڭعالاقتى كوك بەلدەۋ قوراپتىڭ بار ەكەنى دە راس. جاۋىن-شاشىندى كۇندەرى ول دا كەرگىپ، مىناۋ تۇرعان يەك استىنداعى پەش ۇيدەن اسا الماي كەرى كايتاتىن ادەتى ەدى، ءسىرا، بۇگىن اقسۋعا جولى تۇسپەگەن توي. "قىرسىققاندا قىمىران تۇگىلى، ءىي دە ءىريدى"، اسەكەڭ اپتابوزدىڭ كەلمەي قالعانىنا وكىنگەن جوق، قاتىن-قالاشپەن جاعالاسىپ، بالىق ۇلەستەن كۇر قالعانداي قۇلقىن سارىدەن ءدال وسى جەرگە كەلە قالعانىنا وكىندى. "قۇداي اتىپ مەن وسىندا نەسىنە قوندىم؟!"
بەكەت جەتى جىلدا تايگانىڭ كەلىمسەگىنە دە، كەرجاعىنا دا ءۇيىر بولعان ەدى. ءبىراق ءدال وسى اقسۋداي ءتىلى تارتىل، ءدىنى شۇبار الا شالا قازاقتىڭ اۋىلىن كورگەن ەمەس. ايدالاعا ماڭىپ وتىرسا دا تاڭقىلداعان تورى شولاقتى كوزىنەن تاسا جىبەرمەگەن ەكەن:
— اسەكە، كەلىن بىتكەندى دە التايدىڭ تەرىسىنەن زاكازبەن الدىراسىزدار ما؟ — دەپ اسپانعا تەلمىرگەن كۇيى كۇڭك ەتتى.
— توقسان بايدان شىققان تويىمسىز قاتىنداي بۇل سوۆحوزدىڭ دا كورمەگەن ەسىگى جوق. ەلۋىنشى جىلدارعا دەيىن التاي ولكەسىنە قارادى. قازاقستانعا قايتارىپ بەرگەنىنە دە ون بەس جىل. ءستولباي دەيتۇعىن دايار اس، دايىن قازان قۇرىعان سوڭ با، ورىس جۇرتىنىڭ كوبى تۇراقتاماي ويمان اۋىپ كەتتى دە، قالعان ون شاقتى ءۇي الدەكىمدەردىڭ ومارتاسىن جاعالاپ، قالعانى اڭشىلىق قۋىپ ءجۇر. ولار دا ءوزىمىزدىڭ كەرجاق اعايىندار. سونىڭ ءبىرى الگى سان سانىچ دەگەن دۇرەگەي... قاتىن-بالاڭ بار ما ەدى؟
— ول جاعىنا ۇياتتىمىز.
— وندا ءبىر ۋايىمىڭ كەم ەكەن.
اسەكەڭ "شيپكاسىن" قوراپتان شىمشىپ سۋىرىپ، شىمشىپ تۇتاتتى دا ءشۇيىرىپ سورىپ وتىرىپ الدى. ساۋساقتارى ادەيى مايىستىرعانداي سىرتىنا قاراي قايقى ەكەن، سالالى بولعانمەن، بالتا ۇستاۋعا جاراماعان، ءيا دومبىرا، ءيا ويماق كيۋگە لايىق سۇيرىكتەي.
— ايتا بەرىڭىز.
— ايتقانمەن نە پايدا؟ ايتقانعا اۋىز اۋىرمايدى، قاقالى قۇلاققا دارىمايدى!..
— مەن دە پايدا قۋىپ جۇرگەن قاڭعىباستىڭ ءبىرى ەمەس ەدىم.
— ەندەشە، سوناۋ تۇرعان قىزىل قاراعاي ءۇيدى كوردىڭ. ادەمى-اق، سول ۇيگە وسىنداعى ەكى اۋىلدىڭ ورەن-جارانى سىيىپ وتىر. سەگىز كلاسس. توعىز ءمۇعالىمنىڭ توعىزى دا كازپي مەن جەنپي-دىڭ قازاق فاكۋلتەتتەرىن بىتىرگەن. ساباقتى ورىسشا جۇرگىزىپ ءجۇر. الگى ءوزىڭدى كوزىمەن ىشىپ-جەپ كەتكەن دۇرەگەي كەلىنشەك ۇنادى ما؟.. قۇداي بىلەدى، سولاردىڭ پرودۋكتاسى! ۇيدە انا تىلىندە، مەكتەپتە شالا تىلدە، تۇزدە دۇرەگەي تىلدە قويىرتپاق ساپىرعان ۇرىق-شارقىڭنىڭ بولاشاق ساۋاتى نە بولماق؟ وسەككە كەلگەندە قازاقتىڭ جەتى سەپتىگىن مىسە تۇتپاي، اقىلعا كەلگەندە ورىستىڭ التى سەپتىگىنە جەتە الماي اقساپ جۇرگەن شاكىرتىنىڭ ءتىل ونەرى دە مەنىڭ سيتان سىبولىشىمنىڭ ار جاق، بەر جاعى. ولاردان نە ءبارقادىر؟! بۇكىل اۋىلدا قازاقتىڭ قازيت-جورنالىن جازدىرىپ الاتىن سەنىڭ سىلاڭ سەرىڭنەن باسقا پەندە جوق. اناۋ تۇرعان كىتاپ دۇكەنى، قاسىنداعى جاربايعانىن قوجەكەڭنىڭ بەيىتىنە دە قيمايمىن، ول نەمەسى كىتاپحانا. قازاقتىڭ ءبىر جازۋشىسى جوق. اداسىپ كىرگەن القاشتار بولماسا، ەكەۋىنە دە دەنى دۇرىس ادام باس سۇقپايدى. قالاي، قۇلاعىڭ اۋىردى ما؟
— قۇلاق قانا ەمەس، باسقا دا جەرگە باتاتىن اڭگىمە ەكەن. مينپروسقا جازۋ كەرەك قوي.
— جازۋدان كەندە ەمەس. جازىلدى عوي...
— ءسىز بە؟
— كىم ەكەنىندە شارۋاڭ قانشا!.. ايتەۋىر مينپروسىڭ وبلونوگا، وبلونو رايونو مەن راييسپولكومعا قايىرعان ەكەن، ونداعىلار مەكتەبىمىز مالوۋكومپلەكتوۆاننىي دەگەن سىلتاۋ تاۋىپ، جازعىشقا: جان كەرەك بولسا نەتىپ ءجۇر دەپ ارت جاعىن كوسەۋمەن تىعىنداپ بەردى... كۇيەلى كوسەۋمەن!..
— ارىز يەسى دە شالاعاي ەكەن. تايگانىڭ ءبىر تورپاعى ولسە تاناۋراپ دەپۋتات پەن شارۋا باسشىسىن ىزدەيسىزدەر، ادام تاعدىرىنا كەلگەندە جەكە شاباتىندارىڭىز قالاي؟
— ايعايعا — ۇران، وققا — تۇگىن قوسسا ءجۇر عوي اناۋ سىلاڭ سەرىڭ!.. دەپۋتات تا سول، باسشى دا سول!.. تاعى نە قوسايىن؟..
— كەڭسەگە ءجۇرىڭىز، ەڭ بولماسا قوسىلىپ جىلايىق.
بەكەت ساكىدەن كوڭىلسىز تۇردى. جاڭعىرىق ءۇشىن جۇرتقا تاستاپ كەتكەن جالعىز تومارداي شوكەلەپ قالعان اسەكەڭ الدەن ۋاقىتتا بارىپ تۋ سىرتىنان شىققان تىقىرعا مويىن بۇرعان. جان جوق ەكەن. كەڭسەنىڭ جەل شايقاعان قىزىل ەسىگى توپساسىنان ىرقىلداپ شىبىڭداپ تۇر ەكەن. ىرق-ىرق ەتىپ بۇلداعى
اسەكەندى قاجاپ تۇرعانداي كورىندى. "قۇداي ۇرىپ مەن وسىندا نەسىنە قوندىم؟!".
اسەكەڭ بەت-اۋزىن بەت قىپ تۇرعان قيسىق مۇرنىن تەڭدەپ الىپ "جالعىز" ۇيىنە جاياۋ تارتتى. كۇرە جولدىڭ قويمالجىڭىن شارق-شۇرق ساپىرعان ەكى ەتىك جەتىم كوڭىلدى زورعا سۇيرەپ بارا جاتقانداي ەدى.
5
بىرەۋدى جوعالتىپ العانداي قوڭىلتاقسىدى دا وتىردى. كىم ەدى؟ سان سانىچ وسىندا بوس كەلىپ، بوس وتىرىپ، بوس كەتتى. ديرەكتوردى ءالى كورگەن دە جوق، ونىڭ وبلىس باسىنان قاشان قايتارى دا بەلگىسىز. لەسنيچييلەر مەن لەسنيكتەردى، وبەزدچيكتەردى، ءورت ساقشىلارىن شاقىرتىپ الايىن دەسە، كرەسلوڭ مىناۋ، جۇرتىڭ اناۋ دەپ زاۋىمەن ەشكىم تانىستىرعان جوق. دوس-جاران دەيتۇعىن تايگانىڭ كەشەگى كالىمششيكتەرىن ەسىنە الدى: جاقىپ، بەسكەمپىر، مەشەل... ءبارىنىڭ ءجۇزى كومەسكى ەكەن. تاتى كىم قالدى؟.. تابا الماعان سوڭ سان سانىچ اكەلىپ بەرگەن پاپكالاردى قولىنا الدى.
"اقسۋ ورمان شارۋاشىلىعى 1932 جىلى ۇيىمداسقان. وعان دەيىن بۇل ءوڭىر قازاق سسر ناركوملەستىڭ قاراعايلى لەسپرومحوزىنىڭ قاراماعىندا ەدى. 1947 جىلى تۇپكىلىكتى ورمان شارۋاشىلىعىنىڭ بيلىگىنە وتكەنشە ەلدى مەكەندەردىڭ ماڭى مەن تاۋ بەتكەيلەرىنىڭ اياق جەتەر جەردەگى ورمانى تىپ-تيپىل كەسىلىپ، وزەن ارقىلى سالمەن تاسىلعان..." وتتاپتى! ءقازىر ارقالاپ تاسىپ جۇرگەندەي!.. ون بەس جىلدا وتاعانىڭدى ون بەس عاسىردا ورنىن تولتىرا الار ما ەكەنسىڭ؟!. "جەر جاعدايى تەڭىز بەتىنەن 600- 3200 مەتر بيىكتىكتە. اۋماعى 289669 گەكتار، ونىڭ 80796 گەكتارى كولحوز، سوۆحوزدارعا ۇزاق مەرزىمدى پايدالانۋعا بەرىلگەن. لەسنيچەستۆولارمەن، وبلىستىق ورمان شارۋاشىلىعى باسقارماسىمەن بايلانىس تەلەفون، راسيا ارقىلى. لەسحوز التى لەسنيچەستۆوعا بولىنەدى، ارا قاشىقتىعى 30-70 شاقىرىم. ەڭ جاقىن ستانسيا 280 شاقىرىم. ترانسپورت: اۆتوموبيل 31، نەگىزىنەن اعاش تاسۋعا جابدىقتالعان؛ ءارتۇرلى تەحنيكا — 30، جەر قازاتىن، كوشەت وتىرعىزاتىن، تۇقىم سەبەتىن تەحنيكا جوقتىڭ قاسى. شارۋاشىلىقتىڭ نەگىزگى سالاسىنان التى شيرپوترەب سەحى، حيميالىق شيكىزات دايىندايتىن كاسىپشىلىك بار؛ قوسالقى شارۋاشىلىقتان بەس ومارتا، ەكى وتار قوي، بەس ءجۇز جىلقى، ءبىر سيىر فەرماسى، وسىعان وراي شابىندىق، جايىلىم، ەگىندىك جەر پايدالانىلىپ وتىر، ونىڭ 98 پروسەنتى تابيعي، سۋارمالىسى 1،5 پروسەنت قانا. پايدانىڭ نەگىزگى كوزى پيتومنيك، ونىڭ جىل سايىنعى ءونىمى بۇكىل وداق كولەمىنە تاراتىنىن جىلىنا ءبىر جارىم ميلليون سوم كىرىس كىرگىزەدى. ءجۇمىسشى، قىزمەتكەر، ماماندار سانى 135، ونىڭ 54ء-تى مەحانيزاتور، كادرمەن 78 پروسەنت جابدىقتالعان... لەسحوز تەرريتورياسىندا 135 ءتۇرلى حايۋانات بار، ونىڭ 49-ى سۇتقورەكتىلەر، 86-سى قۇس؛ سۇتقورەكتىلەر جەتى سەميا، ءبىر وتريالكا بولىنەدى...". اسەكەڭ... اسەكەڭ جەتپەي وتىر ەكەن عوي!..
ەسىك سىقىرلاعاندا ەلەگىزىپ قالىپ ەدى. اسەكەڭنىڭ قيسىق تاناۋى... پودنوسپەن شاي كوتەرىپ كىرگەن باس بۋحگالتەر مەرۋەرت ەكەن.
— تاڭقۋراي قاتىپ ءىشىڭىز، — دەپ شىناياعى مەن اققۇمانىن تاستاپ ارتىمەن شىعىپ كەتتى.
ايتۋ مىندەت پە ەكەن؟ اكەلىپ قويعان سوڭ ىشەتىن اۋىز ءوزى بىلمەي مە!..
شاي ءىشىپ راقاتتانىپ وتىرا المادى. تىسقا شىعىپ ەدى، تەرىستەن سوققان وكپەك جەل وكپەڭدى تەسكەندەي ىزعىرىق ەكەن، كەڭسەنىڭ كىرە بەرىس قىزىل ەسىگى ىڭىرسىپ، قۇلاعىنىڭ قۇلىعىن تىرناعانداي ميىن جەپ قويدى. "وسى ەسىكتىڭ جابىلمايتىنى نەسى؟.. بۇگىندىككە ءۇش دۇركىن قىمتاپ كەتىپ ەدى، الدە، "مۇندا دا كىسى بار" دەگىزىپ بۋحگالتەريانىڭ قىز-كەلىنشەكتەرى ادەيى اشىپ تاستاي ما؟.. "كادرمەن 78 پروسەنت جابدىقتالعان"... قالعان جيىرما ەكى پروسەنتى قايدا؟.. جالاقىسى ماردىمسىز جەر تۇبىنە مال اسىراپ جان باققان جۇرت بولماسا كىم كەلە قويسىن دا... 761 شاقىرىم جولدىڭ 81-اقشاقىرىمىنا قيىرشىق توگىلگەن ەكەن، التى اي قىس پەن جازدىڭ جاۋىن-شاشىنىندا اۋىل مەن اۋىلدىڭ ادامى تۇگىلى، ىلىققان ءيتى دە ءبىر -بىرىنە جەتە الماي قور بولادى ەكەن-اۋ!.. ورمان قورىن ءبىر جاعىنان كوشپەندى لەسپرومحوز كەمىرىپ جەپ، ءبىر جاعىنان جىل سايىن ءورت جالماپ جاتقانى دا جول قاتىناسىنىڭ ناشارلىعىنان عوي...
ەرتەڭنەن بەرى وگىز اراداي ىزىنداپ زار قاقساعان پيلورامادا ءۇش-تورت ادام ءجۇر ەكەن، باس ورمانشى كەلگەن سوڭ رۋبيلنيكتى ءۇزىپ ارەدىك جاساعان بولدى. بىر-ەكى قاتىن ءۇن قاپتاعانداي ءولىپ-تالىپ اعاش ۇگىنگىسىن موشەكتەرىنە تەپكىلەپ نىعارلاپ، اربالارىنا سۇيرەلەپ تيەپ جاتقان، جەڭىل كويلەكتىڭ تاڭقيعان شالعايىنان جارق-جۇرق ەتكەن قىزىل كۇرەڭ توق ساندارعا كوزى ءتۇسىپ كەتتى دە:
— مىنا كىسىلەردىڭ سپەسوۆكالارى نەگە جوق؟ — دەدى.
پيلورامانىڭ ستارشويى برەزەنت بىتەۋ قولعابىن شەشىپ، الاقانىن قاعىپ، باپتانىپ جاۋاپ بەرەمىن دەگەنشە قىزىل كۇرەڭ كەلىنشەك جالت ەتىپ تانا كوزدىڭ قيىعىمەن ءبىر قارادى دا:
— قاينىم-اۋ، اعالارىڭ كۇيگەلەك ەدى، سپەسوۆكانى شەشكەنشە ساۋىنى ءوتىپ كەتەت تە! — دەپ سۇيكەنە جاۋاپ قاتتى، يبالىمىن دەگەن قاسىنداعى تۋ قۇناجىنداي تۇتاس ساۋىرلىسى تەرىس قاراپ تۇرىپ سىلق-سىلق كۇلدى دە شاتقاياقتاعان تاپال تورىنى تىزگىنىنەن جەتەلەپ جولعا سالدى. جالپى بۇل اۋىلداعى ۇرعاشى اتاۋلىنىڭ ارىق-تۇراعى جوق سياقتى.
— ۇگىنگىنى نە ىستەيسىزدەر؟
— اپەلكەنى مە؟.. اپەلكەنىڭ قانى جەرگە تيمەيدى! — دەپ ستارشوي التىن ۇلەستىرىپ تۇرعانداي شىرەندى. — وتقا جاعۋعا دا بولادى، ەت ىستاۋعا دا بولادى، كوكتەمنىڭ وسىنداي قارا قاتقاتىڭدا پىسىق قاتىندار وگرەتكە ءۇيىپ، ورتاسىنان لۋنكا قازادى دا توپىراق تولتىرىپ، اگۇرشىك ەگەدى.
— اگۇرشىك دەگەن نەمەنە؟
اگۇرشىكتىڭ نە ەكەنىن شىنىندا بىلمەي ءتۇر ما دەگەندەي ستارشوي بەكەتكە باجىرايا قاراعان، كوز ەتى شەلدەنىپ، قىزارا ءبورتىپ كەتكەن ەكەن، قاراعاي قابىعىنىڭ شاڭى مەن اعاش قيقىمىنان تاپقان كاسىپتىك كوز اۋرۋىن بىردەن تانىدى.
— اگۇرشىك دەگەنىمىز وگۋرەس! — دەدى قىزىلكوز.
— بادران مەن قياردىڭ تۋىسقانى بولدى عوي.
— بولسا بولات تا، — دەدى. — ءبىز ءوزى تۋىسقاندى تاني بەرمەيتىن كىسىكيىكتەۋ جۇرت ەدىك، ءبادران مەن قياردىڭ قاي رۋ ەكەنىن كىم ءبىلىپتى...
"كوزىڭ بەكەرگە قىزارماعان ەكەن!" اۋىزدارىنا الباستى تۇكىرىپ كەتكەندەي ءبۇل اۋىلدا استارلاپ سويلەمەيتىن ادام بولساشى! ءتۇبى وسىلاردىڭ ءبارى دە قيسىق مۇرىننىڭ تۋىسقانى بولىپ جۇرمەسە!..
— جوسپارلارىڭ قانشا تەكشە مەتر؟
— ءار قيلى... زاكازعا بايلانىستى عوي.
— كۇنىنە قانشا توننا اپەلكە تۇسەدى؟
— دوڭبەكتى ولشەپ كورگەمىز جوق، اپەلكەنى كىم قاداقتادى دەيسىڭ! — باس ورمانشى كەكەتتى دەپ ۇققان قىزىلكوزدىڭ جاۋابى دا قاسىقتاۋ بولدى.
جىگىتتەر تۇگەلدەي وتىرا قالىپ تەمەكى تۇتاتقان ەكەن، اسەكەڭشە ايتقاندا "ەزۋىنە وت جاقپايتىن الباستى" كەمدە-كەم كورىندى. ءبارى دە جىلعاسى بىلشىقتانعان قىپ-قىزىل كوزدەرىن الاقاننىڭ سىرتىمەن سيپاپ تاستاپ وتىر.
— ەرتەڭنەن باستاپ دوڭبەكتى عانا ەمەس، اپەلكەنى دە قاداقتاپ، قاسىعىن قالدىرماي پيتومنيككە جونەلتەتىن بولىڭىز. سۋدىڭ دا سۇراۋى بار، دريەۆەسينا دولجنا بىت بەزوتحودنوي، گرامم نا گرامم!
ستارشوي ءۇن قاتقان جوق. ءتۇسىندىم دەگەنى مە، الدە كەتسەڭ قايتەدى دەگەنى مە، ۇندەمەي بارىپ رۋبيلنيكتى قوسىپ جىبەرگەن، سالت اينالعان ارانىڭ ءجۇزى ۇلىپ قويا بەردى.
— مەدپۋنكتكە جىلىنا نەشە رەت بارىپ تۇراسىزدار؟
جىگىتتەر تاعى دا ءۇن قاتپاستان قولقاپتارىن كيىپ، باگور، بالتالارىن ۇستاپ جۇمىسقا كىرىسە باستادى.
— ءبىر اپتانىڭ ىشىندە تۇگەلدەي كوز دارىگەرىنەن وتىڭىزدەر. بۇدان بىلاي ارناۋلى كوزىلدىرىكسىز ءبىر دە ءبىر ادام پيلوراماعا كىرمەيتىن بولسىن. ايتپەسە تراحوموتوزنىي ديسپانسەر اشىپ ماسقارا بولىپ جۇرەرمىز!
جىلاننىڭ باسىنان تىستەپ سۇيرەتكەن مىسىقتاي جۋان دوڭبەكتى قىلعىندىرا تارتقان لەبەدكانىڭ ايىر ءتىستى قۇرساۋى دەدەكتەي جونەلدى دە ارانىڭ ءجۇزى باج ەتىپ سارناپ قويا بەردى. جىگىتتەر باس ورمانشىدان ارانىڭ ىزىڭ-شۋىمەن قۇتىلماق ەدى، جەتى جىل بويى بەنزوپيلانىڭ زىركىلىنە قۇلاعىن توسەپ ۇيىقتاعان قاقپاس كالىمششيك وعان سەلت ەتكەن دە جوق، تاس كەرەڭدەي مەلشيىپ تۇرىپ شىلىمىن شىعاردى دا بىلشيىپ تۇرىپ تۇتاتىپ، تەك بۇل جەردە وت شىعارۋعا بولمايتىنى ەسىنە تۇسكەندە تانا تىسقا بەتتەدى.
بالتاشىلاردان باستاپ، سەحتاردى تۇگەل ارالاپ، اۆتوپارككە سوققان، وندا دا ءتىل-اۋىزعا جوق موتىلاۋ ەكى جىگىت ماز — 509-دىڭ وڭەشىنە كىرىپ الىپ، توڭقايىپ جاتىر ەكەن، اۋىل ءۇيدىڭ اراسىنداعى العاشقى "ءۆيزيتى" ونشا بولماعان سوڭ، ەكى شاقىرىم قاشىقتاعى پيتومنيككە جاياۋ تارتتى.
جازعا سالىمنىڭ قارا سۋىعىندا جالاڭاش قولمەن جەر تىرناپ جاتقان ەلۋ شاقتى ايەلدىڭ جۇزدەرى جۇدەۋ ەكەن؛ جاستارى دا ءار شامالى، كيىمدەرى دە قىرىق قۇراق، جۇدەۋلىگىن جاسى مەن كيىمىنەن ەمەس، قاس قاباقتىڭ كەيىستىگىنەن اڭعارىپ ەدى. جالعىز جۇرگەن بەيساۋاتتى ەشكىم ەلەمەدى مە، ايتايشى اتاۋلىدان ەسەپشىنىڭ ساناتىندا جۇرگەن قىلتاناق مۇرت جاس جىگىتتى كەڭسەنىڭ كونتروماركاسىن قۇشاقتاپ وتىرعان جەرىنەن زورعا تاپتى. وت قۇشىپ وتىرىپ تاناۋىنىڭ سوراسىنا يە بولا الماعان بوزوكپەلەۋ نەمە ەكەن، دالاعا شىققان سوڭ جالاڭاياق مۇز باسقانداي دىردەكتەپ ءبىر ورىندا تۇرماي بيلەپ كەتتى.
— سپەسوۆكا نەگە جوق؟
— بەرگەنبىز، ءبىراق، ىلعي جەپ قويادى.
— جەپ قويعانى قالاي؟
— بىزدە ءپاشيبىشني سەح جوق، وزدەرىڭ ءتىتىپ كيىڭدەر دەپ اقشا بەرسەك ىلعي جەپ قويادى. كيىم كيگەننەن كارى تيىن جيعاندى جاقسى كورەتىن ماۋسىمدىق ءجۇمىسشىلار توي. ۇرسايىن دەسەڭ ىلعي جەسىر قاتىندار.
— سەن دە سول ىلعي ماۋسىمنىڭ ءبىرىسىڭ بە؟
— مەن بە؟.، مەن... قۇداي قالاسا بيىل اسكەرگە كەتەتىن شىعارمىن...
— پيتومنيكتىڭ ديرەكتورى قايدا؟
— ديرەكتورى جوق قوي. سيگات اتا ديرەكتوردىڭ جالاقىسىنا ءۇش جۇمىسشى جالداپ وتىر عوي.
— ونىڭ قىزمەتىن كىم اتقارادى؟
— ىلعي ءوزى اتقارادى.
— اگرونوم دا جوق پا؟
— جوق قوي. ونى دا ءسويتىپ ءجۇر عوي.
— ونىڭ قىزمەتىن دە ىلعي ءوزى اتقاراتىن شىعار؟
— ىلعي ءسويتىپ ءجۇر عوي.
— سەن دە ىلعي ءوستىپ بيلەپ جۇرەسىڭ بە؟
— ىلعي وس... جوق، مىنا قاتىندار كەتكەن سوڭ مەن دە اۋىلعا قايتام عوي.
"قايتپاي قال!" دەگىسى كەلىپ تۇردى دا بادىراقكوزدى اياپ كەتتى. كونتروماركاسىنا قايتا قۋىپ ەدى، شامعا جۇگىرگەن كوبەلەك سياقتى ءبىر جابىسسا قالمايتىن بۇل دا ءبىر ءزانتالاق ەكەن، سەكەكتەپ كارعا ادىم جىبەرسەشى.
— ءسىز دە كاماسياسىز با؟ — دەپ جارماسا كەتتى.
— نەمەنە، كوميسسيا ءجيى كەلىپ تۇرا ما؟
— ىلش كاماسيا عوي. اۋداننان كەلسە دە كاماسيا، استانادان كەلسە دە كاماسيا.
— كاماسياڭ سوندا نە ىزدەيدى؟
— يت بىلەدى!.. ىلعي سۇرايتىنى سيگات اعاي عوي.
— ونىڭ نەسىن سۇرايدى؟
— قانشا اقشا الادى دەيدى، قانشا قاتىنى بار دەيدى، مىنا قاتىنداردان دا ىلعي بىردەمەنى سۇراپ جاتادى.
— قانشا اقشا الادى ەكەن؟
— تۇك تە المايدى عوي.
— قانشا قاتىنى بار ەكەن؟
— قاتىنى ما؟.. قا.. قاتىن جوق قوي...
— ءاي، قاقىلداپ قالتىر، بىرەۋدىڭ قاتىنىن ساناعانشا مىنا شارۋاڭدى قابىلداپ ال! — دەپ شەتكى ءبىر ايەل دۇرسە قويا بەردى. — جەلىنىمىز كەرىپ تۇرماسا دا جەيتىن اۋزىمىز بار، وزەگىمىز كەۋىپ تۋر، كەش بولدى، كەتەمىز!
اعاشتىڭ ۇگىنگىسىمەن بۇركەپ تاستاعان بالقاراعايدىڭ ءبىر تۇتام كوشەتىن جالاڭاش قولمەن ارشىپ، ساۆوگىن كەرزى ەتىگىنىڭ تاناۋىنا قاتىپ-قاتىپ لاقتىرىپ جىبەرگەن كەلىنشەك بەكەتتى كوزىنىڭ قيىعىمەن ەرىكسىز توقتاتتى. ىز تەپكەن يلەۋ توپىراقتىڭ سالقىنى ما، بەتىنىڭ شاڭىتىپ تۇرعانى بولماسا، اپپاق سازانداي ادەمى-اق كىسى ەكەن، ميىنا بىردەن سارت ەتكەنى: "ياپىراي، ءبۇل دا جەسىر ما ەكەن؟" دەگەن ءبىر وي.
— ايىنا قانشا تاباسىزدار؟
— اي سايىن ساڭعىپ تاستاپ وتىرساق جەر-كوككە ادام سيا ما؟!.
— مەن تابىسىڭىزدى ايتام.
— ە، سويدەمەيمىسىڭ!.. بۇيىرعانى بىزدىكى توي! — دەپ كەلىنشەك تابان استىندا بەكەتتى جاقتىرماي قالدى. — نەمەنە، قاتىنداردىڭ تابىسىن تەكسەرۋگە كەلىپ پە ەدىڭ؟
— قىزمەت بابىمەن...
— ە، بابىمەن دە!.. مۇندا باپ تىلەيتىن ۇرعاشى جوق، بۇدان كەيىن كەشقۇرىم جالعىز جۇرمە!..
— و نەگە؟
— شەتىنەن قاعىنعان قىسىر قاتىندار، ەرمەككە جاراماساڭ باسىندى سۋاتقا تىعىپ كەتەدى!..
قالجىڭ ارالاستىرسا دا كەلىنشەكتىڭ قازىمىرلىعىن بەكەت ءتۇسىندى. قالجىڭ ەكەن دەپ ەشكىم ەزۋ تارتپاي قويعان سوڭ ونان سايىن قىسىلعان، ايەلدەر ءبىر ساتتە كوگەننەن اعىتقانداي سىپىرىلا جونەلگەندە بەكەت سوپايىپ جالعىز قالىپ ەدى، "كوكتۇينەك، ءجارپ ء-جارپ ەتىپ اۋزىڭا يە بولمايسىڭ!" — دەپ قازىمىر كەلىنشەك بادىراق كوزدى جەلكەدەن تۇيگىشتەپ بارادى ەكەن. بادىراق كوزدىڭ "ىڭعايىنا" قوسا "كاماسيا" دەگەن ءبىر ىزىڭ كوپكە دەيىن بەكەتتىڭ قۇلاعىنان كەتپەي قويعان. ايتەۋىر كۇنىن باققان جۇرتتىڭ ىشىنە كىم كىرىپ شىعىپتى. بۇلاردىڭ دا ۋايىمى بار-اۋ، سول ۋايىمعا مەن دە ورتاقپىن-اۋ دەپ ويلاپ كورمەگەن كوڭىلى توق، جۇگى سالت پارىقسىز جىگىت العاش رەت شارۋانىڭ قومىتىنان قورقايىن دەدى.
قارا قۇرىق جەل اسپاندى ارشىپ تاستاعان ەكەن، تەك شىرىگەن قۋىستا عانا ءبىر باۋ بۇلت جاسىرىنىپ قالىپتى. اقسۋعا جەتىپ شورت ۇزىلەتىن قاسقا جولدىڭ تۇيىعىندا تىرشىلىك تە تۇيىقتالاتىن سياقتى. اقسۋدان ارمەن قاراي زەڭگىر-زەڭگىر تاۋلار، كوك اسپان؛ دىراۋ قامشىنىڭ ءتۇيىن شاشاتىنداي جون مەن قىرعا شاشىلىپ جاتقان تراكتوردىڭ سۇرلەۋى مەن تايگانىڭ بىتقىل-جىنىسىنا تەنتىرەپ كەتكەن تاعىنىڭ جىمى بولماسا، اقسۋدان ارمەن قاراي بارار جەر، باسار تاۋ جوق. ءبارىنىڭ جولىن بەكىتىپ شىرقاۋ توردە كوكجوتا وتىر. اسپان الاسا ما، جوق التاي بيىك پە، كوكجوتا كوك تىرەپ ءتۇر ەكەن. قازاق ايتسا نە ءوسىرىپ، نە ءوشىرىپ ايتۋعا قۇمار. كوكجوتا كوك تىرەپ تۇرسا دا، اتى جوتا. كوكجوتا الىستاعان سايىن بيىكتەپ كەتەدى دە كوزدەن تايىپ بولسا دا كوڭىلدە سول كوك تىرەگەن قالپى قالا بەرەدى. تايگانى جەتى جىل كەزگەندە اتا مەكەنىم وسى دەگەن ءبىر ساعىنىش كوڭىلىنە كەلمەپ ەدى، اتا مەكەن كوكجوتاداي كوك تىرەپ تۇرسا، تۋعان جەردىڭ شاڭىراعىنداي كوكجوتاسىن كوڭىلمەن بولسا دا كىم ىزدەمەس!..
تۇيىقتاعى اۋىلدىڭ تىنىسى تۇگىل، ءتۇتىنى دە جىقپىل-جىقپىلدان اسا الماي، توبەدەن تۇندىكپەن تۇنشىقتىرىپ تاستاعانداي مۇرجا كەپەشىندە ۇيىپ قالىپتى. ءبىر كوشەگە تەلمىرگەن ءجۇز قارالى ءتۇتىن ءبىر تۇتام كوگەنگە تەلىگەن قوزى بۇرشاعىنداي-اق بولىپ كورىندى. سول ءبىر تۇتام كوشەنىڭ بويىندا تۇيمەدەي قوڭىزدى سىلكىلەپ بارماقتاي ءبۇيى دەدەكتەپ ءجۇر ەكەن، ءسىرا، سان سانىچتىڭ كوكساۋ گاز-يگىن سۇيرەتكەن گاراجدىڭ "كوكقاسقاسى" بولدى-اۋ... "ياپىر-اۋ، باس ينجەنەردىڭ سودان باسقا شارۋاسى قۇرىپ قالعان با؟!. ايتەۋىر قىبىر بار دا، دىبىس جوق. ايعايلاساڭ داۋسىڭدى كوك اسپاننان باسقا قاعىپ الار قۇلاق تا جوق. ال كوك اسپاندا داۋسىڭدى ەستي قويار قۇلاق بار ما، جوق پا، ونى دا قاي پەندە كورىپ كەلىپتى؟!. باياعىلار: جەر ورتاسى كوكتوبە دەيدى ەكەن، جەر تۇيىعى اقسۋ ەكەنىن بەكەت بۇگىن سەزگەن. "ياپىر-اۋ، مىنا جۇرت قالاي سىيىپ جۇرگەن، قالاي سىيىپ جۇرگەنبىز؟!."
قاقتىڭ بەتى قابىرشاق تارتىپ، جەر توڭازي باستاپتى. شىرىگەن قۋىسقا جاسىرىنعان ءبىر باۋ قارا بۇلت قانات جايىپ، قاراعاي باسىن شالىپ قالىپتى. اسەكەڭنىڭ ساۋەگەيلىگى راس بولسا ءبۇل جۇما قارمەن اياقتالاتىن شىعار. الاكەۋىمدە مال ىمىرتتاعان جىلقىشىداي قىر باسىنان سورايىپ جالعىز تۇسكەن باس ورمانشى كەڭسەنىڭ شاقىرايعان قوس تەرەزەسىنە تارتتى.
كەش قالعان الدەكىمدەر اياقتارىنىڭ ۇشىمەن باسىپ تاراپ جاتىر ەكەن. "كەپ قالدى!" دەگەندى دە الدەكىم ايتتى. كەلىپ قالعان ديرەكتور ەكەن. قولىن قاتتى قىسىپ جىميعانى بولماسا امان-سۇگىر دە جوق، سالقىن قابىلدادى. جىلى كرەسلونى قيماعانداي سان سانىچ سوزىلىپ تۇرىپ، سىلبىراپ شىعىپ كەتكەن سوڭ تانا:
— قالاي، اكە-شەشەڭ امان با؟ — دەدى. ونى دا اماندىعىن ءبىلۋ ءۇشىن ەمەس، انشەيىن، سۇراي سالۋ سالتىمەن ايتقان سياقتى.
— امان-ەسەن...
— اكەڭ ءالى كۇنگى ءاتىر مۇڭكىپ جۇرگەن شىتار؟..
كوبەسىنە ينە تىعىپ العانداي سەلك ەتتى. سيتات بۇعان دا ءمان بەرمەگەن قالپى سەلسوق وتىرا بەردى.
— ءسىز مەنىڭ اكەمدى بىلەتىن بە ەدىڭىز؟..
— ەپتەپ... ارينە، سالەم ايتقان جوق شىعار، — دەپ ارتىنشا جىميعان بولدى. ءوزىن-وزى زورلاپ جىميعان سەكىلدى ەدى، سونىڭ وزىنەن دە كەكەسىن اڭعاردى. اكەسىن ەمەس، اكەسىن سىلتاۋراتىپ بەكەتتىڭ ءوزىن قاجاپ وتىرعانداي كورىنگەن.
— ە، ول كىسىلەردىڭ سالەمى قىمبات قوي! — دەپ تاعى دا ءبىر نىعارلاپ تاستادى دا بارىن كيىنىپ، ءبۋىنىپ-تۇيىنىپ الىپ ەسىكتەن سىعالاعان سەكرەتار قىزعا "كەتە بەر" دەگەندەي يەك قاقتى.
بەكەت ديرەكتوردىڭ ارزان سوز، ارزىمايتىن كۋلىعىنان ءبىر نارسەنى ىركىپ قالعانىن دا سەزدى. وسىنىم بەكەر بولدى-اۋ دەگەن وكىنىشىن دە اڭعاردى. ەندى قايتىپ بۇل جايىندا اۋىز اشپايتىنىن جانە ءبىلىپ وتىر. سيعاتتىڭ الدىندا كىنالى ادامداي سەزىكتەنىپ، ەسىكتەن ەڭسەسى سىيماي كىرگەن جىگىت اياق استىندا كىشىرەيىپ، قيپاقتاپ قايتا-قايتا قالتاسىن سيپاي بەرگەن، ءبىراق ستول باسىنان ءبيپىلنيسا تابا المادى دا كابينەتتەن تۇگىن ءيىسىن سەزبەگەن سوڭ ءبۇل دا تىمپيما ويناۋعا كىرىستى. العاشقى جۇزدەسۋدىڭ اڭدىسپەن باستالعانى باس ورمانشىعا ونشا ۇناعان جوق. تەلەفون تىز ەتپەگەندە ءالى دە قانشا وتىراتىنى بەلگىسىز ەدى.
— تىڭداپ تۇرمىن... شۇكىر... تۇسكەنىم وسى... جۇرتتىڭ امانشىلىعىنا بورىشتىمىن، سۇراپ ۇلگەرگەنىم جوق... مەنى ىرعاپ قايتەسىز، تۋراسىن ايتساڭىزشى!..
سيعات ترۋبكانى قولىنىڭ قارىمەن قىسىپ، كالەنداردىڭ بەتىنە الدەنە جازدى دا، بەكەتتىڭ بار-جوعىن ۇمىتىپ كەتكەندەي ۇزاق وتىردى.
— مەن دە دوكۋمەنتكە سەنەتىن اداممىن. ەكى بىردەي كوميسسيانىڭ قورىتىندىسىنا جۇگىنسەك، ءبىزدىڭ تەرريتوريادا قۇرىلىسقا لايىق ورمان قورى جوق. وتكەن جىلى دەيسىز بە؟.. وتكەن جىلى جوسپار جيىرما بەس پروسەنت ارتىق ورىندالدى. دەمەك، ءبۇل ءبىز ءۇشىن ماقتانارلىق ءىس ەمەس، قىلمىس!.. ەسەكتىڭ كۇشى ادال دا ەتى ارام عوي. الىستان بىزگە قاراپ ايداھار ىسقىرسا، ىرگەدەن سىزدەر كەلىپ قوسا تالايسىزدار. سىزدەر جىبەرگەن ءبىر سيگالدىڭ سوڭىندا ءبىر جارىم ايىم سارىپ بولدى. جيىرما جىلدا سيعاتتىڭ جەپ قويعانى ءبىر سوم قىرىق جەتى تيىن ەكەن. ارتىمنان جىبەرگەن تىڭشىلارىڭىز الماتىعا مەنەن بۇرىن جەتىپتى، ونى دا بىلەمىن!.. ءماسليحات بولماي جاتىپ بيۋرونىڭ قاۋلىسىن دايىنداپ قويعاندارىڭىزدى دا بىلەمىن!.. مينيسترلىك ماسەلەنى مەنىڭ پايداما شەشپەگەندە ەندىگى ماعان قايىڭ ساۋعىزىپ جىبەرەيىن ەدىڭىزدەر! ارينە، مۇنى دا بىلەمىن... قۇداي ءوزى كەشىرسىن، مەن تىڭشى ۇستامايمىن، ونداي شتات بىزدە جوق! باسقا دەيسىز بە؟.. باسقا نە ايتام؟.. بىزگە ءبىر انكەتا كەرەك، سونى ەكىنشى حاتشىنىڭ قۇلاعىنا كاتىس قىلساڭىز... جۇمىسشى قاۋىمىنان دەيسىز بە؟ ول دۇرىس قوي، ءبىراق ول شارۋاشىلىق مامانى ەمەس، كەز كەلگەن ءجۇمىسشى باس ورمانشىنىڭ ورنىن تولتىرا بەرەتىن بولسا بۇل جىگىتتى سوناۋ استانادان الدىرىپ نەم بار؟.. تانىس جىگىت، جەتى جىل زەرەندى لەسپرومحوزىنىڭ قومىتىن كيگەن، ورمان شارۋاشىلىعى مينيسترلىگىندەگى دارداي قىزمەتىن تاستاپ كەلىپ وتىر. ساۋ بولىڭىز!..
سيعات تەلەفون ترۋبكاسىن تاستاعان سوڭ دا تالاي كىدىردى. يەگىنە قول جۇگىرتپەيتىن ادەتى ەدى، بۇل جولى تۇيمە مۇرتىن قايقايتا ەتەگىنەن ءتۇرىپ ويلانىپ قالدى.
— ءبىر شارۋاسىن ايتقانشا ەلۋ رەت ىڭىرانىپ، ءجۇز رەت قاقىرىناتىن ادەتتەرى!.. راييسپولكومنىڭ مىقتىسى عوي ىرعاپ جاتقان. ەكى جەردەن پيونەر لاگەرىن سالۋىمىز كەرەك، سوعان قۇرىلىس ماتەريالىن تاپ دەيدى. ال جولداس باس ورمانشى، شارۋا كوبەيدى، ويلان...
نەنى ويلانسىن؟.. اۋاتكوم پرەدسەداتەلى تاپ دەگەن ەكەن، وندا ويلاناتىن نە تۋر؟.. الدە اربا سىنبايتىن، وگىز ولمەيتىن جول تاپ دەگەنى مە؟.. رايكومنان انكەتا سۇراپ وتىر. ءسوز سىڭايىنا قاراعاندا بەكەتكە سۇراپ وتىر. كەلمەي جاتىپ ءبۇل قاي قۇرمەت؟.. اكەسىنىڭ زار قاقساعانى دا وسى ەدى. ەڭ بولماعاندا استانادا ءجۇرىپ پارتيا قاتارىنا ءوتىپ ال دەپ قۇدايدىڭ زارىن قىلىپ ەدى. ەندى، مىنە، اكە ءسوزى تۋرا الدىنان شىعىپ وتىر. كىسى بولامىن دەگەن ادامعا، كىسىلىك جارىستىرامىن دەگەن جىگىتكە العاشقى تالپىنىس وسىدان باستالادى دەگەن. ال جولداس باس ورمانشى، شاتىرىڭدى شايقاپ كور!..
كوپ ساۋالدى وي ەلەگىنەن وتكىزىپ بولعانشا ديرەكتور ورنىنان تۇرىپ تا كەتكەن ەكەن.
— بايقايمىن، جاعدايىڭ ونشا كەلىسپەگەن سياقتى. شاحماتقا قالاي ەدىڭ؟
— ەپتەپ قانا.
— بيلياردقا شە؟
— ەپتەپ قانا.
— ەپتىمىن دەگەنىڭ بە؟.. ايتپەسە، جاس جىگىتتىڭ وسى باستان ەپكە كوشكەنى وزىنەن باسقا ەشكىمدى جارىلقاماسا كەرەك ەدى. ءجا، كورەلىك...
"ەپ" دەگەن ءسوزدى لەكسيكونىڭنان الىپ تاستا دەپ تۇر عوي. ءتىل استىندا ۇستايتىن تالاي قۇپيانىڭ بار ەكەنى راس، ءبىراق ونىڭ ءبارىن قىسقارتا بەرسەك باستىق قانا شەشەن، باسقانىڭ ءبارى موتى بولعانى دا. قۇلعا كۇرەك، تورەگە قامشى دەگەنى مە؟..
ديرەكتور كەلتە قوڭىر تونىن كيىپ تە ۇلگەرگەن، ەلتىرلى جاتا، قالتاسى مەن ءوڭىر جيەگىن دە ەلتىرلەپ، ەتەگىن دە ەلتىرمەن كومكەرىپ تاستاعان ەكەن، تەك باسىنداعى قۇيرىعى دەلديگەن تيىن قۇلاقشىننىڭ رەڭى بولەك. ءبىر كەزدە جارتاقپەن زامشقا ورانعان كارى بويداق مودانى وزگەرتىپ ۇلگەرگەن ەكەن-اۋ! ءبۇل ءوڭىر تۇرماق، استانادا دا كيىم جاتىنان سيعاتتان وزعان سىلقىم جوق شىتار. سونىڭ ءبارى دە وتكەن تاسىردىڭ بۇگىنگە ىقشاممەن جەتكەن ۇلگىسى. كونە دەپ ايتىپ كورشى! اسەكەڭ نە دەپ ەدى؟.. تەزەگىن اينالىپ ءبىر يىسكەگەنگە ءماز بولاتىن اقسۇيەك كارى ازبان!.." اقسۇيەكتىگى بولماسا كارىلىككە مويىنسۇنايىن دەپ تۇرعانى شامالى. سۇڭعاق بويلى، كەڭ جاۋىرىندى، پالۋان تۇلعالى بىتىمىنە قاراعاندا ءالى دە تۇعىردان تۇسە قوياتىن كىسى ەمەس، قىزىل شىرايلى جۇمساق جۇزىنە، جازىق ماڭدايىنا كۇمىستەي اقشاشى قاتتى جاراسادى ەكەن، تۇيمە مۇرتقا تۇيىلە كەپ شۇقشيعان جوتالى قىر مۇرىن ءالى دە تالاي سىڭبىرەرىم بار دەپ تۇرعانداي. سىرتتاي سالقىن كورىنگەنمەن تۇپ-تۇنىق جانارىنان جۇرتقا بىتپەگەن ەرەكشە ءبىر نۇر، مەيىرىم بايقالادى. ايەلىنىڭ قايتىس بولىپ، سيعاتتىڭ جەر ورتاسىندا قالعانىنا ءبىراز جىل. زامانىندا تىرلىكتىڭ دۋمانىن سان ساپىرىپ، تالاي سۇلۋدىڭ كوز جاسى مەن ىستىق قۇشاعىن جالىنىمەن قۇرتاتقان كەرىم-اي سال بۇگىندە تەك شاشتىڭ اتىنان سەسكەنەتىن بولۋعا كەرەك، ءولى توسەك جاڭارتپاي ءجۇر...
— ون بەس بۇرىشقا!.. بۇيىرتسا!.. ون تورت قايدا جاسىرىنىپ جاتىر؟..
استانانىڭ پاركىندە ويناۋعا دا ونەرى جەتەدى ەكەن. راسىندا ونەر دەپ وينايدى ەكەن. ءار سالعان شارىنىڭ مانەرى بولەك، پوزاسىنىڭ ءوزى ءسون، ۇتىلعانىڭنىڭ وزىنە رازى بولاسىڭ، ۇتىلساڭ دا ءلاززات الادى ەكەنسىڭ. بىركەلكى قىزىل الا كييلەردى دە بۇرىن كورگەن سياقتى. اكەسى جىلىنا ەكى دۇركىن، كوكتەم مەن كۇزدە دە دەم الىپ قايتاتىن قالا شەتىندەگى ۇلكەن ءبىر مەكەمەنىڭ ساناتورييىندەگى سىڭار قول ماركەردىڭ قولتاڭباسى. تاۋ بوكتەرىنە بەت السا بوكتەرىپ جۇرەتىن اكەسىنىڭ قوراپتى كييى ەسىنە ءتۇستى، كاسكا سيىرى داۋعا كەتەتىندەي كۇشەنىپ ويناپ، ۇتىلسا بەت تامىرى بىلەكتەي بولىپ، كۇنى بويى ءمۇلت كەتكەن ءبىر شاردىڭ ۋايىمىمەن قاجيتىن تىراش اكەسى ەسىنە ءتۇستى... "اكەڭ ءالى كۇنگە ءاتىر مۇڭكىپ جۇرگەن شىعار؟.." ءاتىر مۇڭكىگەنى دە راس. ءاتىر ءيىسىنىڭ ەشقانداي ابەستىگى دە جوق ەدى، تەك سونىڭ سيعاتتىڭ اۋزىمەن سۇيكىمسىز ەتىلىپ ايتىلىپ، اكەسىنىڭ ءاتىر مۇڭكىگەن كەسپىرىن ەلەستەتكەندە شىلدەنىڭ شىلىڭگىرىندەگى كۇيەك بايلاعان اتا قوشقاردى كورگەڭدەي بولىپ ەدى. ءبىر ويدى ءبىر وي ءتۇرتىپ، سيعاتتىڭ جۇعىپ قويعان جارىم ءسوزى جانجىگىت شالدىڭ: "تىگەرگە تۇياق قالدىرماي سەنىڭ اكەڭ قىرىپ سالدى!" دەگەن وكىنىشىن قايتا جاڭعىرتقان. كيي ۇستاسا بەيكۇنا شارلاردى قىس دۇشپانىنداي قۇشىرلانىپ قۋالايتىن ادامنىڭ قولىنا قارۋ ۇستاتسا...
— ويلاندىڭ با؟
ديرەكتور كەڭسەدەگى ساۋالىن ءالى ۇمىتپاپتى، ءبىراق بەيعام جىگىتتى ساستىرعانى بولماسا، قولما-قول جاۋاپتى كۇتپەگەن دە سياقتى، نازارى ستولدا، بوردى ساۋساعىنىڭ ۇشىمەن شىمشىپ قانا ۇستاپ، مىسقالداپ قانا جاقتى.
— تۇزدى دۋپلەت بۇرىشقا!
تۇزدى دا سالعان جوق، ساقانى ادەيى اپارىپ بۇرىشقا جاسىردى دا بەكەتكە بەس ۇپاي ايىپ تولەتىپ پارتيانى ءبىتىرىپ كەتتى. سىناي قاراعان جۇزىندە "ويلاندىڭ با؟" دەگەن ساۋال ءالى ءتۇر ەكەن.
— ءسىزدى قالاي پارككە اپارىپ سالسام دەپ تۇرمىن.
— ءا، ءبىزدىڭ پاركىمىز دە، پارقىمىز دا اقسۋدان ۇزامايتىن شىعار... وسىندا اسەكەڭ دەگەن ەگەر بار. ءومىرى يتجىعىس كەلەمىز...
— ول كىسى كەلىپ كەتتى.
— سولاي ما؟! وسى وڭىرگە بەيتانىس بىرەۋ كەلدى دەسە يتپەن ىزدەپ تاباتىن ادەتى ەدى... جاسسىڭ توي، تىگىپ جىبەر... سىرىن بىلمەگەن جۇرتتى الدىمەن اسەكەڭە سىناتىپ الاتىنىمىز بار. ارتىق كەتسە كەشىرىمدى ءبىز سۇرايمىز.
— ازىرگە مەنىڭ قوراما تاس لاقتىرعان جوق سياقتى. ءبىراق سىرتىنان جۇرگىزبەيتىن شالكەستەۋ جىگىت سياقتى كورىندى.
— بۇل تايگادا كىم جوق دەيسىڭ!.. تۇسكەنى مەنىكى!.. مۋزىكاۆەد تە بار. اسەكەڭدەر ءبىر كەزدەگى كونسەرۆاتوريانىڭ دوسەنتى. كوپ دوسەنتتىڭ دە ءبىرى ەمەس.
بەكەت سەنەرىن دە، سەنبەسىن دە بىلمەدى. "مۇندا سەنەن دە باسقا كىسى بار" دەگەندەگىسى مە، شار سالماي ساقانى عانا جاسىرىپ ەرمەككە كوشكەن ديرەكتور قارسىلاسىنىڭ قولتىعى جازىلارداي ءبىر دە ءبىر اتىس بەرمەي قويدى. سارقىت كەمپىردىڭ كىشكەنتاي عانا كوك تەگەشتى كوتەرىپ كىرگەنى سول ەدى، لاپ ەتكەن قىمىز ءيىسى الىپ كەتتى.
— شەراعاڭ كەلگەن بە؟
— شەراعاڭ توقالىن تاستاپ شىعات دەگەن! ساننەن بەرىپ جىبەرىپتى. الباستى قىز اعادان باسقا ەشكىم تاتپاسىن دەگەسىن وزىڭە ساقتاپ وتىرمىز.
— ياپىراي، سول بالا نە وقۋعا بارمادى، نە تەڭىن تاۋىپ كەتپەدى-اۋ.
— وتىرعان قىز ورنىن تابادى، وعان نەسىنە قينالدىڭ! — دەپ سارقىت ويماقتاي سىرلى وجاۋ مەن ەكى توستاعاندى دەم الاتىن بولمەدەگى جوزىعا قويىپ قايتا شىقتى.
— ورنىڭدى تاپساڭ وسى ۋاقىتقا دەيىن نەعىپ ءجۇرسىڭ؟
— نەمەنە؟! مەنىڭ ايىم قيسىق مۇرىن ەكەۋىڭە ءوتتى مە؟! الپىسقا تايانعاندا الاتىن قۇداي ءوزى بىلەت تە! الدە ءبىر كەمپىردىڭ كورىن قازىپ كومە سالۋ دا شىعىن با؟! كەتەيىن، ءبىر ۋىس توپىراعىڭدى كوپسىنسەڭ!
— قويدىق، ويباي! قويدىق، جولداس سەلسەبەت!..
كىرپىگىنەن دومالاپ تۇسكەن كوز جاسى بۇرشاقتاي مەڭنىڭ ۇستىندە مولدىرەپ تۇر ەكەن، بۇرشاقتاي مەڭ ءبىر تامشى شىقپەن قوسا ءۇزىلىپ تۇسەتىندەي كورىنىپ ەدى.
— قۇرىس جازىلعان سوڭ كۇر بەكەر قۋالاۋ ءلازاتتىڭ ءدامىن كەتىرەدى، — دەپ سيعات كييىن ۇياعا اپارىپ ءىلدى دە بەكەتتى تىنىس بولمەسىنە شاقىردى. — كوزىنەن جاس، كوڭىلىنەن شەرى تارقاماعان قايران مەنىڭ زامانداستارىم-اي!.. ەركەلەتەيىن دەسەڭ دە، ەرسىلىگىن ايتساڭ دا ءبىر جاراسىن ءتۇرتىپ الاسىڭ. — "جۇرەگىم مەنىڭ قىرىق جاماۋ" دەپ اقىن دا وسىنى ايتقان ەكەن-اۋ!..
سيعات تىلىمەن ايتقاندا "اياقسۋىتار" اتانعان دەمالىس ورىنى كوتتەدجدىڭ تومەنگى قاباتىندا ەدى: شاتىن كىتاپحانا، بيليارد، زال، اس بولمە، قوناقبولمە، تىنىس بولمە، ەكى كىسىلىكتۇنەمەل؛ تەليەۆيزور مەن راديوپريەمنيكتەن باسقا اتاش اتالۋى لەسحوز سەحتارىندا جاسالعان، جامان دەپ ايتا المايسىڭ، جاقسى دەۋگە وبال، ايتەۋىر، كوزگە قوراش ەمەس. كرەسلو، ديۆاندار بىلعارىمەن قاپتالعان ەكەن، بۇل دا تەرى وڭدەيتىن شەبەرحانانىڭ ءونىمى، قاي زات بولماسىن، جوقتان بار جاساۋدىڭ ۇلگىسى.
سيعات قىمىزدى ءبىر-اق رەت ساپىردى دا ءدامىن الدى.
— ءولىپ تۇر ەكەن!
بەكەتكە تىم قىشقىل سياقتى كورىندى. ديرەكتور مۇنى دا سەزە قويىپتى:
— كۇرەڭسە مەن جوڭىشقانىڭ كوك جاپىراتىن قوسىپ تۋراپ، اق س ۇلى مەن ەرمەندى ارالاستىرىپ جەمدەگەن قىسىردىڭ قىمىزى ءدارى بولادى، — دەدى. — ءبىراق، جاقپاعان جۇرت ۇستىمىزدەن ارىز ايتىپ كەتەتىنى دە بار...
— زەرەزەپ بوپ قاپسىڭ توي، — دەدى قىمىزعا شاي باۋىرساق پەن سىقپا اكەلگەن سارقىت. — تاماقتى قايدا جاسايىن؟
— تاماق تابىلسا قۋالاپ ءجۇرىپ-اق ىشەمىز توي، وتان اسىقپا. ايتپاقشى، رايسوبەسكە باردىڭ با؟
— كورمەگەنىم رايسابەز بولسىن! — دەپ سارقىت تاتى دا تالقان بولدى. — وڭشەڭ ءبىر ءتۇسى سۋىق جاندار ەكەن، قالتاسىنان سۋىرىپ قارىز بەرەتىندەي قينالاتىندارىن كايتەرسىڭ! تىم قۇرىسا جوندەرىن ايتسا ەكەن-اۋ! جاۋدان قايتپاعان جۇرەگىڭ جاماننان شايلىعادى ەكەن! — دەگەندى اس ۇيدەن ايقايلاپ جەتكىزىپ ەدى.
سارقىت وسىنداعى جالعىزىلىكتىڭ كۇنىن كەشكەن اسكەر سەمياسىنىڭ ءبىرى. كۇيەۋى مايدانعا اتتانعاندا جيىرما بەس جاسىندا قالىپتى دا ەپتەپ ساۋاتى بولعان سوڭ اۋىلسوۆەت پرەدسەداتەلىنىڭ قىزمەتىن اتقارىپ، كەيىن كولحوزدىڭ قارا جۇمىسىنا اۋىسقان.
كولحوز — سوۆحوزعا، سوۆحوز بىردە بەرى، بىردە التاي ولكەسىنە ۇزاتىلىپ، اۋمالى-توكپەلى بولعان زاماندا ەڭبەك كىتاپشاسى جۇرگىزىلمەي، جۇرت الىپ جاتقان پەنسياعا دا جەتە الماي قالىپتى. ارتىندا ۇرپاق تا جوق، ەندىگى ساعالاعانى لەسحوز، ونان كەيىن كەشەگى كوز كورگەن ەل اتاسى سيعات. ءبىر سارقىت ەمەس، نە بايدىڭ، نە بالانىڭ قىزىعىن كورە الماعان كوپ جەسىرلەردىڭ ءبىرازى وسىندا جينالعانعا ۇقسايدى. ونى شەت جاعالاپ كەشەلى بەرى بەكەت تە بايقاعان.
— جەسىرلەرگە تاماق تاۋىپ بەرسەك تە كىنالىمىز. ال بۇل بايعۇستارعا تەك تاماق قانا كەرەك پە؟.. قام كوڭىلدى نەمەن جاماماق؟ كەلە جاتقان كارىلىكتى نەمەن جاسىرماق؟..
سيعاتتىڭ بۇل ساۋالى تاۋقىمەتسىز جاس جىگىتتىڭ ويىنا ءالى كىرمەگەن ۋايىم ەدى، اۋزىنا اپارا بەرگەن قىمىزىن داستارقانعا قايتارىپ قويعانى بولماسا ديرەكتوردىڭ كۇرسىنىسىن ءبولىپ-جارا المادى.
— تايگادا قوناقجايدىڭ، رەستوراننىڭ جوق ەكەنىن اركىم بىلەدى. ماسكەۋ مەن لەنينگرادتان كەلگەن اپتاريقالى كوميسسيانى وسىندا جاتقىزىپ، وسى جەردەن اس-سۋىن ۇيىمداستىرىپ ەدىم، لەسحوز ديرەكتورى بۇكىل شارۋانى ءوزىنىڭ ۆوچيناسىنا اينالدىرىپ سورىپ جاتىر، اس-سۋدىڭ ارقاسىندا كەلگەن-كەتكەنگە ءوزىنىڭ ءسوزىن سويلەتەدى دەپ الدەكىم جوعارعى جاققا ارىزدى ايداپ جىبەرىپتى. اركىم بولسا ءبىر ءجون-اۋ، الدىمەن ىرگەدە وتىرعان اعايىن، ونان قالعانى اجەپتاۋىر باسشى ادامدار... وسى ءبىر ءۇش كوتتەدج كوزگە كۇيىك بوپ ءبىتتى، شىنىمدى ايتسام، كەيدە ورتەپ جىبەرگىم كەلەدى. تەك قيمايسىڭ، ءبۇل شىركىننىڭ ەلدى اسىراعانى بولماسا ازابى دا، مىندەتى دە جوق، — دەپ سيعات اس بولمەگە نازارىن ءبىر تاستاپ ءوتتى. — سودان بەرى بۇل كۇركەگە بوتەن ادامدى جولاتپايتىن بولعانبىز. ەندىگى كەلىمدى-كەتىمدىنى يتپەن قوسىپ كۇرەسىنگە تاستايىن دەپ وتىرمىن!.. ءجا، ونى قويشى، مۇنىڭ ءبارى ۇساق-تۇيەك قوي، الدەكىمدەردىڭ ارىزىنا سەنسەك، لەسحوزدى جابۋ كەرەك سياقتى... تارتا بەر تەمەكىڭدى. تەمەكىنىڭ ۋگارى وسەكتىڭ ۋگارىنەن ۇلى ەمەس. وتىز جىل تارتتىم. جاستار ناي تارتۋدىڭ دا رەتىن بىلمەيدى. سىرىڭكەنىڭ كۇكىرتىن جىبەرىپ، شىلىمدى جالىننىڭ ۇشىنان ەمەس، ۇلكەن وتتىڭ ەتەگىنەن تۇتاتۋ كەرەك. ەرىنگە سىلەكەي ۇيرىلگەندە – اق قۇمارىم قاندى دەپ تاستاي سال، كەڭىردەگىنە دەيىن قىلعىندىرۋدىڭ قاجەتى قانشا؟.. دال ادا ءبىر سيگارەتتى بىتىرگەنشە ۇيدە وتىرىپ ەكەۋىن تاۋىس. كيسلورودقا قوسىلعان نيكوتين مەن كۇكىرت وكپەنىڭ جاۋى، دۇنيە ءجۇزىنىڭ عالىمدارى شىرپىنىڭ ۇشىنداعى سىركەدەي كۇكىرتتى نەمەن الماستىرۋدى تابا الماي وتىرعان جوق پا!..
شىمبايعا باتقان كەسىرلى ارىزدىڭ قىجىلى ناقاق كوڭىلدەن ءالى دە ارىلماعان ەكەن، ديرەكتور تىم قازىمىر سويلەگەن سوڭ، بەكەتتە ەندى عانا تۇتاتقان شىلىمىن قاساقانا سوراپتاي بەرۋدى ءجون كورمەي بيپىلنيساعا تۇنشىقتىرىپ ءوشىردى دە توسىلىپ قالدى. ونى دا ىلە تۇسىنگەن وتاعاسى قوناعىن بەجىرەيتىپ وتىرعىزىپ قويماي اس ۇيگە باستادى. بۇل دا شارۋانىڭ جايىن، جۇمىس-بۇيىمتايدى ەرۋ بولىپ ادەيى ۋاقىت بولمەي اڭگىمە اراسىندا جۇرە تىندىراتىن ەسكى ادەتى. ديپلوم جۇمىسىنان كەيىنگى جارتى جىلدا جاتسىنىپ قالعان جەتەكشىسىمەن قايتا تانىسقان بەكەت ىشىنە كىرىپ كەتە الماي ءسوز توسىپ، تىڭداۋمەن عانا بولدى.
— بۇگىنشە قوناقسىڭ، ەرتەڭنەن باستاپ، جەڭگەڭ بولا ما، الدە اناڭمەن جاستى ما، مىنا كىسىنىڭ قولىنا قارايسىڭ.
— بۇل كىسىنىڭ قولىنا قاراساق جايىمىز جامان بولمايدى ەكەن.
قىستىڭ كوزى قىراۋدا قيار مەن تۇيە كوتەن، كوك پياز بەن ۋكروپ كەز كەلگەن داستارقاننان تابىلا بەرمەيدى. ءمۋجۋىر سۇيەگىن بولەك قويىپ، ىستىق سالمانى تەگەنەسىمەن اكەلگەن سارقىت داستارقانىن ماقتانىش ەتكەندەي:
— جامان نەگە بولسىن، بۇدان سوراقىمىزدا دا تويعا بارعانبىز! — دەپ اركىمنىڭ سىباعاسىن تاباعىنا ءبولىپ بەرمەي، قالاۋىڭشا ءىش دەگەندەي وسى ەلدىڭ ادەتى بويىنشا تەگەنەسىنە وجاۋ سالدى. — الگى تەرگەۋشىلەرىڭ نە دەپتى؟ كەيبىرەۋلەر سەنى ورنىنان الىپ تاستايتىن بوپتى، سول جاقتان كۇزەلىپ قايتاتىن شىعار دەپ ايدارىنان جەل ەسكەندە بەرەكە قۇتىمىز قالمادى عوي.
— ە، السا الىپ تاستار، اتادان قالعان جالعىز مۇرا اقسۋدىڭ لەسحوزى ما ەكەن!..
— وسى سەنىڭ توبەدەن ۇرعانداي تاڭق ەتكىزىپ سويلەر كۇنىڭ بار ما؟!.
— فاكتى پودتۆەرديليس، نو دوحودى پريحودىۆايۋتسيا ۆ كازنۋ لەسحوزا دەپتى. تاڭق ەتكىزىپ توبەدەن ۇرعان دەگەن وسى ەمەس پە!
— پاتىبەردىلىسى نەسى، ءپريقودىبىلىسى نەسى؟
— ەندى، لەسحوزدىڭ شىناشاقتاي ديرەكتورىنىڭ الدىنا اۋداننىڭ الپامساداي باسشىسىن جىعىپ بەرمەيتىن شىعار... اتتەڭ، كەيبىرەۋلەر قان-جىنىڭمەن جۇعىپ قويار ەدى، لەسحوزدىڭ قوجاسى بولەك بوپ قور بولىپ ءجۇر دە.
بەكەت ەندى ءتۇسىندى. وسى اۋىلدىڭ بالاسىنان باقىراۋىق شالىنا دەيىن بەكەتتى امبارىنا كىرىپ كەتكەن بۇرالقى يتتەي قىرىس قاباعىمەن قۋالاپ، تىرس ەتسە ءتۇتىپ جەيتىندەي تۇتىگىپ ەدى. راسىندا، سيعاتتىڭ ورنىن تارتىپ السا، اي-شايعا قاراماستان تارتتىرىپ جىبەرگەندەي ەكەن-اۋ!..
الباستى قۋعانداي الدەكىم ەسىكتەن ارسى-كۇرسى دومالاپ تۇسكەن، جىرتىق بوتىسىن بالشىعىمەن سۇيرەتىپ ەڭگەزەردەي سارى كەمپىر ايعايلاپ كىردى.
— ءاي، مەڭدىقىز، بۇگىن تۇسكەندەي سىزىلىپ ناعىپ وتىرسىڭ؟ شايدى جاساپ قويىپ ءالى وتىرمىز، بەرى وتىرمىز!..
— ءيا، قويعانىڭ سۋىپ بارا جاتىر دەگەن! ونان دا تاماق اندىپ كەلدىم دەسەڭشى! وتىر! — دەپ سارقىت ورىن نۇسقاعان بولىپ ەدى، سارى كەمپىر بالشىق بوتىسىن ءبىر كوتەرىپ ورنىنا كايتا قويدى.
— ادىرە قال! مىرزاجىگىتتىڭ بازارلىعىن جالعىز ءوزىڭ باسىپ قالدىڭ دا! سودان ءمۇيىزىڭنىڭ شىققانىن كورەيىن! جۇرەمىسىڭ، جوق پا؟! ەنەم ءۇيىنىڭ قاسقا سيىرىڭداي بوپ الگى كەرەيدەگى قىز كەلگەن. ءۇي تولى قاتىن!..
سارى كەمپىرگە سەنسەڭ بۇل اۋىلدا قىزدان باسقا ەشكىم جوق سياقتى. سارقىت جەڭگەسىن اسپەن دە، تۇكتى ورامالدىڭ استىندا بۇعىپ تۇرعان اق قۇمانمەن دە توقتاتا الماعان سوڭ ءوزى دە ىرعالىپ وتىرا المادى، كەرەيدەگى قىز كەلدى دەگەسىن ونان سايىن ەلەگزىپ داستارقاننىڭ اياعىنا قاراماستان جينالا باستاعان. سيعات سارى كەمپىردىڭ نەگە كەلىپ، نەنى داۋلاپ تۇرعانىن اڭعارماعانداي:
— عازيزا، سەن وسى سارقىتتان قانشا جاس ۇلكەنسىڭ؟ — دەپ بەيعام سۇراق تاستادى.
— قايدان بىلەيىن، ايتەۋىر ءبۇل قىز مەنەن كارى عوي، — دەدى سارى كەمپىر. — بايعا تيمەي وتىردى دەمەسەڭ مەن تۇسكەندە كەرىسكەدەي بويجەتكەن بولاتىن. قاراتاياق بولامىن دەپ ءجۇرىپ الدى قايقاڭداپ!
— باربولعىر، مىنا قاتىن نەمەنىڭ اۋزىن قالاي جاپسام ەكەن؟ — دەپ كيىنىپ جاتقان سارقىت كادىمگىدەي كۇيبەڭدەپ قالدى.
وزىنە قايتا-قايتا جالتاقتاي بەرگەن سارقىتتىڭ بىردەمە دامەتكەنىن سەزدى مە، سيعات ەكى كەمپىردى ەسىك كوزىنەن توقتاتىپ الدى دا، ەكەۋىنىڭ دە قولىنا ۇياسىنا ساعات قۇيعان كۇمىس بىلەزىك تاقتى. سارقىت نە دەرىن بىلمەي قالدى، عازيزانىڭ بىلەگىندە بىلەزىكتەن بوس ورىن جوق ەكەن، ساعاتقا سىعىرايىپ تۇرىپ قاراپ، سىناپ تۇرىپ تەكسەرىپ:
— مىرزاجىگىت-اۋ، مىناۋىڭ ءبىر قىسىراقتىڭ قۇنى عوي! — دەدى، — قىسىراق تۇگىلى، قىزىندا قىرشاڭقى بايتال قالىڭ تولەنبەگەن جامان كەمپىرلەرىڭ مۇنىڭدى كوتەرىپ جۇرە السا-اۋ!.. قۇداي سەنىڭ ۋاقىتىڭدى ۇزارتسىن!
— ءوز قۇنىڭدى جاقسى بىلەدى ەكەنسىڭ عوي، — دەدى سارقىت، — كوتەرە الماساڭ اناۋ كوك تەمىرلەردىڭ بىر-ەكەۋىن شەشىپ تاستا!
— ونى مەن ولگەندە تاراتارسىڭ! — دەپ عازيزا قايىن سىڭلىسىنە جاقتىرماي قارادى: — مىنا بىرەۋى اكەمنىڭ سوعىم بەرگەنى، ەكىنشىسى بىلەگىمە سالعانى، قالعان بەسەۋى سوعىستا شەيىت بولعان بەس باۋىرىمنىڭ كوزى!.. سەن الباستىعا ءيتتىڭ قارعىباۋىن تاققان ەشكىم جوق ەدى، ەندى كەلىپ ماعان كوك تەمىردى دە كوپسىنىپ تۇرسىڭ!..
— قالدىق قوي مىنا سارى پالەكەتتەن! الگى قاتىندارىڭ تاراپ كەتپەي تۇرعاندا بارمايمىز با ەندى؟!
قوس كەمپىر شىعىپ كەتكەن سوڭ ۇڭىرەيگەن زال مەلشيدى دە قالدى. ورىندىق سىقىر ەتسە توبە جاڭعىرىپ، تەر شالعان تەرەزە دە ۇرەي شاقىرىپ ۇڭىرەيىپ تۇر ەدى. ەكەۋى دە مەلشيىپ وتىرعان.
سيعات شىمىلدىقتى جاۋىپ، ليۋسترانى ءوشىردى دە بۇرىشتاعى تورشەردى قوسىپ ەدى، شتەپسەلدىڭ داۋسى وق اتقانداي توبەدەن شاڭق ەتتى. كوك اباجۋرلى تورشەردەن كولبەي تۇسكەن كوگىلدىر ساعىم توبەنى كوتەرىپ، بيىكتەپ كەتكەن شاڭىراق كۇمبەزدەي شىرقاپ كورىنگەن. ىرگەدەن ورمان شۋلادى. شىرىگەن كۋىستىڭ توقىمداي بۇلتى قىستىڭ سوڭعى ىزعارىن قۋالاپ كەلسە كەرەك. كوگىلدىر ساتىم كوك مۇزدىڭ ىزعارىن شاقىرعانداي سالقىن ەكەن، جىلى ۇيدە وتىرىپ بەكەت تۇلا بويىنىڭ مۇزداعانىن سەزدى. سيعات بۇرىشتاعى كرەسلوعا بارىپ ەدى، كوگىلدىر ساتىمدا اق سەلەۋ شاشى اقىرەتتەي، اشاڭ ءجۇزى ارۋاقتاي سۋىق كورىندى.
— تارتا بەر!
ستولداعى تاعامنىڭ شەتى كەتىلمەگەن. ىستىق اسقا جەتە الماي قالعان سۇپ-سۇر پىشاق، سۇر قاسىقتار، ايىرى ىرسيعان ەمال شانىشقىلار سۇلاپ-سۇلاپ جاتىر. بايعۇس كەمپىردى وتىرىك ابىگەرلەپ، وتىرىك رەنجىتىپ، وتىرىك جۇباتقانى ما؟.. تۇككە قاجەتى جوق وت باسىنىڭ اڭعىمەسى، اۋىل ءۇيدىڭ ءازىلى كەمپىرلەرسىز-اق قوزداپ، كەمپىرلەرسىز-اق قارا ەۋ قايناپ، كەمپىرلەرسىز -اق ىشىلەتىن ەدى توي.. كەمپىرلەردىڭ تىرلىككە قاجەتى بولماسا دا تىرلىكتىڭ كەمپىرلەرگە قاجەت ەكەنىن بەكەت مىناۋ مەلشيگەن زالدان ۇقتى. سول تىرلىكتى جورتا جاسايتىن دا بۇرىشتا وتىرعان اقبوز ەكەنىن جانە ءبىلدى. ايتپەسە ءشوپ-شالامعا سەمىرىپ، اياداي قۋىستا ارىستاي شىرەنەتىن شالا باي سيعاتتان بوتەن بولسا كەرەك ەدى-اۋ.
— تارتا بەر!
شىرپىسى باج ەتكەندە شىمىلدىقتىڭ جىرتىعىنان اۋزىنا وت جاتىپ وتىرعان الباستىنى كورىپ قالدى. قىزىل كۇرەڭ ساعىم جالپ ەتكەندە دە سول سۇمىراي تەرەزەنىڭ ار جاتىندا جالپايىپ ءالى وتىرعان سياقتى ەدى. يەن ۇيدە جالعىز ادامدى الباستى يەكتەمەسە دە وزىڭە-وزىڭ الباستىداي كورىنبەسەڭ بۇل جۇرت جالعىزدىقتان نەگە قاشادى؟ ەلبەسىپ-سەلبەسىپ شىتا جونەلگەن قوس كەمپىر كوز الدىنا ەلەستەدى. ءۇي تولا قاتىن دەپ ەدى-اۋ... سولاردىڭ ءبارى جالعىزدىقتان قاشقان مۇڭلىقتار بولماسىنا كىم كەپىل؟!.
ديرەكتور شاحماتقا شاقىرماعاندا بەكەت قايدا سيارىن بىلمەي وتىر ەدى. العاشقى جۇرىستەن سىڭايىن بايقاتىسى كەلدى مە، اق تاستى ۇسىنعان سوڭ، بۇل دا قىرسىعىپ كورولدىڭ فلانگاسىنان باستادى، ءبىراق ونشا ءساتتى ەمەستىگىن ەكەۋى دە بىردەن اڭعارىپ سيعات تا بەيتاراپ سايىسقا شاقىردى.
— فيگۋرالارىڭىز سان سانىچ سەكىلدى جۋان باقاي، ءارى توق ەكەن.
— ونىڭ راس. جۋان باقاي جۇمىسقا مويىمايدى، توق ادام ەلگە جايلى.
وسىنداعى ازعانتاي شارۋاعا دا يە كەرەك. بەس قونىس ومارتا، ەكى وتار قوي، بەس جۇزدەي جىلقى، تەپليساداعى ءشوپ-شالام، تولىپ جاتقان قولونەر سەحى قاجىماعان پەندەگە از جۇمىس ەمەس. جەل سوقپاسا ءشوپ باسى قيمىلدامايدى، ارىزقويلار دا كومەشتىڭ قاي كومبەدە جاتقانىن بىلمەيدى دەيمىسىڭ؟.. تاماق ءۇشىن ءومىر سۇرمەسەك تە جۇرتتىڭ توق بولعانىن جاقسى كورەمىز. قالا سياقتى دۇكەندە تىرەلىپ تۇرعان دا ەشتەڭە جوق. ەتتەن باستاپ بار-جوق ازىق -تۇلىكتى وزىندىك باعاسىمەن جۇمىسشىلار قويمادان الىپ وتىر. ارتىعى كووپەراتيۆ ساۋداسىنا تۇسەدى. ودان كەلگەن پايدا لەسحوزدىڭ قازىناسىندا. ءبىر عانا پيتومنيكتىڭ ءوزى جىلىنا ءبىر جارىم ميلليون سوم تابىس قۇيسا مىناۋىڭ تەرىس دەپ بىزگە كىم ايتار. ءبىراق بۇگىنگى جەگەن قوناقاسىڭ دا تيىن-تەبەن بولىپ لەسحوزدىڭ كاسساسىندا قالادى. ويتپەسەك، وكىمەتتىڭ داتاسياسى تايگا تۇرماق تايىنشانىڭ قۇنىنا تاتىر ما ەكەن؟.. ءجۇز وتىز ادامدى قاي شارۋاڭا تارتاسىڭ. ماۋسىمدىق جۇمىسشى كەرەك. وعان ەڭبەك اقى كەرەك... شاح!.. ماڭايداعى كولحوز، سوۆحوزدىڭ ارتىق جۇرتى تۇگەل اعىلىپ بىزگە كەلگەندەي. اتتەڭ شتات جوق... اتىندى ماعان سوعىمعا تاستاپ كەتتىڭ بە... ءجون، كايتىپ المايتىن جىگىتپىن دە... مەن ءوزى جەگىش اداممىن، كەڭىردەگىم كەڭ، بەرسەڭ جەي بەرەم!.. سولاي، جولداس باس ورمانشى، ماعان ادام كەرەك، مەن ءوزى باسقا زار كىسىمىن. الدەبىر شولاق قامشىسىن كوتەردى ەكەن دەپ كۇنى بۇرىن باسىمىزدى كورگە تىعا الماسپىز! شىمبايىما تيە بەرسە، ءدال وسى اقسۋدان سولدات جەسىرلەرىنىڭ قوعامىن اشامىن. مايدانگەرلەر قوعامى بولعاندا جەسىرلەر كوعامى نەگە بولماسقا؟.. شاح دەپ تۇرسىڭ-اۋ... وندا قاشامىز. قاشۋدان دا قورىقپايمىز... سولاي، جولداس باس ورمانشى، جەسىرلەرگە جۇمىس ەمەس، قارەكەت كەرەك... قاراپ وتىرماس ءۇشىن... تورت قابىرعاعا تەلمىرىپ قالماس ءۇشىن... كوزىمىزدىڭ تىرىسىندە ولاردى ۇمىتۋعا قاقىمىز جوق. ولە قالسا، ءارقايسىسىنىڭ باسىنا ءبىر-بىر ەسكەرتكىش قويسا دا ارتىق ەمەس. ويتكەنى، ولار كەشەگى سوعىستىڭ ءتىرى پورترەتى. ول پورترەت ءتىرى پەندەنىڭ كوز الدىنان كەتپەك ەمەس. شاح!.. قاشاسىڭ با؟.. قاشا الماي قالدىڭ-اۋ، جىگىتىم. ءۋازىرىڭنىڭ باسى الىندى، ەكى شابۋىلدان سوڭ كورولىڭ تاقتان قۇلايدى... جورتا جاساعان جوقپىسىڭ؟.. وسىنداعى ماۋسىمدىق ءجۇمىسشىنىڭ ءجۇز پروسەنتى ايەلدەر. ول بايعۇستاردىڭ دا ەڭبەك كىتاپشاسى جوق، التى اي جاز تىرنەكتەپ بىزدەن بىردەمە تاپقان بولادى دا، التى اي قىس ۇڭىرەيگەن پەش كومەيىنە ءۇڭىلىپ وتىرعانى. ولار ەرتەڭ قارتايماي ما؟ ەرتەڭدى قويىپ، بۇگىن قاجىپ قالعان جوق پا؟ سوندا ولارعا پەنسيانى كىم تاعايىنداماق؟ قارتايعانىڭ ءۇشىن بەرەتىن بەس-ون سوم با؟.. ونىمەن كارىلىكتى اسىراي المايتىن شىعارمىز. كارىلىك اقشاعا الدانبايتىن دا شىعار. سولاي، جولداس باس ورمانشى!.. قىزىلتاناۋ بولىپ التايدىڭ اعاشىن قوريمىز، ادامىن كىم قورعايدى؟.. ەلدى اسىراماسا كەز كەلگەن شارۋاشىلىقتىڭ كىمگە قاجەتى بار؟ ءبىزدىڭ كىمگە قاجەتىمىز بار؟.. دەمەك، ولاردى دا تۇراقتاندىرۋ كەرەك. ول ءۇشىن قوسالقى شارۋاشىلىقتى مىقتاپ قولعا الاسىڭ. پيتومنيك جازدا عانا ەمەس، قىستا دا جۇمىس ىستەسىن. ەت پەن ءسۇتتى دە تاپسىراتىن بولايىق. ىشىم-جەمنەن اسپاعان ءشوپ-شالام كىمدى جارىتادى؟.. بىلعارى سەحى مەن پيماكات ءوزىمىزدىڭ عانا باس-اياعىمىزدى بۇتىندەپ قويماسىن، ساۋداعا شىقسىن. باسقا سەحتاردى دا كەڭەيتكەن ءجون شىعار. سولاي، جولداس باس ورمانشى!.. نەگە تومسارىپ قالدىڭ؟
— اسەكەڭ ەسىمە ءتۇسىپ...
— اسەكەڭ دەگەن كىسى عوي. ءبىر قاراساڭ اپەندە، ءبىر قاراساڭ ءوزىن-وزى قورلاپ جۇرگەن سياقتى. ءبىراق تايگاعا كىسى كەرەك ەمەس دەپ كىم ايتتى؟ تايگانىڭ جۇرتى نەگە شەتىنەن دۇڭگانا بولۋعا كەرەك؟!.
— سول اسەكەڭ ناشار حابار اكەلدى.
— نە دەيدى؟
— ايۋلىعا كۇل ءتۇسىپتى دەيدى.
— ونىڭ قيسىق مۇرىنى ءيىسشىل ەدى، وتىرىك بولمادى عوي. ايۋلىعا كۇل تۇسسە — جيىرما مىڭ گەكتار. قىردى دەسەڭشى! تاس توبەدەن ۇردى دەسەڭشى!.. — ديرەكتور شاحمات تاحتاسىن سارت جاۋىپ وتىرىپ قالدى. — تارت تەمەكىڭدى! كەيدە تەمەكى دە تاسپيىق ساناعانمەن بىردەي، ويعا قوساتىنى بار.
سىرىڭكەنىڭ شىرپىسى باج ەتكەندە تاعى دا تەرەزەگە قاراپ ەدى، اۋزىنا وت جاققان الباستى شىمىلدىقتىڭ جىرتىعىندا ءالى وتىر ەكەن. تەرەزەنى تىرس-تىرس شەرتىپ تۇرعان. تەرەزەنى شەرتىپ تۇرعان سىرعاق ەكەن. شاڭىراقتى تىرەگەن كوگىلدىر ساعىمدا قابىرعا ساعاتتىڭ جالاق-جۇلاق ەتكەن كاكپىردەي ءتىلى تاق-تۇق تاڭداي قاعىپ قۇيقانى تەسىپ بارادى. ءبىراق ويعا وي قوسقان تەمەكى جوق، ويدا دا دىم جوق.
— سولاي دە، جولداس باس ورمانشى!.. ەندەشە، جاعداي وزگەرەدى. جيىرما مىڭ گەكتاردىڭ ورمانى التى ارىستى الداۋعا جەتەدى. دەمەك، اۋدان زاكازىن قابىلداۋعا ءماجبۇرمىز. ءبىراق پيونەر لاگەرى وسى ماڭنان سالىنۋعا ءتيىس. بۇعان نە دەيسىڭ؟
— بۇگىن پيونەر لاگەرىن، ەرتەڭ تاعى بىردەمەسىن تىقپالاسا، ونىڭ ار جاعىندا وبلىستىق مەكەمەلەر دە قاراپ قالماس، ءتۇبى تايگانى لاستاپ جۇرمەيمىز بە؟
— الاتىن اۋرۋدان قاشىپ قۇتىلا المايسىڭ. وسى جاعدايدى پايدالانىپ، تراسساعا دەيىنگى الپىس شاقىرىم جولدى جوندەتىپ الۋىمىز كەرەك. اۋدان قۇرىلىس ماتەريالىن تاسۋعا كەتەتىن، پودريادچيكتەرگە جۇمسايتىن قارجىسىن جولعا توسەسىن. سوندا قۇدا دا تىنىش، قۇداعي دا تىنىش. ءبۇل ءبىر. قانداي قۇرىلىس بولماسىن ول تۇبەگەيلى ءبىزدىڭ تەرريتوريامىزدا، ءبىزدىڭ يگىلىگىمىزگە قالادى. بۇل ەكى. ونان سوڭ، اۋدان باسىنان سالىنعان پيونەر لاگەرىنىڭ جالپاق ەلگە قانشالىق پايداسى بار؟.. بۇل جاقتىڭ بالالارى توقالدان تۋىپ پا؟.. بالا دەگەن تاپتىرمايتىن قولقانات، جىبىرلاپ ءجۇرىپ تالاي تىرلىگىڭدى بىتىرەدى. تابيعات قورعاۋ قوتامىن، يۋناتتار پاركىن ۇيىمداستىرساڭ — تەگىن قول، تەگىن لابوراتوريا. بۇل ءۇش دە. سالت جۇرگەن قىز-قىرقىن، ايەل جۇراعاتىنا، شال-شاۋقانعا جۇمىس تابىلادى. بۇل ءوز الدىنا. قالاي، اۆانتيۋرام ۇناي ما؟
— مۇنىڭىز اۆانتيۋرا ەمەس، ارمان سياقتى ەكەن.
- تاتى ءبىر جاڭالىق، بەس ءجۇز مىڭ گەكتار ورماندى زاكازنيك دەپ جاريالاماق، بەس ءجۇز جىلدىق ورماندى وتاپ العان سوڭ، ودان كەلىپ-كەتەر پايدا شامالى، دەگەنمەن لەسپرومحوزدى جاۋىپ تىنساق، سونىڭ ءوزى قايدا جاتىر.
بۇل جاڭالىعىڭىز ۇنايدى.
بارىمىزگە دە ۇناپ وتىر-اۋ، ءبىراق لەسپرومحوز جابىلسا، وتىز جىل بويى تاپتاعان سارى جۇرتىندا ءبىز قالامىز. تاز توبە، تاقىر جوندى كىم قالپىنا كەلتىرمەك، وعان قاراجاتتى كىم بەرمەك؟ رەسمي دوكۋمەنتى كەلگەنشە جىل وتەر، وعان دەيىن ءابدىجاپار الاياقتى پايدالانىپ قالۋ كەرەك ەدى. ترانسپورت تا، اقشا دالەسپرومحوزدا. ءابدىجاپاردىڭ قالتاسىنا قالاي تۇسەمىز؟..
— تابانىن جالاعان قۋ ەدى، قالتاسىنا قول جەتكىزە قويسا دەڭىز. ويلانىپ كورەتىن قيىن شارۋا ەكەن.
— ويلان... قامالىپ وتىرىپ قاۋاشاققا دا ەشتەڭە كىرمەيدى. ءجۇرىپ قايتالىق. جەر-كوك تۇگەل اپپاق. سىرعاقتىڭ اياعى قارعا اينالعان ەكەن، جاستىقتىڭ جۇنىندەي سوبالانداعان اق ۇلپادا سالماق تا جوق، سىبدىر دا جوق، ىزعار سىنىپ، دۇنيە بەي-جاي مۇلگىپ تۇر. كەشە كۇن كۇركىرەپ ەدى، بۇگىن — قار. ەرتەڭ قانداي بولارىن كىم ءبىلسىن... تۇسكە دەيىن ءمۇيىز، تۇستەن كەيىن كيىز دەيتۇعىن جازعا سالىمنىڭ قۇبىلماسى ءوز الدىنا، بايىرعى ساۋەگەيلەردى قويىپ، سوڭعى ون شاقتى جىلداعى تابيعاتتىڭ مىنەزىنەن سينوپتيكتەردىڭ ءوزى دە اداسىپ قالدى.
— اۋرە بولما، بۇل اۋىلدا ۇرلىق جوق، — دەدى سيعات ەسىكتىڭ قۇلپىن ىزدەپ كەيىندەپ قالعان بەكەتكە. — سوۆحوز جۇرتىنا بوس تىگە المايمىن، ايتەۋىر لەسحوزدىڭ قويماسىنا دا قۇلىپ سالىنبايدى. سونداي بۇيرىق بەرگەنبىز. ەلگە دە، كۇزەتشىگە دە سىن. سوڭعى ءبىر جىلدا ءبىر-اق رەت ينسيدەنت بولدى. الدەبىرەۋلەر قويماداعى باكتىڭ قاقپاعىن اشىپ، بالدىڭ بەتىنە قوقىم ءتۇسىرىپ كەتكەن ەكەن، شۇقىپ جەگەن ساۋساقتىڭ ىزىنەن سابيلەردىڭ قولىن تانىدىق.
— سيعان دەگەن باۋكەسپە ەمەس پە؟ — دەپ بەكەت كۇلدى.
— ءا، سيعان با؟!. سيعاندى اڭىز قىلىپ جۇرگەن اسەكەڭ عوي. بۇرىن سيعاننىڭ بار-جوعىن ەشكىم بىلمەيتىن ەدى.
قامىر بەتىنە سەپكەن ءۇن سياقتى قاردىڭ استى بىلق-بىلق. قارايىپ قالىپ جاتقان ەكى ىزدەن باسقا جالعىز كوشەنىڭ بويىندا جان جوق ەدى. تاپ-تۇيناقتاي قورا-قوپسى، گوربىلدى كۇزەپ قاققان قورشاۋى جالعىز كوشەنىڭ دە كەيىن تۇسكەنىن، ور ءۇيدىڭ تۇسىنداعى اق قانات شىبىن ۇيمەلەگەن شىراقتى دىڭگەكتەردىڭ ءتارتىبى ۇقىپتى قولدىڭ بيلىگىن اڭعارتقان. لەسحوز بەن بۇتى سوۆحوزىنىڭ شەكاراسىن قاق جارىپ اققان اقسۋدىڭ بەتون كوپىرىنىڭ سەمەنتى دە ءالى كەپپەگەن سياقتى. وزەن جاعاسىنداعى پارنيكتەردىڭ شاقىرايعان اق سۇر ساۋلەسى ەكى ورتانىڭ اسپانىن دا قاق ءبولىپ تۋر. جاقسىدان جامان اۋىزعا بۇرىنىراق ىلىنەدى، كوكتەمنىڭ توڭى جىبىسىمەن وتىرعىزىلاتىن كوشەتتىڭ مولشەرى، بوس جاتقان جەر، جەر توزدىرعان ور مەن جىرا، تەحنيكانىڭ جوقتىعى، ادام قولىنىڭ تاپشىلىعى ءسوز بولدى. ورمان شارۋاشىلىعىنىڭ ۆەدومستۆولىق جۋرنالدارى مەن تەليەۆيزوردىڭ رەكلاماسىنان تۇسپەيتىن سان ءتۇرلى تەحنيكانىڭ التايعا جەتە الماي قايدا جۇرگەنىن كىم ءبىلسىن؟..
— ولاردىڭ بىزگە تەگىن بەرسە دە قاجەتى جوق! — دەپ سيعات كەسىپ تاستادى. — ونىڭ ءبارى جازىق جەردىڭ قۇرالى. شىنجىرلى تابان تاۋ بوكتەرىنەن ءبىر ءجۇرىپ وتسە، ءجۇز جىلدىق توپىراعىن سىلىپ تۇسەدى. ونان سوڭعىسىن جاڭبىر مەن جازعا سالىمنىڭ كوشكىسى-اق رەتتەيدى. ال تابيعي ءوسىم ماردىمسىز، گەكتارىنان ءجۇز جيىرما عانا بالاپان اعاش ەسەپتەدىك. ءوزىڭ بىلەسىڭ، جەر تۋسىراپ، شىم قالىڭداپ كەتكەن سوڭ، ءدان توپىراققا جەتپەيدى. ونىڭ ۇستىنە، تايگانىڭ ءدان شاشاتىن اڭى مەن قۇسى دا ازايىپ بارادى، ءجونى ءتۇزۋ تۇقىم بەرەتىن ورمان دا قالعان جوق. ەندىگى بار ءۇمىت تەك قانا كوشەت. اتتەڭ، شۇڭقىر قازاتىن ون شاقتى ماشينا بولسا عوي!..
— ماعان ءبىر وي كەلدى، — دەپ بەكەت ءسال كىدىردى. — مەنى ءبىراز ۋاقىتقا بوساتساڭىز. كادىمگى كالىمششيك بولىپ لەسپرومحوزعا، ءابدىجاپاردىڭ وزىنە بارسام...
— مىنە، ناعىز اۆانتيۋرا ەندى شىقتى!..
سيعاتتىڭ جۇمساق جىميىسىنان بەكەت رازىلىقتىڭ دا، نارازىلىقتىڭ دا ىڭعايىن تاپپادى.
ەسكى اۋىلعا ءوتىپ كەتكەنىن ەكەۋى دە يتتەردىڭ ۇرىسىنەن بايقاعان: بىرىنە-بىرى تىعىلىپ، ىعى-جىعى وتىرعان تاقتاي شاتىرلى قىنا-قوتىر كارتامىش ۇيلەر مەن تال شارباقتىڭ انا جىرتىعىنان دا، مىنا جىرتىعىنان دا شاۋىلدەگەن قاندەندەر اۋىزداعىسىن بىرەۋ جىرىپ اكەتىپ بارا جاتقانداي قاقالىسادى. مىقىرايعان سەنوۆال، بۋسانعان كۇرەسىننەن قيدىڭ ءيىسى قولقانى قاۋىپ، مۇك باسقان قاراعاي قابىرعا مەن الابوتا، قالاقايلى سىز ىرگەدەن ەسكى جۇرتتىڭ بىقسىعى ۇلىپ تۇر. نە تەرەزەدە، نە اۋلادا شام جوق، بوران سوقپاي بەكەتتىڭ جاۋىرىنى سىزدادى. كەرى قايتقىسى كەلىپ ەدى، قايدا بارا جاتقانى بەلگىسىز، ىڭعايىن تاۋىپ سيعاتتى توقتاتا المادى. قاقالىپ-شاشالىپ ۇرۋگە تالاسقان داراقى يتتەردىڭ شاۋىلىنەن جاڭىلدىرىپ الدەبىر ءان ەستىلدى. مونشانىڭ مۋرەيكاسى سەكىلدى ىلگەرىدەگى سىقسيعان تەرەزەنىڭ تۇسىنان وتە بەرىپ سيعات ارتىنا بۇرىلدى.
...قايدا ءجۇرسىڭ قان كەشكەن قاراعىم-اۋ؟
قارىسىپ قايتار جولعا قارادىم-اۋ.
قار تالىپ، قايران جۇرەك سەنسىز توزىپ،
قارتايىپ جيىرما بەس جىل سانادىم-اۋ!..
"ءاي قىز، سۇڭقىلداماي باسقا بىردەمە ايتساڭشى!" —
دەگەن سارى كەمپىردىڭ داۋسىنان "ءۇي تولا قاتىنداردىڭ" ۇستىنەن شىققاندارىن ءبىراق ءبىلدى.
— ۇنەمشىل بايعۇستار-اي! — دەپ سيعات ءۇنسىز تۇرىپ قالدى.
قاقپاعى تەمىر بەلدىكپەن ايقاستىرىپ تاستاعان تەرەزەلەر تاس قاراڭعى ەكەن، كەمپىرلەر شولانداعى تەمىر پەشتىڭ كوزىنە وتىرسا كەرەك. ىزعار سىنا ۇيگە وت تا جاقپاي، تۇنىمەن كورپەنىڭ قىزۋىنان وتىن ۇنەمدەيتىن جالعىزىلىك جانداردىڭ ادەتى. قىشا شالعان قاراشا ءۇي، جىرتيعان تەرەزە مەن جالپىلداعان قازاندىقتىڭ وتى قىرقىنشى جىلداردىڭ ۇسكىرىگىن ەسكە سالعان. سىرتى قوڭىر بولعانمەن، ىشىندە قانشاما مۇڭ جاتقانىن كەلىنشەك -كەمپىرلەردەن باسقا كىم ءبىلسىن؟.. "قاراعىم-اي!" ...ساعىنىش پا، جوقتاۋ ما، ونى دا كىم ءبىلسىن؟..
— فاشيستەردى جەڭگەنىمىزگە دە جيىرما بەس جىل بولىپتى، ال سوعىستى جەڭدىك پە؟ — دەپ سيعات ساۋالىن بەكەتكە تاستادى دا ءوزى ىلگەرى كەتە بەردى. ونىڭ دەم شىعارماي كۇرسىنگەنىن بەكەت جاۋىرىنىنان سەزىپ ەدى.
ەسكى اۋىلدى اينالىپ ەكەۋى تاعى دا وزەن جاعاسىنان شىقتى. مۇندا دا ەسكىنىڭ كوزىندەي بولىپ وتكەل ۇستىندە قوس دوڭبەك كولدەنەڭ سۇلاپ جاتىر ەكەن، قول ارتاتىن جاقتاۋى قالشىلداپ تۋر: ارعى بەت پەن بەرگى بەتكە قايشىلاسىپ وتكەن قانشا الاقاننىڭ تەرى، قانشا الاقاننىڭ سورى سىڭگەنىن كىم ءبىلسىن؟ سيعاتتىڭ سوزىنە قاراعاندا قىرىق ءبىرىنشى جىلدان كەيىن قوس دوڭبەكتى الماستىرىپ ەشكىم سالماپتى. توبەدەن قار، تومەننەن سۋ جالاعان قوس دوڭبەك كوكپەڭبەك مۇز ەكەن، تايىپ كەتسەڭ كۇمپ بەرىپ اقسۋعا ءبىر شومىلىپ شىعاسىڭ. كەلىپ قالعان سوڭ ەكەۋى دە كەرى كايتقىسى كەلمەدى. كەرى قايتقىسى كەلگەنىن ەكەۋى دە ءبىر -بىرىنە سەزدىرمەدى. بەرگى جاعاعا وتكەن سوڭ دا "بارمىسىڭ" دەپ سيعات ارتىنا بۇرىلعان جوق. ەسكى مەن جاڭانى جالعاستىرعان قوس دوڭبەكتىڭ جالپ-جالپ سۋ جالاعان كوك جالقاق باۋىرىنا ءۇڭىلىپ بەكەت ەداۋىر كىدىرىپ قالدى. اقسۋدىڭ جالى اقجال بولعانمەن، تەرەڭى تۇڭعيىق ەكەن، اقسۋ دەپ نەگە اتاعانىن كىم ءبىلسىن؟...
سيعات جالعىز كوشەگە ءتۇسىپ الىپ ۇزاپ كەتىپتى. توبەدە ويناعان تايگانىڭ قارا-قۇرىم ماساسىنداي شيىرشىق اتقان اق قانات شىبىندار تيىن بوركىنىڭ قوس قۇيرىعىن دەلەڭدەتىپ شيراتىپ بارادى ەكەن. كونە كيىمنىڭ فاسونىن جاڭارتىپ كيەتىن ساركىدىر سەرىنىڭ جانى جاڭا اۋىلدا، شەرى ەسكى اۋىلدا، كونە مەن جاڭانى جالعاستىرعان اقسۋدىڭ قوس دوڭبەگىندەي سوناۋ ءبىر جىلداردان بەرى ءوزىنىڭ ازاماتتىق بورىشىن الماستىرىپ ەشكىمنىڭ ارقاسىنا سالماعان كونە مەن بۇگىننىڭ دانەكەرى ەكەنىن بەكەت ۇققىسى كەلىپ ەدى...
سيعات ايالداعان جوق. بەكەت قۋمادى. سيعات اسپانعا شىرت تۇكىرىپ تۇرعان ءوزىنىڭ تاكاپپار وسوبنياگىنا كىردى. بەكەت كوپتىڭ كوتتەدجىنە تارتتى...
ءۇشىنشى تاراۋ
1
تاياقتان جاسقانىپ قالعان جالشىداي قاشاندا موينىن ىشىنە الىپ بۇعىپ وتىراتىن ءابدىجاپار كيىمى كىرشەڭ، شارۋادان شارشاعان جابىلاۋ جىگىت. كوزىلدىرىگىن — شەشىپ، كوزىنىڭ سۋاعارىنا كەپتەلگەن تومارداي بىلشىقتى سۇق ساۋساعىمەن ءىلىپ تاستادى دا، قاراقۇسىنداعى ءبىر ۋىس بۋرىل شاشتىڭ جۇرىنتىعىن جيناپ اكەلىپ، توبەسىنىڭ جالتىرىن جابۋلاعان بولدى.
— جەلكەمنىڭ جىقپىلىن جاسىرىپ جۇرگەن جەتى تال شاشىم بار ەدى، ونى دا مىناۋ يت تىرلىك جەپ قويدى، — دەپ كوپتەن قىرىلماعان يەگىندەگى بەس تال قىلشىقتى شىمشىلادى.
بەكەت باستىقتىڭ شاعىمىنا ناۋمەز تانا جىميىپ، تاتى دا اۋزىن باقتى. ەزۋىندە جيەك بولماعان سوڭ، ءابدىجاپار ەل ىشىندە لاقا اۋىز اتانىپ كەتىپ ەدى، ءقازىر دە استىڭعى ەرنى جەر سىزىپ، سىڭار اياتىن كوسىلە، سىقىرلاۋىق كرەسلوعا سىڭار جامباستاپ بارىپ قيسايدى دا كۇشەنە ءبىر ىڭىرانىپ قويدى. بەت-اۋزىنىڭ ءۋايىمشىل بىرىس-تىرىسىنان، كۇرەسىنگە قاتقان ءيتتىڭ قوياسىنداي قاقيىپ جاتىسىنان، بەكەت، وسى بايعۇستىڭ توق ىشەگىنىڭ تۇيىعىندا ءبىر اقاۋ بار ما دەپ ويلادى.
— سونىمەن، ينستيتۋتتى ءبىتىرىپ قايتتىم دە. دۇر – رە-ەس!.. ءبىراق كوڭىلىڭنەن ساداعا، سەنى وتىرعىزا قوياتىن كرەسلو مەندە جوق... شىلىمىڭدى ءارى تارتشى! وسىندا اۋزىنا وت جاعاتىن الباستى ازداي!..
كەڭسەنىڭ ءىشى ونسىز دا كوكالا ءتۇتىن ەدى، قاڭىلتىرى بوي-بوي بولىپ سوگىلىپ كەتكەن بوساعاداعى كونتروماركانىڭ كومەيى كۇمپ-كۇمپ اتقىلاپ بىقسىپ جاتىر.
— ەسەنقۇل!.. اي، ەسەنقۇل!.. كارتا سوعىپ جاتىر-اۋ، ءيتتىڭ بالاسى!.. اناۋ وتتىڭ كوزىن... اتاڭا نالەت، ءقايبىر مەنىڭ ءتۇتىنىم ءتۇزۋ شىققان!..
بەكەت قوزعالا قويماعان سوڭ، ءابدىجاپار پەش كومەيىن كوسەۋمەن تۇرتكىلەپ-تۇرتكىلەپ، جول-جونەكەي تەمىر باقتىڭ قۇلاعىنا شىنجىرلاپ تاستاعان اليۋمينيي كروشكەنى تولتىرا سۋ ءىشتى دە قايتا كەلىپ جانتايدى.
— بالتا ۇستاۋعا قالايسىڭ؟
— بالتا ۇستاتساڭىز كرەسلوڭىزعا قۇدا ءتۇسىپ قايتەم.
جالاقتاپ ەسەنقۇل كىردى. بەتىنىڭ شەلى بىلبىراپ ەرىپ تۇر ەكەن. بىتەۋ جاراداي دۇڭكىپ كەتكەن شىقشىتىنان شۇناق كۋلاگى قىلتيىپ زورعا كورىندى.
— ويپىراي، ەسەكە-اي! — دەپ ءابدىجاپار بۋحگالتەرمەن جىل كورىسپەگەندەي تامسانىپ ءبىراز وتىردى. — بۇعاعىڭ بۇقانىڭ اۋكەسىندەي سالبىراپ بارادى عوي! جەۋ جاعىن بىلاي... ەپتەپ تەجەي تۇرۋعا بولماس پا ەكەن؟!.
— ابەكە-اۋ، ەندى... جۇتقان جۇتامايدى دەگەن سوڭ...
— جۇت، جۇت!.. تەك جۇمىرىڭ ازىپ جۇرمەسە بولدى!.. الگى تاسقاباق قايدا؟
— قاي تاسقاباق؟
— وسىندا وزىڭنەن باسقا قانشا تاسقاباق بار ەدى؟..
— ءا، جاقىپ پا؟! و سايتان مانا سال ايداۋشىلارمەن ترىنكا سوعىپ جاتىر ەدى. يت بىلەدى قاي جىرتىققا ءسىڭىپ كەتكەنىن!
— ءوزىڭ قانشاسىن قاقتىڭ؟
— ابەكە-اۋ، كارتا مەنىڭ ماڭدايىما جازباعان كاسىپ قوي!..
— ارام قات!
— ابەكە-اۋ، بىزگە ارامنان باسقا جاقپايدى دا!
— ارام جەسەڭ تويا جە! ءبارىبىر ادالىمىزدان جاعىپ جاتقان ءبىز جوق!.. ءجا، ەندى جاقاۋراتپا! مىنا بەكەتتى تانيسىڭ عوي؟
— تانىماعاندا!.. كاجدىي گود كەلىپ تۇراتىن كالىمششيك تە.
— ەندەشە وسىنى جاقىپتىڭ درۋجباسىنا بەسىنشى بالتاشى ەتىپ اپورميت قىل. كاسسيرىڭ قايدا؟
— بالاسىن ەمىزەم دەپ...
— ياپىراي، سول كەلىنشەكتىڭ ساۋىنى مۇنشا ءجيى بولار ما! شاقىر دا بەكەتكە ابانس بەر.
— قاجەتى جوق، — دەدى بەكەت. — ازىرگە كۇن كورىسىم بار.
— ويپىراي، الماتىدان دا اقشا ۇنەمدەپ قايتتىڭ با ەي؟!. مىقىنسىز ەسەنقۇل ميتىڭ جورعالاپ ەسىككە تاياپ قالىپ ەدى، قاپىلىس قايتىپ ورالدى.
— ايتپاقشى، ابەكە-اۋ، ءسىزدى سوتقا شاقىرىپ جاتىر.
— نە دەيت؟!.
— تاعى دا لەسحوزدىڭ لاڭى دا باياعى.
— وعان دا شۇكىر! مەن قاتىن با دەپ...
ەسەنقۇل شالبارىنىڭ ساۋىرىن قاپسىرا ءبىر قاسىپ شىعىپ كەتتى.
— ءاي، وسى بۋحگالتەرلەردىڭ بۇيرەگى بىتەۋ بولاتىنى نەسى ەكەن؟ — دەدى ءابدىجاپار ەكى كوزىمەن ەسىكتى ىشىپ-جەپ. — وزىمىزگە قىرارعا قىزىل جۇقپايدى!..
— توقتىقتان شىعار...
ءابدىجاپار ساعاتىنا قارادى دا تەرەزەگە ءۇڭىلدى.
— اتاڭا نالەت، قاتىنسىز كۇن دە كۇن ەمەس! — دەدى. — تۇلىپقا موڭىرگەن تۇمساداي ءۇش مەزگىل جۇرتتىڭ تۇگىنىنە ءيسىنىپ وتىرعانىڭ!
— جەڭگەي قايدا؟
— قايسىسىن ايتاسىڭ؟
— كورگەنىمدى ايتام دا.
— بۇل كوربيكەگە جىن قاققان بىرەۋ بولماسا ءجىبى ءتۇزۋ ۇرعاشى تۋرا ما. جارتى جىل بولدى، جەسىر قالعانبىز... ءجا، توسەك ۋايىمى تۇستىك ۋايىمنان قيىن ەمەس شىعار!..
2
شىبىن شىقپاعان، شىبىق كۇشىكتەمەگەن شاق ەدى. قارا قاتقاق توڭ. بۇقتىرمانىڭ سەڭى ەندى عانا سوگىلە باستاپتى. ءبىر كەزدە "زەرەڭدى" دەپ اتالاتىن لەسپرومحوزدىڭ ءبىر كەزدە كوربيكە دەپ اتالعان بولىمشەسىنىڭ جۇعاپ قالعان ازعانتاي ءتۇتىنى ۇيەزدەگەن مالداي جار جاعاسىنا تىعىلىپ وتىر. لەسپرومحوز جابىلادى ەكەن دەگەن داقپىرتتان الاساپىرانى تاۋسىلىپ، شارۋانىڭ دەل-سال ارەدىك تاپقان ءبىر ءساتى. وزەن بويىنداعى سالعا ازىرلەگەن سۇتىڭكەلەردىڭ توبەسىندە تورت-بەستەن تىزە قوسىپ ترىنكا سوعىپ جاتقان قاۋعا ساقالدار ەتەكتەن قاراعاندا جەمتىك ۇستىندەگى كۇشىگەننىڭ ءۇيىرى سياقتى؛ كوپشىلىگىنىڭ مەكەن-تۇراعى قالا ىرزىق ء-ناپاحاسى دالادا، سىپايىلاعاندا — ساياقتار، بالتاشىلاردىڭ تىلىمەن ايتقاندا — كالىمششيكتەر.
بەكەت ەكى ساۋساعىن ەزۋىنە قىستىرىپ ىسقىرىپ-ىسىرىپ جىبەردى. توبە-توبەنىڭ باسىنداعى كارتاعا ەمىنگەن ساقالدار باستارىن كوتەرگەنمەن ءابدىجاپار ءجۇزى تانىس ەشكىمدى تاپپادى. مىج-مىج كەپكەن شال كۇن سالىپ قارادى دا ەكەۋىن ساۋساعىنىڭ ۇشىمەن ىمداپ شاقىردى.
— قاراعىم قاي بالاسىڭ؟
— قاي كەلىمسەكتى تانيتىن ەدىڭ؟ — دەدى جاقتىرماعان ءابدىجاپار باس تەرىسى بىرىسىپ.
— كەلىمسەك كەبەنەكتەن كوپ، ءزاۋزاتىڭدى كايتەم، ءبىر اتىم ناسىباي بەرسەڭ بولدى! — دەدى كەپكەن شال الاقانىن جايىپ.
— قۇدايدىڭ جوعىن سۇرايدى!.. كوجە-كوپسىككە شاقىردى ما دەسەم.
— قاراعىم، كوجە تابىلسا ىشەتىن اۋىز وزىمدە دە بار! — دەپ شال قالتاسىنان ءمۇيىز شاقشاسىن سۋىرىپ وكشەسىنە قاقتى.
— ويپىراي، بۇگىنگى شالداردىڭ تەزەگىنە دە تەبەن باتپايتىن بولعان! — دەدى ءابدىجاپار. — ءبىر اتىم ناسىبايىن وزىنە قيماي وتىرعانىن قاراشى!..
— ءا، قاراعىم، جاقىنىراق كەل، — دەپ كەپكەن شال كەتىپ قالا ما دەگەندەي ءابدىجاپارعا جابىسا ءتۇستى. — اڭگىمە تەزەككە كەپ تىرەلدى-اۋ دەيمىن ءا؟.. ەندەشە تىڭدا... بۇگىندە يت ەكەش يت تە تەزەگىن اينالىپ ءبىر يىسكەپ، تەكسەرىپ الماي دالاعا تاستامايدى. سەن ءوزىڭ قاي اتاڭنان بەرى جومارت اتانىپ ەدىڭ؟
— ءزاۋزاتىڭدى تەكسەرمەيمىن دەگەنىڭ قايدا؟
— تەكسەرگەندە ماعان تەڭگە تۇسەر دەيمىسىڭ! — شال ەرنىڭدەگى ناسىبايىن تولعاپ قويىپ ەكەۋىنىڭ باس-اياعىن ءتىنتىپ شىقتى. — ماعان كەرەگى ايعىر.
— ايعىرى نەسى؟!.
— ۇمىتپاسام، سەن وسى توق جاراتىپ شاناعا ايعىر جەگىپ ءجۇردىڭ ءا؟
— جەكتىم.
— ەندەشە سول ايعىرىڭدى ماعان بىرەر تاۋلىككە بەرە تۇر.
— قۇر ايعىر ءمىنىپ قايىن جۇرتىڭا بارايىن دەپ پە ەدىڭ؟!.
— قايىن جۇراعاتقا كادىرىمنىڭ كەتكەنى قا – شا-ان!.. قىسىر ساۋىپ وتىرعان بيەم بار ەدى، ءبىر جۇمادان بەرى ءنار سالماي تۇر.
— ونىڭ جاراسى جەڭىل عوي، تەك كۇيەك مايىن بەرسەڭ بولدى.
— ءباتشاعار، ساۋىرىكتىڭ ءزارىن دە ساتايىن دەدىڭ بە؟ ەل توق، جۇرت تىنىشتا تاقىلداعان اۋزىنىڭ جامانىن!..
— اۋزىڭ جاقسى ەكەن دەپ تەگىن اس سالعان اعايىندى كورگەم جوق! و نەسى ءاي ءتىپتى! پايعامبار جاسىنا دا جەتكەن جوقسىڭ، بار جيعان-تەرگەنىڭدى بوزبالاڭدا سارقىپ الىپ، توقال الاتىن شاتىندا ءوزىڭ دە جەر سوعىپ وتىرعان جوقپىسىڭ!..
— ءاي، ءباتشاعار، يت كوتەنىنەن ينە سۋىرعان بالە ەكەنسىڭ!.. بار، بارا بەر! — دەپ ەندى شال ازاردا-بەزەر بولدى. — بوداۋىن كەيىن الا جاتارسىڭ، ساۋىرىگىڭدى بۇلدانباي بالالاردىڭ بىرىنەن جەتەكتەتىپ جىبەر.
— مىلجىڭ شالدىڭ وسيەتىن تىڭدايمىن دەپ-اق ميعۇلا بوپ بارام، — دەپ ءابدىجاپار بىلاي شىعا بەرە جاتىپ كەيىدى. — جاعاڭا جارماسىپ تۇرىپ جاراپازان وقىعاندا جارعاق قۇلاعىڭدى جارىپ جىبەرە جازدايدى!.. ويباي، بەرى ءجۇر، انە بىرەۋى تاعى دا جول تورىپ وتىر!..
ءابدىجاپار مەن بەكەت كەلەسى كەپكەن شالدى اينالىپ ءوتتى. دورسترويدىڭ اسحاناسىنا كەلگەندە ات بايلايتىن اقىرعا ءمىنىپ ءبىر توپ ساقال وتىر ەكەن.
— بۇل تاسقاباق يت قوسساڭ شىقپايدى ەندى بۇل ماڭنان!..
ايىلىن جيعان ەشكىم جوق. ورتا بويلى، جاۋىرىنى قاقپاقتاي ءتورتباق قارا ءۇش تيىندىق باقىردى شايىندى تولا بادەيكاعا تاستاپ جىبەردى دە:
— كونە، ىزدە! — دەپ بۇيىردى ۇرپيگەن سەكپىل سارىعا.
ءابدىجاپاردىڭ جار سالىپ ىزدەگەن جاقىبى دا، تاسقاباقتى دا وسى ءتورتباق قارا ەدى. جاقىبى — انادان تۋعاندا ازان شاقىرىپ قويعان اتى دا تاسقاباعى — نويىستىعى مەن دۇلەيلىگىنە بولا جالپاق جۇرتقا جاريا بولىپ كەتكەن لاقاپ ەسىمى. مويىن ومىرتقا مۇلدەم جوق، تۇكسيگەن جار قاباقتىڭ استىنداعى ۇرى كوز سەكەمشىل دە قىزعانشاق. تۋمىسىندا قىلشىق بىتپەگەن قاسقا ماڭدايىنىڭ تەرىسى قاڭىلتىرداي، قاق توبەدەن باستالاتىن بۇيرا جاباعى جەلكەسىنەن قاراعاندا قۋىرشاققا كيگىزگەن پاريكتەي ەدىرەيىپ وعاش تۇر. ىزدەپ كەلگەن ەكەۋىنە ىزەت قىلىپ سالەم دە قايىرعان جوق.
سەكپىل سارى وڭەزى بەس ەلى اسحانانىڭ اعاش بادەيكاسىنا جيىركەنە قارادى: بوجىعان شايىندىنىڭ بەتى كەسپەنىڭ قالدىعى، كەمىكتىڭ قورداسى مەن كوگەرگەن ناننىڭ قوقىمىنا، ايراننىڭ وڭەزىنە كىلكىپ قاپتى.
— جىگىتتەر، مىناۋ يتاياقتارىڭ ساسىق قوي!
— توڭقاي! — دەپ جاقىپ ونى ماي قۇيرىقتان ءبىر تەپتى. — كەلەسى جولى تەكسەرمەي كارتاعا وتىرمايتىن بولاسىڭ!
سەكپىل سارى امالسىز بادەيكاعا باسىن تىقتى. كوبىگى شاڭىراقتاعان ءىي شايىندىنى لايلاپ ءبىراز جاتىپ ەدى، قاقالىپ-شاشالىپ اتىپ تۇردى دا قاس-كىرپىگىنە سۇزىلگەن ايران-شالاپتى الاقانىمەن ايعىزداپ-ايعىزداپ، ءتىلىنىڭ ۇشىنداعى ءۇش تيىندىق باقىردى جاقىپتىڭ الدىنا تۇكىرىپ تاستادى. سەكپىل سارىعا جانى اشىدى ما، اياق استىنان ىلىك ىزدەگەن بەكەت ءتورتباق قارانىڭ جولىن بوگەدى دە ءۇش تيىندىق باقىرعا ساۋساعىن شوشايتتى.
— كوتەر!
— بايلىق باقىردان جينالادى، بايلادىم ساتان!
— بايلىعىڭ تاسىسا قاڭعىرىپ قايدان ءجۇرسىڭ وسىندا؟!
— سەن اكەڭدى ساتىنىپ كەلگەن شىتارسىڭ؟!.
— سەنى ساتىنىپ قالىپپىن!
— وندا قاباق استىنا ءتۇسىپ قاۋىشىپ قايتالىق!
— مەيلى!..
ەرەگەسكەن ەكەۋى وزەننىڭ جار قاباتىنا ءتۇسىپ كەتتى دە، ساقالدار تۇك كورمەگەندەي اسحاناعا جوڭكىلدى.
3
اسحانا لىقا. ءابدىجاپار ىرىم جاساپ قول شايدى دا بۇرىشتا قالعىپ وتىرعان كودە ساقالدىڭ قاسىنداعى بوس ورىنعا جايعاستى.
— بەسكەمپىرمىسىڭ ەي؟!.
يميگەن ۇزىنتۇرانىڭ كىرپىگى تانا قيمىلدادى.
— قايران جىراۋىم-اي، ءبۇيتىپ قالتاڭدى كۇندە اقتارساڭ، قايتىپ ءبۇل كوربيكەدەن شىعا المايتىن شىعارسىڭ!
— شاباش!.. — بەسكەمپىر ستولدى جۇدىرىعىمەن سالىپ قالدى. — كور... كوربيكەڭدى ەندى جە... جەلكەمنىڭ شۇقىرى كورسىن!..
بەكەت پەن جاقىپ كىردى.
— ءاي، قاۋىشىپ بولساڭدار تورگە شىعىڭدار! — دەپ ەكەۋىنە ورىن نۇسقادى دا، ءابدىجاپار كورشى ستولدىڭ ەكى ورىندىعىن بارىمتالاپ الىپ كەلدى.
جاقىپتىڭ ۇلپەرشەك مايى اۋزىنا تىعىلىپ ەنتىگىپ قالىپتى. سىڭار قۇلاعىنان قان جىلتىرادى. بەكەت جىرتا قارىس سەلەبە كەزدىكتى قالتاسىنان سۋىرىپ جاقىپتىڭ الدىنا تاستادى دا ساۋساقتارىن ساتىرلاتىپ وڭ قولىنىڭ بۋىنىن ۋقالادى.
— وي يمانسىز!.. سوتتالىپ كەتە جازداپپىز توي! — دەپ ءابدىجاپار جاقىپتىڭ كۇمىلجىگەن جۇزىنە بەجىرەيە قارادى.
— ءتوت ماش! — دەدى جاقىپ.
ءارى داياشى، ءارى بۋفەتشى، ءارى اسپاز، ساۋىرى تۇپ-تۇتاس سارى قارىن ايەل ۇرتى تولا شاينامانى تولعاپ تۇرىپ:
— نە اكەلەيىن؟ — دەدى.
— ءبارىن اكەل! — دەدى جاقىپ. — سوسىن كونياك!
— بەش جۇيدىج، — دەدى ايەل.
— ون بەس جۇلدىز بولسا دا! — دەدى جاقىپ. كەل-قايت، كەل-قايت بوپ وتىرعان بەسكەمپىر كونياكتى ەستىگەندە باسىن كوتەرىپ الدى. جالعىز شولمەككە جالاقتاپ تاعى ءبىر اۋىز قوسىلدى-اۋ دەگەندەي ءابدىجاپار كۇنى بۇرىن بەسكەمپىردىڭ بەتىن ءارى قاراتىپ جىبەرگىسى كەلگەن.
— بەسكەمپىردىڭ تاقىمىنان وتكىزسە دە بەسىكتەگى بالاداي ەسىڭ جوق-اۋ! — دەدى. — قاتىندارعا بارىپ راسسول ءىشىپ قايتشى.
ۇزىنتۇرا ءتۇس توقتاتىپ قاسىنداعى جىگىتتەردى كوزىمەن ساناپ شىققان سوڭ، گورچيسا جاققان قارا ناندى كومەيلەتە كۇيسەپ وتىرعان ءابدىجاپاردىڭ باسىنداعى سۋىر قۇلاقشىنىن سىپىرىپ الدى دا گرافينگە كيگىزە سالدى.
— جا... جالپايتا كيىپ تايتەرى
جاربايعان مىناۋ قاي پەرى؟
جى...جىرتا قارىس ەزۋىڭ،
جىرتىلىپ كەتسە قايتەدى؟..
ۆوت تاك ۆوت! — دەدى. كونياك ەرتىپ ءبىر تاباق وكپە-باۋىردىڭ قۋىرداعى كەلدى. — — جاراپازانىڭدى قويا تۇر! — دەپ جاقىپ بەسكەمپىردىڭ الدىنا قاسىق تاستادى دا كونياكتى ءۇش-اق ستاقانعا ءبولىپ قۇيدى.
— تاتىمايتىن قايتەمىن تاماعىڭدى
تارتا تۇرشى الدىمنان تاباعىڭدى!
تاقۋا ەدىڭ ءبىر ءداندى ءبولىپ جەگەن
تارتىنباي ءقۇي انداعى اراعىڭدى!..
ۆوت تاك ۆوت! — دەدى بەسكەمپىر.
— قايران جىراۋىم-اي! — دەدى ءابدىجاپار. — اسىراۋىڭ كەلىسسە التى الاشتى اۋزىڭا قاراتاتىن جانسىڭ عوي!
بەسكەمپىر ءابدىجاپاردىڭ كونياگىن تارتىپ ءىشىپ، ىدىسىن وزىنە توڭكەرىپ قايتاردى:
— باسەكە، شايپاۋ سوزگە ىسىمەرسىڭ،
بالىشتەي مايعا بوككەن ىسىنەسىڭ.
بەس قاتىندى قاڭعىرتقان جىرىندى ەدىڭ،
بايقايمىن، ءتۇبى سەن دە كىسى جەرسىڭ...
ۆوت تاك ۆوت! — دەدى دە اسحانانىڭ سارى بايبىشەسىن شايقالتىپ شاقىرىپ الىپ، جيىرما بەس سومدىقتى قولىنا ۇستاتا سالدى:
— شىبىننىڭ سيراعىنا دا شىرىن قويماي جالاعان شىعايبايدى دا شىرىلداتىپ تالاعان.
شىر جيعان شايلىقتان جان ەدىڭ،
شىراعىم، مىناۋ سەنىڭ سىباعاڭ!..
ۆوت تاك ۆوت! — دەدى دە ورنىنان تىك تۇرىپ تايىپ تۇردى.
— الگى ءيتتىڭ بالاسى وتىرىك ماس بولدى، بايقادىڭدار ما؟ — دەدى ءابدىجاپار بەسكەمپىر ەسىكتەن شىعىپ كەتكەنشە ءىزىن باعىپ وتىرىپ، — قۇتىرعاننان قۇتىلعان، سونى تاستاپ كەتسەڭدەر قايتەدى.
— جىندىسايعا جەتكەن سوڭ جىنىنان ايرىلعان باقسىداي بولادى! — دەدى جاقىپ. — وتان شارشاماي-اق قوي!
— بايقا، شي شىعارىپ جۇرمەسىن. ال بەسىنشى قول بولىپ ساتان بەكەت ەرەدى.
جاقىپ ۇندەگەن جوق. جاۋاپتان جالتارعاندا ۇرى كوزدەرى جار قاباقتىڭ استىنا تىعىلا بەرەتىن ادەتى ەدى، تومەن قاراپ وتىرىپ ءابدىجاپاردىڭ توڭكەرىلىپ قالعان ستاكانىن تىك قويىپ سىباعاسىنان اۋىستى. بەكەت ەنشىلەسپەي جەكە-دارا شاپقان، كۇستانا بوپ قالعان ەكەۋىن ەلەمەگەندەي اۋزىن اپپاق ورامالمەن بيپاز ءسۇرتىنىپ، تاباقتىڭ ءوزى جاق ەرنەۋىندەگى كەپكەن باۋىر مەن كەبەرسىپ كەتكەن وكپەنى ناچالنيك پەن بريگاديردىڭ الدىڭا توڭكەرىپ تاستادى. ءابدىجاپار قورلانسا كەرەك:
— وسى كوبەيسەك قايتەدى، — دەدى، سوسىن قوبىراتىپ جاقىپقا ءبىر ۋىس نارياد ۇسىندى. — تەك كۋبومەتردەن الداما، اۋزىڭدى ەش نارسەدەن قاقپايمىن. ال گەكتارىن ءوزىم جابامىن.
شاڭقاي ءتۇس بولسا دا تاۋدىڭ تەرىسكەيى الاكەۋىم. ونىڭ ۇستىنە الا شاربى بۇلت كۇن كوزىن كىرەۋكەلەپ، بوز اسپاننىڭ رەڭى كىرلەگەن بوزدەي سىنىق، ساي-سالا سۋىق، جازعا سالىم كۇڭگىرت تە مەڭىرەۋ ورمان كوڭىلدى قۇلازىتىپ، تىرلىك بىتكەندى جانىشتاپ تاستاعان. سەڭگىر تاۋلاردىڭ سىلەمشە جالدانا جارماسقان قالىڭ شىرشا بوزالاڭ بۇلتتىڭ ەتەگىن تۇرتكىلەي قىر اسىرىپ قۋالاپ بارادى. ىزعىرىق سىنباعان، جەر توڭىنىڭ ىزعارى دا بەت شالادى؛ ەرتەڭگى سىرعاق ءالى ەرىمەي، باداناداي بولىپ ءبورتىپ جاتىر. ۇرى قونىسىنداي قويناۋ، قولاتقا تىعىلىپ وتىرعان لەسوپيلكالاردان مارعاۋ ءتۇتىن شيراتىلادى، كۇيە جالاعانداي ورماندى پۇشپاقتاپ جەپ، سۇعىنىپ بارادى ەكەن. بۇعى سوۆحوزىنىڭ ساتىسىنان سالت اتتى جىگىتتەر ودىراڭداپ شىقتى دا ومارتاشىنىڭ اۋىلىنا تارتتى، كولىكتەرى كىل قارا جال قۇلا، بۇتى قايىرىپ قاتىناپ جۇرگەن جانۋارلار مىناۋ سۇرعىلت كۇننىڭ سىزىندا شيرىقپاعاندا كايتسىن. "بال سىرا تىمىسكىپ باراسىڭدار-اۋ!" — دەدى بەكەت. تاڭدايى جەلىم تاتىدى. ءوز تورسىعى مەلدەكتەپ تۇرسا دا بىرەۋدىڭ شالابىن كورىپ شولىركەيتىن قاناعاتسىز ىندىن-اي دەسەڭشى!.. بوكتەردەن جىلقى قاراۋىتتى. جىلقىلى اۋىلدىڭ ءتۇتىنىن كورگەندە بەسكەمپىر:
— شالعا سوتا كەتەلىك، — دەدى.
— سەن ءۇشىن قازان كوتەرىپ جاتقان! — دەدى جاقىپ.
— قىسىردىڭ قىمىزىنان كىم دامەتپەيدى.
— اۋزىڭدى شايىپ پا ەدىڭ؟!:
— شىرىگەن اۋىز بولماسا، دۋالى اۋىزعا ىندەت جولامايدى!
ەكى قىرشاڭقى ءبىر-بىرىن قاسىدى دا قويدى: بەسكەمپىردى قارا تىشقاقتان باسقا ەشكىمنىڭ جەڭە المايتىنىن جاقىپ جاقسى بىلەدى،تەرىسىنىڭ قالىڭدىعىنا بەسكەمپىر دە ۇيرەنگەن، اتقان وعى كوبىنە زايا كەتەتىن بولعان سوڭ، بريگاديردى الباتى قىجىرتىپ قانا تىنادى. بەكەت مۇنداي قىسىر ەگەسكە ارالاسىپ كورگەن ەمەس، ارقاسىنداعى ءبىر كانيستر سپيرت پەن سەرەيمە قاپ ماكاروندى ءبىر تولعاپ، يىعىنا باتقان قايىس بەلدىككە قولقابىن كەپىل قىپ قىستىردى دا قايتا-قايتا تىقىلداپ جوتەلە بەرگەن بەسكەمپىرگە بۇرىلدى؛ كوزىنىڭ استى كۇلكىلدەپ، بەت-اۋزى دومبىعىپ كەتكەن ەكەن، سارعايىپ قۋقىل تارتقان جۇزىندە بەيداۋا دەرتتىڭ سالقىنى بار سياقتى.
— وسى سەنىڭ وكپەڭ ساۋ ما؟
— يت بىلەدى... ءبىر عۇمىرعا جەتەتىن شىعار...
ساقال-مۇرتىنىڭ قىلاۋى قىپ-قىزىل دا ءتۇبىتى كوك الا، ورۋگە كەپ قالعان كومىردەي قارا شاشىنا وگەي ەكەن.
— جاسىڭ نەشەدە؟
— يت بىلەدى... تەنتىرەپ ءجۇرىپ جارتى عۇمىردى جەپ قويدىق قوي.
جىندىسايدىڭ جالىنا جەتە بەرە ۇشەۋى اياق سۋىتتى. جاقىپتىڭ ەكى بەتى الابۇرتىپ، جاعاسىنان بۋ شالقىپ جاتىر ەكەن، اركاسىنداعى ريۋكزاكتى جاستانا شالقاسىنان تۇسكەن كۇيى جان-جاعىنا كوز سالىپ قاراماستان بەكەت پەن بەسكەمپىردىڭ الاقانىنا ەكى ۋىس بالقاراعايدىڭ جاڭعاعىن سالدى.
— يماندى بولعىر! — دەدى بەسكەمپىر.
— جاعىڭا جىلان جۇمىرتقالاسىن! — دەدى جاقىپ.
جۋاندى جىڭىشكەرتىپ، جىڭىشكەنىڭ جۇلىنىن ۇزگەن مىناۋ جىل مەزگىلىنىڭ ءولاراسى ما، بەكەتتىڭ قارا سانى سالدىراپ، جىلىنشىگى سىزدادى. قارا جۇمىسقا قاجىماۋشى ەدى، ەمتيحان، ديپلوم دەپ كۇنى-تۇنى قاعازعا ءۇڭىلۋ جىلىك مايىن قىلدىرىقتاي قىلسا كەرەك. كىرلەپ كەتكەن سۇر كار ءداپ ءقازىر مامىقتاي: اياعىن بيىكتەۋ تومارعا ارتتى دا راقاتتانا كەرىلىپ الىپ تەمەكى تۇتاتتى. شىلىمعا قۇمارلىعى جوق بولاتىن، بۋتان دا ەرمەگى از ساياق تىرلىك ۇيرەتتى. تەگى تەنتەك بولىپ تىزگىن ۇزگەن جوق سياقتى ەدى؛ ەسەرلىك قىلىپ، ساۋدايىلىق قۋىپ تەڭ -تۇستاسىنان جۇلىنىپ شىققان دا ەمەس، ازداپ سپورتقا بولماسا، ويىن-ساۋىققا دا ەنجار -تۇتىن، سونان سوڭ با، بالالىق شاعى وزىنە بۇلىڭ، وزگەنىڭ دە كوزىنە تۇسپەپتى... ەستيار جاسىنىڭ ءۇش جىلىن اسكەرگە بەردى. ودان سوڭعى جەتى جىلىن اعاشپەن الىسىپ، سال ايداپ، قىس — جىندىسايدىڭ ەلسىز-كۇنسىز زايمكەسىندە، جاز — سال ۇستىندە وتكىزدى. وقۋ وقيمىن دەپ التى جىل بويى التاي مەن الماتىنىڭ اراسىندا ساندالعان، ايتەۋىر وتىز جاستىڭ باسىن قايىرعاندا اۋىل شارۋاشىلىق ينستيتۋتىنىڭ ورمان شارۋاشىلىق فاكۋلتەتىن سىرتتاي ءبىتىرىپ، ديپلومعا قولى جەتكەنى دە وسى عانا. اقشا قۋعان جوق ەدى، ءبىر جالقى باستى جان قيناماي-اق اسىراۋعا شاما جەتەتىن ۋاقىت قوي. قامسىز ادامعا سالت تىرلىكتەن ارتىق نە قىزىق بار، اۋەلدە ءبىر وڭەشتەن باسقا ۋايىمى جوق تايگانىڭ كەڭشىلىك ءومىرى جەتەلەپ كەلگەن، ەندى، مىنە، قولىندا باياعى سول بالتا، تاعى دا تاپقانى تاسقاباق، تاعى دا ءابدىجاپاردىڭ قۇرىعىنا ادەيى كەلىپ تىعىلدى. قىردىڭ ساعىنىشى وزگەشە ەكەن، ازىپ-توزىپ كەتكەن جىندىسايدىڭ ءوزى دە كوزگە ىستىق؛ تۋمىسىندا قالادا وسسە دە جەتى جىل بويى تاتقان التايدىڭ اششىلى-تۇششىلى ءدام-تۇزى بارىنەن دە ءقادىر سياقتى.
وسى ءبىر شاتقالدىڭ نەلىكتەن جىڭدىساي اتانعانىن جىل دا بىلمەيدى. ونىڭ ار جاعىندا پەشۇي، سۇندەتساي دەگەن اتاعى تاتى بار. باياعى پەرەسەلەن زامانىندا رەسەيدەن اۋىپ كەلگەن مۇجىقتار وسى اراعا ءتۇسىپ، باسىنا شاڭىراق كوتەرمەس بۇرىن الدىمەن پەش سوققان ەكەن؛ ءتۇتىنى شىققان سوڭ قوڭسىنى ىرگەدەن ءتۇرىپ تاستاۋ قازاق سالتىندا جوق، ورىستار قونىس قۇنىنا ەمشەكتەگى ەلۋ بالاسىن بەرىپتى دە جەر داۋى سول ەلۋ بالانىڭ سۇندەتىمەن تىنىپتى دەسەدى. كەرجاقتاردىڭ قان-جىنى قازاقتارمەن ارالاسىپ، ەل ىشىنە ءسىڭىپ كەتكەن. بۇگىندە ءار حۋتوردىڭ ورنىڭدا سان ءتۇرلى شارۋاشىلىقتار وتىر دا سۇندەتساي اتى شۋلى جىندىساي اتانىپ شىعا كەلدى. وڭشەڭ ءبىر اداس ەسىمدى جولدىبەك، قولدىبەك، قۇتتىبەك، مايلىبەكتەردىڭ ۇرپاقتارى ەلۋ بەكەت بولماسا دا وسى ءوڭىردى جايلاعان ءاربىر ەلدى مەكەندە ەكى-ۇش سەميادان بارشىلىق. ورىس، قازاقتىڭ وشاعىنان ءورىپ شىعىپ جاتاتىن الا-قۇلا، ءبىرى اسپان كوز جيرەن، ءبىرى كەرتپەش مۇرىن تورىشولاق بوقمۇرىندارعا كەلدى-كەتتى قۇدايى قوناق بولماسا، ەجەلگى تۇرعىننان ەش پەندە تاڭدانعان ەمەس. ءتىلى ءبىر، تىرلىگى ءبىر جۇرتقا سالەم بەرگەندە دە ايتەۋىر "اسسالاۋماعالايكۋم" دەسەڭ قاتەلەسپەيسىڭ. ءبىر جيىندا بەكەت اۋدان باسشىسى زادنيۋكوۆ دەگەن كىسىدەن: "وسى ءسىزدىڭ توبەڭىز تەسىك ەمەس پە؟" — دەپ سۇراعاندا، "وسى ەلدى ءبىر كەرەي، توعىز نايمان باس قارىپ وتىرمىز عوي" — دەپ ۇيالتىپ تاستاعانى بار...
5
اياق استىنان زايمكەنىڭ توبەسى شوشاڭ ەتە قالدى. ۇشپا قياعا جاپسىرا سالعان توقال تامنىڭ مۇرجاسى مەن تەرشەڭ ەسىگىنەن بۋ اتىپ جاتىر ەكەن، كوزگە قوراش بولعانمەن، تالاي جىل باۋىر باسىپ قالعان جاپان تۇزدەگى جالعىز مەكەن بەكەتكە جىلى ۇشىرادى. ءشوپ تۇبىندەگى ءۇش-تورت جەگىن ات ۇدىرەيە قاراستى دا، مايا توبەسىنەن كەراۋىز وۆچاركا سەكىرىپ ءتۇستى.
— جاقىپ يتتەن ءۇيىر سالىپ پا ەدى؟
— بۇل تاسقاباقتىڭ يتتەن دە باسقا ءتىرى قازىناسى بار.
تەمىر بوشكەدەن جاسالعان ءداۋ قازاندىقتىڭ ءبۇيىرى قىپ-قىزىل بولىپ شاتىناپ تۇر. وت باسىندا بالقاراعاي شاعىپ وتىرعان وتىزدىڭ ىشىندەگى كەلىنشەك كۇبىرلەپ قانا سالەم قايتاردى دا، ەتەگىن قاعىپ ورنىنان تۇردى. ەكى بەتىنەن قان تامعان كوك كوز ادەمى عانا جان ەكەن. "سالەم، جەڭەشە!" — دەپ بەسكەمپىر ار جاعىن تاقپاقتاي جونەلدى:
— قارا قوستىڭ دامىنەن كەتە المادىق،
قالاعا دىڭكەلەپ جەتە المادىق.
قايىرىن بەرسە، قايتىپ كەپ تۇرمىن،
قالعانىن كورە جاتارمىن دەپ تۇرمىن!..
ۆوت تاك ۆوت!..
اسپان كوز ادەمى كەلىنشەكتىڭ كۇلكىسى دە ادەمى ەكەن. اسىرەسە كوزىنەن ءمولت ەتىپ توگىلگەن اسەم نۇردا ەرەكشە ءبىر جىلى شىراي بار. ءبىراق بوتەن ادامنان بويىن تەجەدى مە، جانارىن تەز جاسىتىپ الدى. بەكەت جاتىرقاعان جوق، كەلە سالا شەشىنىپ، تەرەزە الدىنداعى بىلتە شامدى جاقتى دا قىزارا بالقىعان پەش بۇيىرىنەن تەمەكى تۇتاتتى.
ءبىر قاراعان ادامعا زايمكە اڭ شارۋاشىلىعىنىڭ فاكتورياسى سەكىلدى: قويان، ءتيىن، بۇلتىن تەرىسى، ۇكىنىڭ سابان كوپتەتەن تۇلىبى، ايتەۋىر ءتورت قابىرعادا ينە شانشار ورىن جوق. سولقىلداق سىرتاۋىل ناردىڭ ەكىنشى قاباتىندا الدەكىم تىر جالاڭاش ۇيىقتاپ جاتقان، قىل-قىبىرسىز قىزىلشاقا قارنىنان مەشەلدى جازباي تانىدى. كەلىنشەك قازاننىڭ قاقپاعىن اشىپ، سورپانىڭ ءدامىن الدى، وت كوسەپ، پەش كومەيىنە جاڭقا تاستادى. جاس ەتتىڭ ءيىسى تاناۋىن قىتىقتادى ما، الدە ابىر-سابىردان وياندى ما، مەشەل باسىن كوتەرىپ، كوزىن ۋقالادى، قىزىلشاقا قارىنىن قاسىپ-قاسىپ، تاناۋىن ءشۇيىردى.
— پاح-پاح!.. جارىقتىق، قۇرما تاتيتىن قۇردىڭ ەتىنە نە جەتسىن! — دەپ ەسىنەدى، سونان سوڭ عانا بەكەتتى كورىپ ەدەنگە قارعىپ ءتۇستى.
— وي باۋىرەم!.. ءتىرىمىسىڭ ەي، باۋىرەم!.. بار ەكەنسىڭ-اۋ، باۋىرەم!..
بويى ءبىر تۇتام ۇرگەن تۇلىپتاي باكەنە جىگىت بەزەكتەپ بەكەتتى شىر اينالدى؛ موينىنا اسىلايىن دەپ ەدى، قولى جەتپەدى، قۇشاقتايىن دەپ ەدى، قارىنى تىرەپ جىبەرمەدى، اقىرى شارشاپ-شالدىعىپ وت باسىنا بارىپ ءيتىندى. بەكەتتىڭ جاقتىرماعانىن قاپەرىنە دە العان جوق، بەت-اۋزىنداعى سۇيكىمسىز ءبىر داراقى كۇلكى سول قالپىندا سونبەي قالدى.
جاقىپ تىستا بوگەلىڭكىرەپ كىردى. سىزدانىپ، زايمكەنىڭ يەسىمىن دەگەندەي سۋمكاسىن، سىرت كيىمىن جۇرتتان بولەكتەپ بۇعى مۇيىزشە ءىلدى. ايۋ تۋلاققا باپپەن وتىرىپ، اياعىن كوتەردى دە:
— مات! — دەدى.
كەلىنشەك ونىڭ ەتىگىن شەشىپ، شۇلعاۋىن تارتقانشا جالعاندى جارىلقاپ تاستاعانداي تىرپ ەتپەي شىرەنىپ جاتتى. ناۋمەز تۇردى. ناردىڭ ەكىنشى قاباتىنا ناۋمەز كوتەرىلدى. ەكىنشى قابات ەرلى-زايىپتىلاردىڭ مەنشىگى بولسا كەرەك، جاقىپ اۋەلى مەشەلدىڭ كويلەك-كونشەگىن ەدەنگە اتىپ ۇردى.
— Ay، كوكەسى، كۇل شاشقان بۇقاداي مىناۋىڭ نە؟!
— ەسىندە بول سىن، تۇيسىگى بار ەركەك تۇنەگەن جەرىنە تايتەرەسىن تاستامايدى!..
— جاقىپ! — دەپ اسپان كوز ادەمى كەلىنشەك شار ەتە قالدى.
جاقىپ رەزەڭكە ەتىكتى قوڭىلتاياق سۋعا سالدى دا، جابىقتان جىڭىشكە قايىس بەلدىكتى جۇلىپ الدى. اسلان كوز كەلىنشەكتى جاتىپ سابايتىنداي كورىنگەن. ەكپىندەگەن بويى ەسىكتى تەۋىپ اشىپ، قايتا سەرىپپەي تاستاپ كەتتى. بىلتە شام شالقىپ بارىپ ءوشىپ قالدى دا، بولمەنى كوڭىلسىز تىنىشتىق باستى.
— قوي، بارىپ كومەكتەسەيىن، — دەدى بەسكەمپىر.
— قوي، اتتاردى سۋارىپ قايتايىن، — دەدى مەشەل.
بەكەت تە اسپان كوز ادەمى كەلىنشەكتىڭ قاسىندا قالا المادى.
"درۋجبا" دەيتۇعىن بەنزوپيلانىڭ كىشكەنتاي دۆيجوگى بىرقىلداپ كوپكە دەيىن وتالماي ىزا كەرنەگەن بريگادير قايىس بەلدىكتى سىلكىلەي-سىلكىلەي كوك تەرگە ءتۇستى.
بالتا ۇستاپ بەسكەمپىر كەلدى.
— ورماندا وتىرىپ وتىننان جۇتاعان وڭشەڭ يت! — دەدى جاقىپ.
جۇگەن سۇيرەتىپ مەشەل جونەلدى.
— بۋاز بورسىق سەكىلدى باۋىرىمەن جەر سىزعان ساسىق نەمە! — دەدى جاقىپ.
قولىن قۋسىرىپ بەكەت شىققاندا بەزەر دۆيجوك جوتەلىپ-جوتەلىپ الىپ دارىلداي جونەلىپ ەدى، بريگادير بار ءوشىن بورەنەدەن الاتىنداي ساقىلداعان ارانى ۇڭعىلاتا سالىپ جىبەرىپ قىزىل قاراعايدى بورشالاي باستادى.
قۇلاقتانىپ باتقان كۇن كوكجيەككە كەمپىرقوساق تاستاپ كەتىپتى. شاتقال تۇبىندەگى جىلقىلى اۋىلدىڭ جەتىم ءتۇتىنى دە قىزىل كۇرەڭ. قارا جەل جىعىلعان. كەشقۇرىمعى قارا سۋىق شىتقىل. قاراعايلى قىرقالاردىڭ جالىندا ساعىم جىبىرلايدى. تەرىستىڭ الا شابدار ەسكى كارى شاتىرعا كەرىپ تاستاعان الا قويدىڭ تەرىسى سياقتى، ەسكى-قۇسقىسىن جامىلىپ الىپ تاۋ قويناۋى قىزىل ىڭىردەن قالعي باستاپتى. سۋاتتاق كايتقان اتتاردىڭ تۇياق تىقىرى تىنىشتىق بۇزىپ، قۇلاققا ينەدەي قادالدى. بالتانىڭ داۋسى دا الگى ءبىر اسپان كوز ادەمى كەلىنشەكتىڭ شاڭقىلىنان اششى ەكەن، كەلمەي جاتىپ جانجالعا كيلىككەن بەكەت شاڭ-شۇڭنان قانشاما قاشقاقتاعانمەن كىرلى اياقتان اس ىشكەندەي كوڭىلىنە بايلانعان تۇيتكىلدى شايىپ تاستاي المادى. ات قورا مەن ءۇيدى اينالىپ، ماڭگىرىپ ءبىراز ساندالعان، قاباق استىنداعى كار باسقان جەرتولەنىڭ الدىنان ءبىراق شىقتى؛ تۇتقاسىنان تارتىپ ەدى، مۇز قۇرساعان قاراعاي ەسىك قوزعالار ەمەس، ماڭدايداعى بىزبەن كۇيدىرىپ جازعان: "پەرەدۆيجنايا حۋدوجەستۆەننايا ماستەرسكايا كالىمششيكوۆ" دەگەن جازۋدىڭ بەتىن الاقانىمەن ءسۇرتتى دە ويىپ سالعان ءوز سۋرەتىنە: "اسسالاۋماعالايكۋم!" — دەپ سالەم بەردى.
— وي، باۋىرەم!.. كەپ قالدىڭ با ەي تاعى دا؟!.
بەت-اۋزىنداعى داراقى كۇلكى ءالى سونبەپتى. ەربەڭدەگەن قىپ-قىسقا قولدارى، كەبەجە قارىنعا ۇلەسپەيتىن ءبىر تۇتام اياقتارى، بۇلكىلدەگەن ميتىڭ ءجۇرىسى مۇز ۇستىندە جورعالاعان پينگۆيندى ەلەستەتتى. بۇرسەڭدەپ بارىپ بەس-التى جاڭقانى قولتىعىنا قىستىردى دا ۇيگە قويىپ كەتتى. ەسىكتەن بۇرق ەتە قالعان اق بۋ شايىر اڭقىعان قىزىل قاراعايدىڭ تابىنا قاقتانىپ وتىرىپ، تايگانىڭ ۇزاق ءتۇنىن قىسقارتىپ، مىلقاۋ دۇنيەنىڭ مۇڭى مەن سازىنا شومدىراتىن وت باسىنىڭ ءۇنسىز راقاتىنا شاقىرىپ ەدى.
6
لەسيا قايىڭ بەزىنەن جاسالعان بەس توستاعان، بەس اتاش قاسىق ۇلەستىردى دە ورتاعا بۋىن بۇرقىراتىپ اتاش تەگەش اكەلىپ قويدى. بەس اتاش ريۋمكا تاراتىپ، شۇمەكتى اعاش قۇمىرانى جاقىپتىڭ قولىنا ۇستاتتى. ءيتتىڭ يتاياعىنان باستاپ بۇل زايمكەدەگى ىدىس اتاۋلىنىڭ ءبارى اتاش ەدى؛ ءار ساپتىاياقتىڭ تۇبىنە وسى "سەميانىڭ" ءار مۇشەسىنىڭ ءاتى-جونى بىزبەن قارىپ جازىلعان، ءار تاباقتىڭ تۇبىندە وسى "سەميانىڭ" ءار مۇشەسىنىڭ كەيىپ-كەسپىرى بار. بەكەت اۋەلدە وسىنىڭ ءبارىن ەرمەك ءۇشىن، ءازىل ءۇشىن جاساپ ەدى، كەيىن "تاعى تايگانىڭ" زاڭىنا اينالىپ كەتتى: تىرلىگىڭە نە قاجەت — ءوزىڭ جاساپ ال؛ تابيعاتتان الاتىن اليمەنتتى دۇكەننەن تاسىما؛ وزىندە بار بولسا — بىرەۋگە تابىنبا؛ ارتىق دۇنيەڭە ساراڭدىق جاساما — ەسەسى قايتادى.
سپيرتكە الدىمەن ۇمتىلعان مەشەل ەدى.
— جارىقتىق، بۇل شىركىندى ءىشتىڭ نە، وپتيرايت قىلدىڭ نە، ايتەۋىر قۋ جانعا كەرەك نارسە توي، اس بولسىن! — دەپ اۋزىن سيپادى.
كەسپەنىڭ ءار تالشىعى باقا جۇتقان جىلانداي ەكەن، بەكەت سورپاسىن تانا ءسۇزىپ ءىشتى.
— بۇگىننەن سوڭ قامىردى بەكەتكە جايعىزارسىڭ! — دەدى جاقىپ ايەلىنە.
بەكەت قۇيرىعى قايقيعان قۇردىڭ قۇيمىشاعىن دا لەگەنگە لاقتىرىپ تاستادى.
— الماتىدا بيىك استاۋدان جەم جەپ جامان ۇيرەنىپ قالعانسىڭ توي! — دەدى جاقىپ.
— سەنىڭ يتىڭە دە سىباعا قالدىرۋ كەرەك شىتار.
— مەنىڭ ءيتىم سورپا ىشەدى! — دەدى جاقىپ.
تەگەنەنىڭ ءتۇبىن سارىققان دا مەشەل، اتىل-تەگىل بوپ قالجاسى ەندى تانا جاقتى. كوجەسىنىڭ دامسىزدىگىنە قىسىلدى ما، اسپان كوز ادەمى كەلىنشەكتىڭ تاماعى وڭەشىنەن وتپەي قالدى. ەركەكتەر ارشانىڭ ىستىگىمەن ءتىس شۇقۋعا كىرىسكەندە جاقىپ شاي دەمدەپ جۇرگەن ايەلىنە:
— مات! — دەپ قولىن سوزدى. — سومكەمدى اپەرشى.
جاقىپ ءبىر بۋما اقشانى ستولعا ءۇيىپ قويدى.
— ەكى مىڭ. تورتكە تەڭ ءبولىنسىن!
الدىمەن ۇمتىلعان مەشەل ەدى، بەس ءجۇز سومدىق بۋمانىڭ بەلدىگىن جىرتىپ ساناي باستادى. بەسكەمپىر ساناعان جوق. قالعان ەكى بۋمانى جاقىپ قاتىنىنا ۇستاتتى.
— قازان جاعالاعان ساۋساعىن جالايدى بوپ جۇرمەسىن، — دەدى مەشەل.
— سەن دە ەسەپ بىلەتىن بە ەدىڭ؟ — دەدى جاقىپ، سودان سوڭ ستولعا تاعى دا ءبىر بۋما اقشا تاستادى. — مىڭ سوم. گونورار. تورتكە تەڭ ءبولىنسىن.
الدىمەن ۇمتىلعان مەشەل ەدى، جاقىپ ونىڭ قولىن قاعىپ تاستادى دا ەكى ءجۇز ەلۋ سومدى بەسكەمپىرگە بەرىپ، بەس ءجۇزىن قاتىنىنا ۇستاتتى دا قالعانىن بەكەتكە ۇسىندى.
— ەكى ءجۇز ەلۋ. اۆانس. قولحاتىڭدى اكەل.
بەكەت قىزىل قۇلاق ون سومدىققا قولحات جازىپ بەردى.
— بۇل قاي ءبولىس؟ — دەدى قۇر قالعان مەشەل. — اركىمنىڭ مۇقتاجىنا قاراي ما، الدە قاجەتىنە قاراي ما؟!.
— اسىراي الماي جاتقان قاتىن-بالاڭ جوق، قاي مۇقتاجىڭدى ايتىپ وتىرسىڭ؟
— قاتىنسىز ادام بىتەۋ دەپ ساعان كىم ايتتى؟!.
جاقىپتىڭ ۇنىندە ءزىل جوق ەدى، ءبۇلىنىپ بارا جاتقان مەشەلدىڭ بەت-اۋزىنان جاسقانعانداي تاتى دا قاتىنىنا قول سوزدى:
— ريۋكزاكتى اپەرشى، مىنا بىتەۋ ءبىرىمىزدى مايىپ قىپ جۇرەر!..
قاپتىڭ ىشىنەن قارا كوستيۋم، اق نەيلون كويلەك، ەتەكتەي قارا شۇبار گالستۋك، وكشەسى مەن ۇلتانى ءبىر سۇيەم پلاتفورما جانە الپىسىنشى رازمەر ايەلدىڭ شولاق دامبالى شىقتى.
— جەتپىس جەتى تيىن قارىزدارسىڭ! — دەدى جاقىپ.
مەشەل ءار زاتتىڭ قۇنىن ەتيكەتكادان تەكسەرىپ الىپ، ىشقىرىن اقتارىپ وتىرىپ جەتى تيىن تاۋىپ بەردى دە:
— جەتپىس تيىندى قۇدايى قىلىپ ماعان قالدىرارسىڭ! — دەدى.
ماتانىڭ ساپاسىن ۋقالاپ، ۇلتاننىڭ بەرىكتىگىن شەرتكىلەپ كوز قانىقتىرعان سوڭ، مەشەل ۇستىندەگى ەسكى-قۇسقىسىن شەشۋگە ىڭعايلاندى.
— تۇيسىگى بار جۇرت الدىمەن ءىش كيىمنەن باستاۋشى ەدى، — دەدى بەسكەمپىر.
— شي جۇگىرتپەسەڭ ءىشىڭ كەبە مە؟ — دەدى جاقىپ. — تەگى ۇرىق-شارقىڭدا ازازىلدەن تۋعان بىرەۋ بار-اۋ؟!.
— يت بىلەدى!.. ايتەۋىر ءاز جانداردىڭ ۇرپاعىنا دەگەن جاننات تىڭ بۇيتەپكەسىنە تالاسىم جوق!..
قالعان تورت كوز سۋسىنداپ بولعانشا مەشەل شىت جاڭا كيىنىپ نار استىنان قايتا شىقتى. ءاقتوس قارا ايۋداي دومالانىپ قالعان دۇڭكيمە قورتىققا تاندانا قاراعان جاقىپ:
— ويپىراي، ناعىز ينديۋك بوپسىڭ دا قاپسىڭ! — دەپ شالقاسىنان ءتۇستى. پينگۆين مەن ينديۋكتى شاتاستىرىپ ايتسا دا وسى ەكى جارىقتىقتىڭ ورتاسىنان شىققان جاڭا حايۋاناتتىڭ بۋدانى مەشەلدەن وزبايتىن شىعار، بەسكەمپىر قولما-قول تاقپاقتاي جونەلدى:
— جان ەدىڭ جالعىز شىققان التى ارىستان
جاربايىپ بويىڭ اسپاس جال قامىستان
جارىم سارت، جارىم ءشۇرشىت، جارىم ويرات
جاقىندىعىڭ قازاققا جارتى مىسقال!
قوتيىن مەشەلىم، قورتيعان كەسەلىم!
قارا كوستيۋم كيگىزدىك،
قالماسىن دەپ مەسەلىڭ!..
ۆوت تاك ۆوت!..
الدە، كىم ەسىكتى تەۋىپ-تەۋىپ جىبەردى. كەراۋىز توبەت تە كەشكى سىباعاسىن كۇتىپ تۇر ەدى. ەكى مەزگىل مال جايلاۋ مەشەلدىڭ مىندەتى بولعاندىقتان، ىزديىپ كيىنگەن قالپى يتاياق كوتەرىپ تىسقا جونەلدى...
7
ءبۇيىرى بالقىعان تەمىر بوشكە بوساتا كۇزەتكەن قىزىل بەگەموت سياقتى. قازعان تەمىردىڭ قاسىعى مەن ەسىكتىڭ جىقپىلىنان ۇرگەن ىلعال الاسا تامنىڭ تىنىسىن تارىلتىپ جىبەردى. ەرلى-زايىپتىلار قاباتىندا سىبىر-كۇبىر باستالدى. اسپان كوز ادەمى كەلىنشەك الدەنەگە نارازى سياقتى، تۇنشىعىپ پىرس-پىرس جىلاعانى ەستىلىپ جاتتى. ەكىنشى قابات تۇرعىندارىنىڭ كۇنى كۇن ەمەس ەكەن. تومەنگى قاباتتىڭ دا جەتىسكەنى شامالى. تۇنەمەل قاپتى جاتىرقاپ قالعان با، بەكەتتىڭ ۇيقىسى ىڭىردەن قاشقان. كۇبىر-سىبىردى ادەيى اڭدىعانداي ىڭعايسىزدانىپ، جامباسى تالسا دا تىرس ەتپەۋگە تىرىسىپ باعىپ ەدى، اربىردەن سوڭ سەميالى قاباتتىڭ سىرعاۋىلى سىقىرلادى دا جىقپىل-جىقپىلدان جامباسقا توسەگەن سامىرسىن ءبۇرىنىڭ كەپكەن قوقىمى ساۋلاي جونەلدى. ادەيى ىستەدى مە، الدە تاناۋى جىبىرلادى ما، سويعان قاسقىرداي قورقىراپ جاتقان مەشەل ارسى-كۇرسى تۇشكىرىپ اتىپ تۇردى.
— قۇرعىردى، بۇل شىركىندەر ەندى اراداي تالايدى! — دەپ لەسيا ءتۇننىڭ تىنىشسىزدىعىن قاندالاعا جاپتى.
— ول بايلىق اس تا توك قوي! — دەپ جاقىپ تا اقتالعان بولدى.
— ءولارا ەمەس پە، اۋا رايى بۇزىلاتىن شىعار، — دەدى بەسكەمپىر.
— ءولارانىڭ ۇيقىعا نە قاتىسى بار؟! — دەپ مەشەل تورسىلداسىن كەپ.
— بىرەۋدىڭ بالتىرى، بىرەۋدىڭ بەلى سىزدايدى دەگەندەي...
ونىڭ ۇستىنە، توسەكتەن ەندى قايتىپ تۇرمايتىنداي تاماقتى ولگەنشە كەپ ىشەسىڭ!..
كۇيى كەتكەن سوڭ بەكەت تۇنەمەل قابىن ارقالاپ تىسقا شىقتى. بەسكەمپىردىڭ ءولارا دەگەنى وتىرىك بولسا كەرەك، مۇجىلگەن ايدىڭ سۇلدەرى توزعان وراقتىڭ جۇزىندەي ءىلميىپ قىرقا باسىنان كوتەرىلىپ كەلەدى ەكەن. اسپان شاڭىت. اۋا ىلعالداۋ ما، اعاش باسىن قىلاۋ شالىپتى، ءبىراق كاۋسارداي تازا. بەكەت مايا توبەسىن ۇڭگىپ، ءشوپ قۋىسىنا بەلۋارىنان سۇڭگىپ كەتتى. قالامپىرداي اڭقىعان كەپكەن قۇراقتىڭ يىسىنەن راقاتتانا تۇشكىرىپ سالدى.
بالقاراعايدىڭ شاشاق ءبۇرى سىڭسىدى. قۇلاعىنىڭ تۇبىنەن قياق مۇڭ شاقتى. تايگانى تىتىرەنتىپ قاسقىر ۇلىدى. الدەكىم ءشوپ ۇستىنە سەكىرىپ شىعىپ ەدى.
— مارش وتسيۋدا!..
كەراۋىز توبەت مۇڭايىپ ءبىراز وتىردى دا، بەكەتتەن جىلى شىراي بولماعان سوڭ جايىنا كەتتى. جىلقىلى اۋىلدىڭ كۇزەتى مە، الدەقايدان قوساۋىز قاتارىنان دۇڭك ەتتى. ءشوپ ۇستىنە تاتى بىرەۋ سەكىرىپ شىتىپ ەدى.
— مارش وتسيۋدا!..
— ءبىر ءوزىڭ ءبىر ماياعا سىيماي جاتىرسىڭ با؟
ءتۇن بالاسىندا تۇزگە شىققان جۇرتتىڭ يىعىنان تۇسپەيتىن جالعىز تۇلىپتى سۇيرەتىپ بەسكەمپىر كەلدى. قوساۋىز مىلتىعىن كوتەرىپ ايدىڭ سىنىق تاتاسىن كوزدەگەن.
— جىندانبا! — دەدى بەكەت.
— سوپى بوپ كايتىپسىڭ توي!.. شۇكىر، شۇكىر!..
بەكەت ۇندەگەن جوق. بەسكەمپىر دە ءۇنسىز قالدى. ءشوپ جەگەن اتتاردىڭ كۇرتىلىن، قياق پەن بالقاراعايدىڭ زارىن تىڭدادى. ءبىر اتتىڭ ۇرى ءتىسى بار ەكەن، زىرق-زىرق ەتكەن شيقىلى توبە قۇيقادان تۇك قويعان جوق.
— قاتىپ نەگە تاستاماعانسىڭدار؟
— قۇنانىندا قاقپاعان سوڭ ەندى جاعى كەتەدى.
— سول ءتىس ساعان نەعىپ شىقپاعان؟!.
— باس جاققا بارىسپاساق قايتەدى!.. — بەسكەمپىر سيگارەتتىڭ ەكى ساباعىن سۋىرىپ، بىرەۋىن بەكەتتىڭ ەزۋىنە تىعا سالدى. سىرىڭكە جاقتى. وتتى تاناۋىنا تاقاپ:
— جەتىسىپ جاتىرسىڭ! — دەدى. — باياعى سول تاز قالپىڭ!
— سەن سارناماعانىڭا اقى الامىسىڭ؟!.
— باسىڭنىڭ ساقيناسى قوزعالاتىن بولسا ۇندەمەي-اق قويدىق.
وسىلاردى اڭساپ كەلمەسە دە ءبىراز جىل دامدەس بولعان دوس-جاراننىڭ ورنى بولەك سياقتى ەدى. ەندى ءبىر اۋىز قالجىڭىن كوتەرە الماي، بوتالى تۇيەسىن ۇتتىرعانداي بولماسقا تومسىرايىپ جاتقان ءتۇرى مىناۋ. كوڭىل دەگەن شىركىن كورىسكەنشە عانا بولۋ كەرەك، جۇزدەسكەن سوڭ دوس-جاران تۇگىلى، جاقىنعا دەگەن ءتاتتى سەزىمنىڭ ءوزى دە كەرمەكتەپ، كوڭىل ورتايىپ، كوكىرەكتى كۇپتى قىلاتىن كوپ سىر ارزانداپ كەتەتىن ءتارىزدى. الماتىدا، جىرتىلىپ ايىرىلاتىن جۇرتتىڭ ورتاسىندا جالعىزسىراپ ءجۇرىپ بەسكەمپىردىڭ وڭايدان قيىستىرا بەرەتىن ءبىر شۋماق ءازىل-وسپاعىن ساعىنعان، ەندى اۋىلداعىنىڭ اۋزى ساسىق بولىپ قالدى.
تۇنگى تايگانى تىتىرەنتىپ تاعى دا قاسقىر ۇلىدى. قانشىرى ما، وعان قىر استىنان جاۋاپ قاتقان ەكىنشى داۋىس جالىنىشتى ەكەن... قاسقىر ەكەش قاسقىرعا دا سەرىك كەرەك بولعانى دا... اقسەلەۋ اسپاندى، مۇنارتقان مىلقاۋ ورماندى مۇڭ شارلاپ جۇرگەندەي ەدى. ايران كوز لاقسا توبەتتەي جىلقى تەبىنىنەن كونە بەردەڭكە مىڭق ەتكەندە بەسكەمپىر دە قوساۋىزىن اسپانعا كەزەپ باسىپ سالدى. اي ءجۇزىن قىزىل سارعىش ساعىممەن جۋىپ قاراعاي باسىنان قىلاۋ ساۋلادى. تەربەلىپ كەجەن اسپان، ساپىرىلىسقان جۇلدىزدار ءتۇتىن سەيىلگەندە بارىپ قايتادان قالپىنا تۇسكەن. ءبىر شۋماق بايتكە مىڭ ورالعان ءمانسىز ماقامداي تۇنگى تايگانى كەزىپ كەتكەن جاڭعىرىق ىزىڭى وكسىپ-وكسىپ تاۋ باسىنان تاۋسىلدى.
— ۇركىتىپ جىبەرگەنىڭدى قاراشى!
— ۇيقىڭدى قيماي جاتىرسىڭ با؟ كەيىسەڭ تاڭعا جۋىق تاتى وياتامىن.
— زايمكەگە قاسقىر شابادى دەپ پە ەدىڭ؟!.
— اڭ-قۇسقا تولى ورماندا قوتانعا قاسقىر شاباتىن با ەدى؟!.
— ەندەشە جىن ۇردى ما؟
— شال بار ەمەس پە! ىمىرتتا، تاڭ مەزگىلىندە ەكەۋىمىز ءوستىپ ءتىل قاتىسىپ تۇرامىز، — دەپ بەسكەمپىر مىلتىعىنىڭ پاترونىن سۋىرىپ، ستۆولىن ۇرلەدى. — جالعىز جاتقاندى جاقسى كورەسىڭ، ال، جالعىزدىق كەشىپ كوردىڭ بە؟.. كورگەن جوقسىڭ! جالعىزدىقتىڭ نە ەكەنىن بىلمەيسىڭ!.. ۆوت تاك ۆوت!..
بەسكەمپىر تاعى دا مايا توبەسىنە سەكىرىپ شىققان كەراۋىز توبەتتىڭ باسىنان سيپاپ، جونىنان قاقتى.
— ساتان دا ەس كەرەك بولدى ما؟ كەل، كەل! وتىر!
كەراۋىز بوكسەسىن كۇپىنىڭ ەتەگىنە تىعا شوڭقيدى.
بەكەت يت جانارىنداعى ايدىڭ سىنىق كۇلشەسىنە ۇزاق قادالدى. دۇنيە قانشاما كەڭ دەگەنمەن تۇيمەدەي نارسەگە سىيىپ كەتە بەرەدى ەكەن-اۋ... اي استىندا ەكى جىگىت، ءبىر يت ءتۇن كۇزەتكەندەي تىم-تىرىس ءۇنسىز قالىپ ەدى.
— كەڭ جايلاۋ جالعىز بەسىك جاس بالاعا، اللا اسىراعان پەندەسى اش بولا ما. ەر جەتكەن سوڭ سىيمايسىڭ كەڭ دۇنيەگە تىنىشتىق پەن زار بولارسىڭ باسپاناعا... ۆوت تاك ۆوت!.، دەدى بەسكەمپىر.
— مۇنىڭ تاعى قاي جىراۋ؟
— اباي-داعى.
— وسى سەنىڭ ابايدان باسقا بىلەر اقىنىڭ بار ما؟
— اقىن كوپ قوي، ءبىراق ابايدان باسقا اقىلىڭ بار ما؟
— ءوزىڭ بار ەمەسپىسىڭ!..
— مەن بە؟...
— ى-ى...
— سورى قالىڭ سوققى جەگەن نىشانامىز،
قايتىپ سۋىپ جالعاننان كۇسە الامىز.
قۇر دارىمەن اتقانعا ولمەيدى ەكەن
ءومىرى ماقتانشاققا نىسانامىز..
ۆوت تاك ۆوت! — دەدى بەسكەمپىر. — ال تاڭعا دەيىن تاڭىرگە تاپسىردىم!...
بەسكەمپىر الشىسىنان جاتقان كۇيى مايا توبەسىنەن اتىپ ءتۇستى. اياق تىقىرى توقال تامنىڭ ءدۇرس ەتكەن ەسىك دىبىسىمەن ۇزىلگەن. كەراۋىز دا كەتىپ قالىپتى. سارىاۋىز بالاپاننىڭ اقۇرپىك قاۋىرسىنداي ۇلپا قىلاۋ جامىلعان سابالاق قاراعاي دا ءتۇن ىزعارىنان قالتىراپ تۇرعانداي كورىندى. اي نۇرى سارعىش، سارعىش سىلبىمەن تورلاپ تاستاعانداي اسپان رەڭى دە سارى جالقاقتانىپ، الگىبىر ساتتە ءار تۇستان سىقسيعان سيرەك جۇلدىزدار كوز جۇمىپتى. اعاش باسىن سۋىرا قارا ورماننىڭ ءار بىتقىلىنان وقىس كوتەرىلگەن قۇيىن سارىلى كۇن رايىنىڭ بۇزىلاتىنىن اڭعارتقانداي. قاپىرىق دەپ توقال تامعا سىيماپ ەدى، جالعىز قالعان سوڭ ارقاسىن اياز قىسقانداي ەلەگىزىپ، ەندى مايا توبەسىنەن دە قۇتى قاشا باستادى. "پارىقسىزعا ب ا ق نەمە كەرەك، باراق يتكە باپ نەمە كەرەك" دەيتۇعىن سيعات ءسوزى ەسىنە ءتۇستى...
...كورپە استىندا كوسىلىپ جاتىپ، جامباسى تالماي توسەكتەن تۇرمايتىن بالالىق شاتى ەلەستەدى. كۇن سايىن ءبىر مەزگىلدە تۇرىپ، ءبىر مەزگىلدە قىزمەتكە كەتەتىن اكەسىنىڭ سوڭىندا جينالماعان داستارقان، تىنىس بىتەيتىن ءاتىردىڭ ءيىسى قالۋشى ەدى. كەيدە ۇيقىلى-وياۋ بەكەتتىڭ تاناۋىنا توقپاقتاي قىزىل اپورت تىعىپ كەتەتىنى بار. اتىردەن كورى المانىڭ ءيىسى بولەك، ساحارا مەن ساۋمالدى ەسكە سالاتىن. ءقازىر مىناۋ قالامپىر اڭقىعان قۇراقتى دا سول الماعا بالاتىسى كەلدى.
وسى شۇناقتان بىردەمە شىعادى دەپ اكەسى بايعۇس بولەك ماپەلەپ، بەكەتتەن كوپ ءۇمىت كۇتكەن. بەسكەمپىر سياقتى قازاقتىڭ بۇكىل اقىن، جىراۋىن جاتقا سوقپاسا دا بالا كەزىندە مۇنىڭ دا بىلمەيتىنى جوق سياقتى ەدى: "موسكۆيچتەن" "پوبەدانىڭ"، "پوبەدادان" "زيم"ء-نىڭ، "زيم"-نەن "ۆولگانىڭ" ايىرماشىلىعى — بۇل اكە مىنگەن كولىكتىڭ ءتۇر-تۇرى؛ قاي تەڭىزدىڭ سۋى تانگە شيپا، قاي كۋرورتتىڭ اۋاسى جانعا سايا — بۇل اكە قىدىرتىپ قايتقان جەرلەردىڭ كوورديناتى؛ قىز قاشان بوي جەتەدى، بوزبالا قاشان بوي تۇزەيدى، — ءبۇل كورگەندىمىن دەگەن شەشەنىڭ، كوشەلىمىن دەگەن اكەنىڭ قۇلاعىنا قۇيعانى. ال ءوزىنىڭ ءبىلىپ ىستەگەنى — وقۋدا قامشى سالدىرعان جوق، ءبىراق قۇلقىمەن ءبىر ءپاندى سۇيگەن دە جوق، ايتەۋىر ءبىلىم الۋدى مىندەپ دەپ ساناعان؛ كۇنى كەشەگە دەيىن سپورتپەن اۋەستەندى، جاس وسپىرىمدەر اراسىندا كلاسسيكالىق كۇرەستەن ماستەر اتاندى، تەك ونى دا دەنى cay ادامنىڭ ارەدىكتە توگەتىن ارام تەرى دەپ تۇسىنگەن؛ بالا كەزىنەن سۋرەت سالۋعا، اعاشتان ءمۇسىن جونۋعا اۋەس ەدى، پيونەرلەر ۇيىندەگى ۇيىرمەدەن، قالالىق باسەكەدەن تالاي بايگە العان، وسى ءبىر ماشىعىن كۇنى بۇگىنگە دەيىن تاستاماسا دا ونى ونەر دەپ تۇرماي، انشەيىن ەرمەك قىلىپ كەلەدى. قۇلقى بولماسا تاياقتاپ قۇددى دا جۇگىندىرە المايسىڭ. ون جىلدىقتى التىن مەدالمەن بىتىرسە دە ينستيتۋت بىتكەننىڭ ءبىرىنىڭ ەسىگىن اشپاي قويعان؛ تاعى دا مىندەت ءۇشىن، ديپلوم ءۇشىن بەس جىل بويى "ءتارتىپتى" شاكىرت بولۋدان قاشىپ، اتا-انانىڭ ىرقىنا كونبەستەن اقىرى ءوزى تىلەنىپ اسكەر مىندەتىن اتقارۋعا كەتتى. اۋە-دەسانت توبىندا ءجۇرىپ ءار نارسەنىڭ جىرتىق -تەسىگىن اڭعارا باستاعان سياقتى ەدى، اتتەڭ، قۇماردان شىقپاي قالدى: ۇيرەنگەن باسقا اسكەردىڭ ءۇش جىل ءدام-تۇزى تىم از ەكەن، قايتىپ كەلىپ تاتى دا ءاتىر يىسىنە قامالعاندا تۇسىنگەنى وسى. قۇدانىڭ قۇدىرەتى، ادام نەدەن جەرىسە، عۇمىر باقي سوڭىڭنان وكشەلەپ سول ءبىر سەزىم قالمايدى؛ ءبىر دۇركىن شاشتارازعا كىرىپ شىقسا، كۇنى بويى سابىن شايناعانداي اۋزى-باسى جىلىمشى تاتىپ جۇرەتىنى بار. ال جىلىمشى تىرلىكتەن كوڭىل تاتىسا شە؟.. "قالاي، اكەڭ ءالى ءاتىر مۇڭكىپ ءجۇر مە؟!." ... سيعاتتىڭ وسى ءبىر ساۋالى قۇلاعىنان كەتپەي-اق قويدى. ودان دا سۇمدىعى — ءجانجىتىت شالدىڭ "تىگەرگە تۇياق قالدىرماي قىرىپ سالدى!" دەيتىن وكىنىشى مەن قىجىلى ارالاس كەك قىسقان بارقىت ءۇنى. شالدىڭ كۇرەكتەي جاق -شىقشىعىنان جەلكە شايناعان ازۋدىڭ قىشىرىن ەستىگەندەي بولىپ ەدى. اكەنىڭ جەڭ -جاتاسىنان ءاتىر تانا ەمەس، باسقا دا ءبىر نارسەنىڭ مۇڭكىمەسىنە كىم كەپىل؟.. سول ءبىر كوڭىرسىك تاتىعان جىلىمشى تىرلىكتەن ءوزى دە قاشىپ شىققانداي بولىپ ەدى. قاشقانداعى جەتكەن جەرى التايدىڭ ءبىر قۋىسى. وعان دا، مىنە، جەتى جىل. جەتى جىلدا جەتپەگەن كەتىگىنىڭ ءبىرازىن تولتىرعان سياقتى: ينستيتۋت يەن ديپلومدى اتاماعاندا، كوڭىلگە مەدەت — باسى بايلى مەنشىگى جوق كەڭ ءومىر، قاقپايسىز تىرلىك پەن قامشىسىز سۇيرەيتىن ازدى-كوپتى جۇگىڭ. كەشە عانا اكە بەدەلىمەن تابىلعان ورمان شارۋاشىلىعى مينيسترلىگىندەگى جىلى ورىنعا توقتاماي ىزدەپ كەلگەنى الگىندەگى بەسكەمپىرلەر...
قيال قۋعان جوق ەدى. قيال دەگەن انشەيىن قىر اسىپ كايتۋعا قينالاتىن قىرسىزدىڭ، ساناسىمەن تانا باييتىن ەزدىڭ كوڭىلمەن شالقىعان قۇر بوپساسى دەپ ويلايتىن. بەكەت اسپانعا ادام ۇشقاندا دا تاڭدانعان جوق. كۇن سونەدى، جەر قۇلازيدى، ماقۇلىق اتاۋلى باسقا پلانەتاعا بوسىپ جاتىر دەسە تاعى دا تاڭدانبايدى، بۇل دا كۇندەلىكتى تىرشىلىك. دۇنيەگە كەلگەن سوڭ تاعدىردىڭ ءتىرى پەندەگە ۇلەستىرمەيتىن سىباعاسى جوق. تەك جالعىز عانا ەرسىلىك — ەسە-تەڭدىگى بىردەي بولسا دا وسى جۇرتتىڭ تىرلىگى، تىلەگى نەگە بىردەي ەمەس؟ جاپان تۇزدەگى جارتى لاشىق تۋعان شاڭىراقتىڭ ورنىن باسقانمەن كوڭىلگە قونىس ەمەس، وگەي.
قايتىپ كورمەستەي بولىپ كەتىپ، جالاعىن اڭساعان تاعىداي جىل سايىن ورالىپ كەلىپ تۇراتىن جاقىپ، مەشەل، بەسكەمپىرلەرگە دە تاڭى بار. ەندى وعان تاعى ءبىر جان قوسىلىپتى. كىرشىكسىز اسپان كوزىنەن كەزىندە تۇتانباي قالعان، ەندى مەزگىلسىز ءسونىپ بارا جاتقان بولىمسىز نۇردى عانا بايقاعان؛ ءبىر عاسىر وتاسقانداي ىستىق-سۋىعى سارقىلىپ، ىنتىعى توزىپ، بۇگىندە جاقىپقا دەگەن توسەك مىندەتىن دە بۇلدايتىنداي كورىندى. باردى قۇسپايتىن، قالتانى داۋلەت دەپ سانايتىن مەشەلدەردىڭ ءجونى باسقا، ەتەگىن باعىپ، ەركەكتىڭ ەمەۋرىنىنە باعىنعان ۇرعاشىنى نە زور قىستى؟ بايعۇس، جاقىپتىڭ-اق جولى اۋىر؛ ەشكىمنىڭ اقىسىن جەمەي، كۇنى تۇسكەن بەيباقتارعا كاسىپ تاۋىپ بەرىپ، اسىراپ جۇرسە دە جۇرتتىڭ بۇعان دەگەن قارىمتاسىندا ەسەپ جاتادى. زۇلىمدىعىن كورگەن جوق، ءبىراق تابيعاتىندا تۇنىپ قالعان قاتىگەزدىكتىڭ بارىن بايقاعان. بريگاديردىڭ وزىنە پىشاق الا ۇمتىلعانىن وسىعان جورىعى. كىسى ءولتىرۋ كىرلى قاقتى باسىپ كەتكەنمەن بىردەي، تىتىرەنەرسىڭ دە قويارسىڭ، ءبىراق ءبىر الىمنەن كىمنىڭ ەرىسى كەڭيدى؟.. كۇندەردىڭ كۇنىندە ولەمىن-اۋ دەپ بەكەت ۋايىمداعان ەمەس، ومىرگە كەرەكسىز بولعان كۇنى-اق ءوزىمدى-وزىم اتىپ تاستايمىن دەپ بالا كەزىندە وزىمەن-وزى سەرتتەسكەنى دە بار. سويتسە تاعدىرى، ىنسابى مەن بورىشى بولەك بولعان سوڭ، پەندە بىتكەن بۇنىڭ پىشكەن قالىبىنا سىيمايدى ەكەن. تىشقان ەكەش تىشقان دا ولمەگەن سوڭ، قار ۇستىندە دە شوقىراقتاپ جۇرە بەرەدى. ءبۇل تىرلىكتىڭ عارىشى مەن تىشقان شوقىراعىنىڭ بەزبەن تاسى تەڭ بە دەپ قالدى...
كۋرس ەتكەن مىلتىق داۋسىنان وياندى. كەراۋىز توبەت دە ءشوپ ىرگەسىنەن كەرىلىپ شىتىپ كەلەدى ەكەن. سەبەلەپ وتكەن سىرتاق اقتاعان تارىداي جايراپ جاتىر. تاڭعى تۇماندى تەسىپ توقال تامنىڭ تەرەزەسىنەن وت سىعىرايدى.
— بىلايىراق بارساڭ شاتىڭنان تىرەپ تۇر ما؟!.
بۇل، ارينە، بريگاديردىڭ داۋسى. قوڭىلتاياق پيمانى تىرپىلداتىپ ءۇي ىرگەسىنەن جەلە جونەلگەن مەشەلدىڭ توبەسىن كوردى. بەسكەمپىردىڭ مىلتىعى تاڭعى تاۋىقتىڭ دا مىندەتىن اتقارادى ەكەن.
لەسيا داستارقانىن جاساپ قويىپتى. بەسكەمپىر مەن بەكەت شايعا جۇگىنگەندە مەشەل ىڭىردەن قالعان سۋىق كەسپەنى سوعىپ تا ۇلگەردى. بريگاديردىڭ تاڭعى اسى قاشان دا بال قوسقان ءبىر ساپتاياق قارا سۋ ەدى، بۇگىن دە ءراسىمىن بۇزعان جوق؛ جۇرت ورازاسىن اشقانشا تەمەكىسىن بۇرقىراتىپ وتىرىپ اركىمنىڭ كۇندىك مىندەتىن ءبولىپ بەرەدى؛
— مەشەل مەن بەسكەمپىر ەكى كولىكپەن ءبىرىنشى دەليانكاعا بارادى. مات، سەن ماعان ەرەسىڭ. بەكەت كەسپە جازىپ، قازاننىڭ قاسىندا قالاتىن شىعار. ارتىلساڭ قاقپانداردى قاراپ شىق. ۇزاڭقىراپ كەتە قالساڭ، ەسىك كوزىنە يت بايلا.
— شەر – كە-ەن! — دەدى ءالى دە ەسەڭگىرەپ وتىرعان مەشەل. — مونشاعا ءتۇسىپ، كوسىلىپ ءبىر جاتار كۇن بولار ما ەكەن؟ ايتپاقشى، بۇگىن وسى جەكسەمبى ەمەس پە؟
— باسقان جەتىسىپ، مونشاڭ عانا قالدى ما؟! — دەپ بريگادير وقشىرايا قارادى. — قۇداي الدىندا كۇناكار بولساڭ بەس نامازبەن – اق قۇتىلۋعا بولادى!
— قۇدايدى الداۋ قيىن ەمەس قوي، — دەدى بەسكەمپىر. — تەك لەسحوز بەس نامازعا كونە قويار ما ەكەن؟..
جاقىپ مۇنى دا جاقتىرماي قالدى.
— سەنىڭ شارۋاڭ — تەر توگۋ، ءتۇرتىنىپ تەڭگە تابۋ! ماعان اقىل ۇيرەتپە! ەكى ەلى ەزۋگە بەس ەلى قاقپاق دەگەندى بىلەمىسىڭ؟ ۇنامايدى ەكەن، بوقشاڭدى جينا دا تاي! بىزگە بوتالى تۇيەڭدى وتكىزىپ قويعان جوقسىڭ!
كەراۋىز توبەت ەسىكتى تارپىپ-تارپىپ جىبەردى. ول دا تاڭعى سىباعاسىن سۇراپ تۇر ەدى. مەشەلدەن قازاننىڭ قاسپاعى دا ارتىلماعان ەكەن، لەسيا وۆچاركاعا ۇياتتى بولىپ قالدى.
— قوي، قاشپاق بولساڭ زىمىرا! — دەپ مەشەل الدىمەن كوتەرىلدى.
— ءاي، اتدورباڭدى ۇمىتپا! — دەدى بەسكەمپىر. — جەلىنى سىزداعان سيىرداي موڭىرەپ بالە قىلارسىڭ!..
ەسىك كوزىنەن قايتقان مەشەل تاماق سالعان دوربانى، اس قۇيعان اليۋمينيي تەرموستى تەڭدەپ الىپ شىعىپ كەتتى.
— لەسحوزدىڭ كوزىنە ءتۇسۋى مۇمكىن، ەسكى دەليانكانى تەزىرەك تازارتۋ كەرەك، — دەپ بريگادير بەسكەمپىرگە ەسكەرتە تۇردى. اۋزىڭنىڭ قيمىلدايتىنىن بىلسەڭ، ارت جاعىندى دا تازالاي جۇرگەن جاقسى!..
شارتيعان كەلتە قۇيرىق ءتورت مەس تورىعا ءتورت شانا جەگىپ، ءتورت ادام تاڭمەن تال اسا تايگاعا كىرگەندە، بەكەت تە لوم الىپ جەرتولەنىڭ الدىنا باردى. بوساعاسىن اتتاماعانىنا جارتى جىلدان اسىپ ەدى، يەسىن جاتىرقاپ تۇرعانداي جىمىرايعان شادىر ەسىك ەزۋىن قيسايتىپ، سىرەسىپ جاتىپ العان سوڭ، تەمىر سۇيمەندى كوسەكتىڭ جىقپىلىنا سالىپ جىبەرىپ، بوكسەرىپ اشتى. شىرىگەن سامىرسىپ ءبۇرىنىڭ كوڭىرسىك ءيىسى، گوربىلمەن قاپتالعان ءتورت قابىرعانىڭ كوك جالقاق سىزى دەنە تۇرشىكتىردى. بار جيھازى ورنىندا ەكەن: موسى سيراقتى ستول ۇستىندە ىڭعۋىر، ءتۇرپى، ءبىز، پىشاقتىڭ نەشە ءتۇرى جاتىر. تاقتاي سورەلەردەگى الدار كوسە، مەفيستوفەل، جىن-سايتان، بەيماعلۇم قۇبىجىقتار ءدال ءقازىر تىرىم-تىراقاي بەزە جونەلەتىندەي بەكەتكە ۇركە قاراستى. جابىقتى تۇتقان شاڭ-توزاڭ، ءسىلبى استىنان جاقىپ، بەسكەمپىر، مەشەل، قايداعى ءبىر كەپكەن شالدار تەلمىرىپ وتىر. كوننەنكوۆتىڭ "مەنىڭ عاسىرىم" مەمۋارىن تىشقان كەمىرىپ تاستاپتى. بۇرىشتاعى بۋرجۋيكادان اتجالمان شيقىلداپ قويماعان سوڭ تەۋىپ جىبەرىپ ەدى، تەمىر مۇرجا سالدىر-كۇلدىر قۇساپ ءتۇستى دە وسى سالدىردان ءوزى دە تىكسىنىپ تىسقا اتىپ شىقتى.
تاڭعى استان ءالى دە كۇدەر ۇزبەگەن كەراۋىز توبەت اياعىنا ورالىپ قالماعان سوڭ، وبالىڭ مەشەلگە دەپ اتقوراعا اپارىپ قاماپ تاستادى دا ۇيگە كىردى. جيىلماعان داستارقان، جۋىلماعان ىدىس-اياقتىڭ ىشىنەن اۋەلى كوزىنە تۇسكەنى مەشەلدىڭ قارا ساپتاياعى بولدى. قالتان ءۇش قاسىق، ءۇش توستاعاندى ستول ۇستىنە توڭكەردى دە بالتامەن جاقىپتىڭ، بەسكەمپىردىڭ، مەشەلدىڭ بىت-شىتىن شىعارىپ، پەش كومەيىنە اتىپ ۇردى. باسقا ارتىق -اۋىس ەش نارسە قولىنا ىلىكپەدى. قازان-اياق جۋۋدىڭ ازابىنان وڭاي قۇتىلعانىنا قۋانعان بەكەت جۇرە كيىنىپ دالاعا شىقتى دا ەسىكتى قىمتاپ جاۋىپ، كاسكا ماڭدايىنا كۇيەمەن جاقىپتىڭ سۋرەتىن، ونىڭ ەتەگىنە قۋارعان ەكى جىلىكتى ايقاستىرىپ سالدى دا: "وستوروجنو! وپاسنو دليا جيزني!" — دەپ جازدى.
ءتورتىنشى تاراۋ
1
كۇرس-كۇرس ەكى دۇركىن مىلتىق اتىلدى دا، تاس قاراڭعىنى جىرتقان قوس جالىن جالپىلداپ قاتار ءسوندى. كەراۋىز توبەت ارسىلداپ اۋدەم جەر ۇزاپ كەتكەن سياقتى ەدى، سۇمەلەكتەي سۋ بولىپ جالعىز ورالدى. تولاسسىز ۇرعان قار ارالاس جاڭبىردان قارىس جەر كورىنبەيدى. بەسكەمپىر تاعى دا ەكى دۇركىن مىلتىق اتتى. كەراۋىز توبەت ءبۇل جولى جۇگىرە قويعان جوق. اۋىق-اۋىق ءىشىن تارتقان ءشوپ تۇبىندەگى اتتار مەن سەل جاڭبىردىڭ سىبدىرىنان باسقا دىبىس بولماعان سوڭ، بەسكەمپىر دە سۇمەڭدەي جەلىپ ۇيگە قويىپ كەتتى.
الاسا تامنىڭ ءىشى دە بۋ. پەشتى اينالدىرا قاقتاعان سۋ كيىم مەن قامىت-سايماننىڭ اراسىنان لەسيانىڭ اسپان كوزى شاقىرايدى. مەشەل قاتقان ناننىڭ قوقىمىن ارپاداي اساپ، قارا شايدى قالجاداي سىلتەپ جاتىر ەكەن، بورا-بورا تەر جاپقان بەت-اۋزىن ساۋساعىمەن سىپىرىپ تاستاپ وتىردى. ناردىڭ ەكىنشى قاباتىنان تاسقاباقتىڭ قارا تابانى عانا كورىنەدى. قاپەرىندە قاياۋ جوق جايباراقات جۇرتتىڭ مىنا سابىرى بەسكەمپىرگە ۇنامادى دا قابىرعاداعى قايىس بەلدىكتى جۇلىپ الىپ مەشەلگە بۇرىلدى.
— لامپانى الىپ بەر!
مەشەلدىڭ اۋزى بوساعانشا ناردى سىقىرلاتىپ بريگادير باسىن كوتەردى.
— ءاي جىراۋ، جىبىرشىماي جاتساڭ قايتەدى!
— جاتا الماسپىز! — دەدى بەسكەمپىر — جاراتقان، جاتقاندى جارىلقايتىن بولسا، الشىڭنان ءتۇس تە جاتا بەر!
— بەنزين جوق! قاڭعىرعان نەمە اداستى دەپ قاعىنىپ ولەمىز بە؟!
— قايتىپ ولەتىنىڭە سەنىڭ كوزىڭ جەتىپ پە ەدى؟! — بەسكەمپىر مەشەلدىڭ شاي ءىشىپ وتىرعان توستاعىن قولىنان جۇلىپ الىپ تابالدىرىققا ءبىر پەردى. — اكەڭ استان ولسە دە تۇرشى!.. اپەر لامپانى!
— مىناۋ جىندانعان شىعار! — دەپ مەشەل جاۋتاڭداپ ناردىڭ ەكىنشى قاباتىنا موينىن سوزىپ ەدى، بريگادير تاعى دا تەڭكيىپ جاتىپ قالعان ەكەن. — مىناۋ جىندانعان شىعار! — دەپ توڭقاڭداپ بارىپ ىرگەدەن يزولياتورلى ۇزىن شنۋرعا قوسقان ەلەكتر لامپاسىن اپەردى، سونان سوڭ ەسىككە بەتتەگەن بەسكەمپىرمەن جاعالاسىپ بارىپ كەتىك توستاقتى كوتەردى.
— بۇلار جىندانعان شىعار! — دەدى. — بۇكىل ىدىستى قيراتىپ، جۇعاتىن كەتكەنىن قاراشى، جىندىلاردىڭ!
قار ارالاس قويمالجىڭ سىلتەپ تۋر. الگىندە عانا قۇبىلادان تارتقان وسپا جەل ەندى ۇيتقىما قۇيىن بولىپ تاۋدان كايتىپتى. مىناۋ سەلدەتكەن اق تۇتەك ارى-بەرى سەندەلىپ، وي مەن جوننىڭ ورتاسىندا تاۋلىك بويى اتكەنشەك وينايتىن بولعانى دا. بەسكەمپىر دۆيجوكتى تامنىڭ سۋ اعار كەپەشىنە سۇيرەپ كەلدى دە تەپكىلەپ ءجۇرىپ زورعا وتالدىردى. قالتىراعان جالعىز لامپانىڭ ساۋلەسى قورا-قوپسىدان دا ۇزاعان جوق، اسپان مەن جەر تۇتاسىپ، اق شىمىلدىق جىرتىلماي-اق قويعانى. بەسكەمپىر ۇيگە كايتا كىردى. كەستە بىزگە قادالعان لەسيانىڭ باياعى سول اسپان كوزى، نار ۇستىندەگى تاسقاباقتىڭ توڭىرەيگەن بوكسەسى... ناننىڭ كەپكەن قوقىمىن قىتىر-قىتىر كەمىرگەن مەشەل كۇيىسىنەن جاڭىلعانداي قىلعىنىپ وتىرىپ قالدى. بەسكەمپىردىڭ كىرگەنىن، تاڭ اتقانشا دۆيجوكتى وشىرمەڭدەر دەگەنىن، سالدىرلاتىپ ەر-تۇرمان مەن قوساۋىزدى كوتەرىپ شىعىپ كەتكەنىن ەشقايسىسى ەستىمەگەن دە، كورمەگەن دە سياقتى. سىلكىنگەن جاڭبىر، ىرىلداعان دۆيجوك، تەرەزە قاققان قۇيىن... توقال تام دۇركىرەپ كوشە جونەلسە دە تىرپ ەتەتىن ءتىرى پەندە جوق.
ىدىس-اياقتى كەلە سالا اقتارعاندا دا ەشتەڭە تاپپاپ ەدى.، وزىنە-وزى سەنبەگەندەي مەشەل تاعى دا ءبىر تىمىسكىپ شىقتى. يىعى سالبىراپ، ۇنجىرعاسى ءتۇسىپ وت باسىندا ءبىراز تۇردى، كوزىمەن جابىقتى ءتىنتتى، كونيستردەگى ءسپيرتتى كورگەندە عانا:
— كىسى ولگەن جوق ەدى عوي، ءبۇل نە قىلعان توڭ-تورس؟ — دەدى.
جاقىپ تا، لەسيا دا ءۇن قاتقان جوق.
— شوندانايىمنان جەل ۇستاعان با... وپتيرايت قىلۋ كەرەك ەدى، — دەدى.
جاقىپ تا لەسيا دا ءۇن قاتقان جوق.
— سول سۇم ءبىزدى سيپان تازا سىپىرىپ كەتپەسىن!
جاقىپ تا، لەسيا دا ءۇن قاتقان جوق.
مەشەل نار استىنا قويىپ كەتتى دە توسەنىشى كوتەرىپ، سامىرسىن بۇرىمەن قىمتاپ تاستاعان ساندىعىن سۋىرىپ الىپ اقتارا باستادى. كيىم-كەشەگى ورنىندا. تۇيىنشەكتەگى اقشاسىن ساناپ شىققانشا جان تەرگە ءتۇسىپ، كوزى شاراسىنا سىيماي كەتىپ ەدى، جيعان-تەرگەنى تۇگەل بولسا كەرەك، كوڭىلى جاي تاپقانداي كۇرسىنىپ سالدى. تىسكە باسار شايناما، قىلت ەتكىزەر ءبىر ۇرتتام ءمولدىر سۋدان كۇدەر ۇزگەن سوڭ، ۇيقىدان عانا قايىر دەپ ءبۇل دا تەرىس توڭقايدى.
تىستان تىقىر ەستىلگەندەي بولعان، ەستيار ەكى بىردەي ەركەك تاس بۇركەنىپ جاتىپ العان سوڭ، لەسيا ەلەگزىدى دە تەرەزەگە بارىپ ءۇڭىلدى. جەل تەربەگەن جەتىم لامپانىڭ جارىعى ءالى دە ءتۇن شىمىلدىعىن جىرتا الماي كۇرەسىن ماڭىنان كولەڭدەپ قايتىپ ءتۇر ەكەن. اق جاڭبىر ءسۇت كوبىكتەنىپ سىركەلەپ كەتىپتى. كادىمگى الاقانشىق بوران.
— ءۇي ماڭىندا بىرەۋ جۇرگەن سياقتى.
جاقىپ تا، مەشەل دە تىرس ەتكەن جوق.
— كەراۋىز نەگە ۇندەمەدى؟
جاقىپ تا، مەشەل دە تىرس ەتكەن جوق.
— بايعۇس، مايىپ بولماسا جارار ەدى...
— ءاي، جاعىڭ نەگە قارىسپايدى سەنىڭ؟!. جاعىڭ!.. — الاسا تامدى جاڭعىرتا اتىپ تۇرعان جاقىپ جارىلىپ كەتەتىندەي شاتىناپ ءبىراز وتىردى. ايەلىنىڭ مۇقالعان ءجۇزىن، نار استىنان قىلتيعان مەشەلدىڭ ءبىر تۇتام مىقىر اياعىن الا كوزىمەن ىشىپ-جەپ، جاۋىننىڭ سىتىرى مەن دۆيجوكتىڭ بىرقىلىنا جەركەنە قۇلاق ءتۇردى، الدەن ۋاقىتتا بارىپ ەدەنگە سەكىرىپ ءتۇستى دە سۋلىعىپ جۇرە جامىلىپ، جىن قاققانداي شىقارعا اتىپ شىقتى.
لەسيا پەشكە وتىن ۇستەمەلەپ، كيىمدەردى اۋدارىپ قايتا جايدى. تەر جاپقان تەرەزەدەن تاعى دا بىرەۋ سىعالاعانداي بولىپ ەدى. كەلىنشەك تىكسىنىپ قالدى. جابىقتان كارتا الىپ بال اشتى.
— جەەشە! — دەدى مەشەل. — ا، جەەشە!..
— ءيا...
— تاياقسىز سوقىر اداسپايتىن جىندىسايدا عۇلاما جوعالار دەيمىسىڭ، ونان دا ماعان بال اشىپ بەرشى، قاتىن الار ما ەكەم؟
— سول دا ۋايىم بوپ پا، — دەدى كەلىنشەك، — نە كوپ، قىز كوپ.
— قىزدىڭ شىعىنى شاش ەتەكتەن ەمەس پە. ماعان ۇي-كۇيى بار جەسىر ايەل جەتىپ جاتىر. بويداقتار سالىعىنان بوساتاتىن بالاسى بولسا ءتىپتى جاقسى!
قالجىڭى ەكەن دەپ ويلاپ ەدى. مەشەلدىڭ بادىكتەۋ بەت-اۋزىنان قالجىڭ تاپپادى. پۇشپاق شەلىندەي بازدانعان مايلى بۇتاعى، قوس شەمىرشەك جاپسىرعان اڭگەلەكتەي دوپ-دومالاق جۇدىرىقتاي باسى، جىرتا قارىس ەزۋى كەلىنشەككە جەكسۇرىنداي بولىپ كورىندى. كارتانى جايىپ جىبەردى دە:
— اش بولمايسىڭ، اۋزىڭ استان بوسامايدى! — دەدى.
— ماعان كەرەگى دە وسى!
— عۇمىر-باقي قويىنىڭ كۇر وتەدى! — دەدى.
— وعان دا ريزامىن، ءبۇل كۇندە ارتىق اۋىز دا ازاپ!
— باسىندا پاناڭ، باۋىرىندا بالاڭ بولمايدى! — دەدى.
— ۋاقاسى جوق، بالا بەلدە، باسپانا دەگەن تۋك ەمەس، وكىمەت امان بولسا بوساعا تابىلادى!
— ءلاۋحي! — دەدى.
مەشەل قارىق بولىپ كۇلدى.
— ءاي، جەەشاي، اۋليەسىڭ-اۋ!.. قاتىن-بالاعا بولا مال جيعان ەركەكتى كورگەم جوق. سولاردىڭ ءبارى ءلاۋحي ما؟.. ەرتەڭ جاقىپ قاڭعىرتىپ تاستاپ كەتكەندە ءبىراق بىلەسىڭ! ايتپادى دەمە، كاسساڭدى بولەك ۇستا.
جەلبەگەي كەتكەن جاقىپ كەشىكتى. بۋديلنيكتىڭ بىرتىق ءتىلى ەكىگە قاراي سالبىراپ بارادى ەكەن. تەرەزەدەن تاعى بىرەۋ قاراڭداپ وتكەندەي كورىندى. ىرگەدەن ىرسىلداعان، كۇرسىلدەگەن دىبىس ەستىلگەندەي بولدى. لەسيا دالاعا جۇگىرە شىققاندا، مەشەلدىڭ داراقى كۇلىسىسى سارت جابىلعان ەسىكتىڭ ار جاعىندا تۇنشىعىپ قالدى... اۋزى-مۇرىندى بىتەگەن اق بۋعا ءوزى دە تۇنشىعىپ قالدى. ات قورا مەن شوپ ماياسىن اينالىپ شىققانشا باتپاققا ەكى-ۇش اۋناپ تۇردى. قايتا-قايتا دىبىس بەرگەنىمەن ەشكىم ءۇن قاتپادى. قىلاياعى كەراۋىز توبەت تە جوق. تەرەزەدەن كولبەڭدەگەن ادام ەمەس، جەل شايقاعان جەسىر لامپانىڭ الا بۇلدىر ساۋلەسى ەكەن. دۇنيە ءبىر ۋىس بولىپ قۋسىرىلىپ، وسى جەسىر ساۋلەنىڭ اياسىندا عانا قالعانداي. دەنەسى تىتىرەنىپ، سۇيەگىنەن وتكەن سىزدان تۇلا بويى شىمىرلادى.
جاقىپ جەرتولەنىڭ جالعىز كوزىن بىتەپ قويىپ، بالاۋىز شىراقتىڭ جارىعىمەن وتىر ەدى. بەكەتتىڭ بۇكىل دۇنيەسىن اقتارىپ ستول ۇستىنە جايراتىپ تاستاپتى، لەسيا كىرىپ كەلگەندە جىلان كورگەندەي جيرىلا قالدى دا، ءارتۇرلى زاتتاردى جيناپ ساندىققا قايتا ۇردى.
— نەعىپ وتىرسىڭ؟ — دەدى ايەلى.
— كورىپ تۇرعان جوقپىسىڭ!
— كورىپ تۇرماعان سوڭ سۇرايمىن دا!
— كورىپ تۇرماساڭ نەسىنە سۇرايسىڭ؟
شىراقتىڭ سۇرعىلت ساعىمىنان با، ساقال-مۇرتى قىلتاناقتاپ، توزا باستاعان جۇزىندە ءقان-سول جوق ەكەن. ساندىقتى ىرگەگە اتىپ جىبەردى دە كەتۋگە ىڭعايلاندى.
— وتىر! — دەدى ايەلى.
بريگادير ايەلىنىڭ اسپان كوزى ارباپ تاستاعانداي تىرپ ەتە الماي قالدى. سورەدەگى مۇسىندەر مەن سان ءتۇرلى سۋرەتتەر دە ءبىرىن-بىرى اندىسقان ەكى ادامعا كۇدىكتەنە قارايتىن ءتارىزدى. تىرتيعان سالىندى سايتان قۇيرىعىن بۇلعاڭداتىپ، قايىڭ بەزىنەن جاسالعان ارىستان جالدى، ەسەك قۇلاق ماسكا اۋزىن ىرسيعان ايبات شەكتى.
— وندا نەسىنە وتىرمىز؟!
— جىلى توسەكتە جارىلقاپ تاستاعانداي!.. بايعۇس!..
جاقىپتىڭ باسىنا قان تەپتى. ايەلىن جۇلىپ تاستايتىنداي تۇتىگىپ، بوساعادان قايتىپ ورالدى، ءبىراق تاعى دا لەسيانىڭ شىنىداي شاقىرايعان اسپان كوزىمەن تىكتەسىپ قالدى دا، امالسىز ورىندىققا تىزە بۇككەن بولدى.
— وتىردىق!..
— بەكەت قايدا؟ — دەدى ايەلى.
— يت بىلەدى!
— يت ەمەس، سەن بىلەسىڭ! — دەدى ايەلى. — كۇندىز دەليانكادان كەتكەندە قايدا باردىڭ؟
— اتامنىڭ باسىنا باردىم!
— ارۋاقتى قوزعاپ قايتەسىڭ، بەكەتپەن جولعاستىڭ عوي؟..
— كورىپ تۇرىپ پا ەدىڭ؟
— كورمەسەم دە سەزگەم.
— ءيا، سودان سوڭ؟!.
— ودان سوڭعىسىن سەنەن سۇراپ تۇرعام جوق پا.
— وعان بولا قيماڭ قىشىماسىن! ەكى تۋىپ ءبىر قالعانىڭ ەمەس! كورگەنىڭە ەكى – اق جۇما بولىپ ەدى توي. كىم ەكەنىن قايدان بىلەسىڭ. كىندىگىنەن ۇزىلگەندەي بولۋىن!..
— ونى بىلمەسەم دە سەنى بىلەم!.. بەكەت كەلگەلى قابىرعاڭا ىڭىرشاق باتقانداي قايقاڭداپ ءجۇرسىڭ!
— تايگادا تابىس قۋعان تىمىسكىلەر ءشىلدىڭ بوعىنان كوپ! جاسقانباساڭ جان ساقتاۋ قيىن!
— كۇنىڭ قۇرسىن! — دەدى ايەلى. — ەركەك دەپ ەتەگىڭنەن ۇستاپ جۇرسەم!..
— قانشا ەركەكتىڭ ەسەبىن الىپ ەدىڭ؟!.
— وندا سەنىڭ شارۋاڭ قانشا!
— نە كوكىپ تۇرسىڭ؟!.
— مەن دە ءتىرى جانمىن! ەركەك بوپ جارىلقاپ تاستاماساڭ دا قوينىڭداعى جارىڭ ەدىم، سەلپەڭدەپ سوڭىڭنان ەرگەنىم بولماسا جازىعىم نە؟.. بارعان جەرىمنەن باسىرەلى مەنشىگىندەي جەتەكتەپ كەتتىڭ! تىم قۇرىسا ىشىندە نە جاتقانىن بىلەيىن دە!..
— ەندەشە، بار-داعى قازانىڭدى قاينات، ودان ارتىق بىلگەن ۇرعاشىعا اۋىر جۇك!.. تاعى ءبىر ايتارىم: ايۋعا ناماز ۇيرەتكەن تاياق دەگەندى ەستىگەنىڭ بار ما؟!.
— ەسكەرتكەنىڭ جاقسى بولدى!..
— وندا ەسىندە بولسىن، بۇل تايگادا تالاي پىسىقتىڭ سۇيەگى قالعان!..
جاقىپ ەسىكتى سارت جاۋىپ شىعىپ كەتتى. جابىقتان اڭدىعان كوپ قۇبىجىقتىڭ ورتاسىندا لەسيانىڭ جاساۋراعان جانارى قالدى...
2
...جاقىپتىڭ وڭمەنىنەن قادالعان سول جانار قۋ جانىنا ءبىر ءسات تاعات بەرمەدى. سىلەۋسىننىڭ كوزىندەي قوس شىراق اۋناپ تۇسسە — ىرگەدەن، الشىسىنان جاتسا — توبەدەن ءتوندى دە تۇردى؛ نە ۇيقى ەمەس، نە ءوڭى ەمەس، مەڭ-زەڭ بولىپ، اقىرى ەس كەتىپ جان شىققاندا باسىن كوتەردى.
بەنزينى تاۋسىلعان دۆيجوك كوكساۋداي كۇركىلدەپ بارىپ ءبىرجولا ءوشتى دە تەرەزەدەن جىلتىراعان سوقىر ساۋلەنى تاس كەرەڭ تۇڭعيىق جۇتىپ قويدى. ىرگەنى تەپكىلەگەن جاۋىن مەن مەشەلدىڭ ءۇي سەلكىلدەتكەن قورىلى مي شايقايدى. ماي قۇيرىقتان ىڭقيتىپ ءبىر تەپكىسى كەلدى. "ىندىنى جامان يت! قارىن كەپتەۋدەن باسقا قايسىسى بار ما ەكەن وسىنىڭ؟!".
لەسيا قايتىپ ۇيگە كىرمەدى. كىرمەيتىنىن تاعى سەزىپ وتىر. ايەلىن ەسىنە الۋى مۇڭ ەكەن، سىلەۋسىن كوز قاراڭعى بۇرىشتان تاعى دا شاقىرايىپ شىعا كەلدى... "بەكەت قايدا؟!."
بۇل سۇراۋدىڭ بولارىن بىلگەندە بالەلى نەمەگە جۇعىسپايتىن ەدى. تاعى دا جاستىققا قيسايدى. تاعى دا كوزى ىلىنەر ەمەس، اعىل-تەگىل بوپ جىلاپ تۇرعان تەرەزە دە: "بەكەت قايدا؟" دەگەندەي بەجىرەيە قالىپتى.
بالشىقتى بىلش-بىلش كەشىپ ءۇي ىرگەسىندە الدەكىم جۇرگەن سەكىلدى. سۇيرەتىلىپ ەسىككە بارعان سەكىلدى. ءدال ءقازىر مىلتىق كەزەنىپ كىرىپ كەلسە دە، كەۋدەسىنەن باتپان جۇك تۇسكەندەي ەدى. ءبىراق مىقىرايعان مىلقاۋ ەسىك مىڭق ەتپەي قويدى. ىرگەنى شۇرىق-شۇرىق تەسىپ الىپ، سۋاعاردان سىلپ-سىلپ قۇلاعان تامشى ەكەن. وزەگىن وكىنىش تىرناعانداي، قاراداي جۇرەگى قاعىپ، تۇلا بويى سۇپ-سۋىق قارا تەرگە مالشىندى. تام توبەسىنە قادالىپ، تاستاي قاتقان جانارىندا ۇرەي دە، شاراسىزدىقتا بار... "ياپىر-اۋ، دۇنيە نە بولىپ بارادى؟.."
اپتا بويى لەسيا مەن جىگىتتەردى زايمكەگە ەرتەرەك قايتارىپ، جىندىسايدىڭ قياسى مەن ەتەكتەگى تاس قورىمنىڭ ۇڭعىل-شۇڭعىلىن، قار كوشكەسىنىڭ جولىن ءتيىن تىنتىگەندەي تۇگەل ءسۇزىپ شىقتى. بۇقتىرمانى جاعالاپ ءبىراز جەرگە دە بارىپ قايتقان، نە ءوزىن، نە ولىگىن تاپپادى. اقىرى، سۋعا كەتتى دەپ جورىپ ەدى، ءبىراق، جورامالىن باتىپ ەشكىمگە ايتا العان جوق. بۇرىن دا ۇيىپ وتىرعانى شامالى ەدى، ەندى بەكەت جوعالعالى ىرىسىن يت جالاپ كەتكەندەي قۇتى قاشقان "درۋجباعا" شاپاعات سالۋ دا قيىن. قول كوتەرگەن جوق، قولىمەن ولتىرگەن جوق. كوكتەمدە كوشكىگە كەتكەن كىسى از با!.. بار كىنانى بەكەتتىڭ قانجىعاسىنا بايلاپ جىبەرىپ، ءوز باسىنا قانشاما اراشا تۇسكەنمەن، كوڭىلى قۇرعىر ۇياسىنا قوناقتاي قوياتىن ەمەس؛ قوينىنداعى قوساعى نوس كورسەتكەن سوڭ، جايشىلىقتا قاتار وتىرىپ دارەت سىندىرۋعا جارامايتىن بەسكەمپىردىڭ باسقا شىقپاسىنا كىم كەپىل؟.. ءوزىم دەگەن ادامعا وڭەشىنەن ءوتىپ بارا جاتقانىن جىرىپ بەرەتىن مارتتىگىن كىسىلىككە ساناپ، تايگادا وتكىزگەن ون شاقتى جىلدىڭ ىشىندە سان جىرىندىمەن ءدام-تۇز بولىسكەن ەكەن، تەك سولاردىڭ بىرەۋىنەن پەيىل كۇتىپ، بىرەۋىنەن سەن كىمسىڭ دەپ سۇراماپتى دا. جاقىپ وسىنى ويلاعاندا جالعىزدىعى ەندى عانا ەسىنە تۇسكەندەي جابىرلەنىپ قالدى دا، "ولمەسەڭ ومىرەم قاپ!" — دەدى.
— وتتاپسىڭ! — دەدى مەشەل.
"مونتانى ءيتتىڭ تۇسىندە دە ەسەسىن جىبەرمەۋىن قاراشى..." جاقىپ ناردان سەكىرىپ ءتۇستى. "وسى يت وتىرىك ناقۇرىستىنادى..." كۇبى قارنىنان قايىس ءتىلىپ الساڭ دا قىڭق ەتەر مەشەل جوق، ولگەن قورقاۋداي دومالانىپ بۇلق ەتپەي جاتىر. تىسقا شىتىپ لەسيانى تەپكىلەپ وتىرىپ ۇيتە قۋىپ تىققىسى كەلىپ ءبىر تۇردى. قاقلاعى شالا جابىلعان تەمىر بوشكە تاقىمنان الا تۇسەتىندەي بوساعادان قىپ-قىزىل وڭەشىن كورسەتتى؛ توبەسىندەگى سۋ كيىمدەردىڭ ەتەگى كوڭىرسىن بارادى ەكەن، بىتىرلاتا جۇلىپ نار ۇستىنە اتىپ جىبەردى. "قي ساسىعان وڭشەڭ ناعىلەت!.."
— وتتاپسىڭ! — دەدى مەشەل.
الاسۇرعان جاقىپ اقىرى مەشەلدى ماي قۇيرىقتان ىڭقيتا ءبىر تەۋىپ اپتىعىن باستى. سوراسى اققان سوقىر تەرەزەنى كەۋدەسىمەن تۇنشىقتىرىپ ءبىراز تۇرىپ ەدى، شوشىپ ويانعان مەشەلگە بريگاديردىڭ تۇك باسقان جالاڭاش دەنەسى الباستىداي بولىپ كورىندى.
— بۇلار شەتىنەن جىندانعان شىعار! — دەدى.
— وتتاپسىڭ! — دەپ جاقىپ مانادان بەرگى ەسەسىن قايتاردى.
مەڭ-زەڭ ەسەڭگىرەپ وتىرعان مەشەل سوزىلىپ تۇرىپ، سيپالاپ سىرىڭكە ىزدەي باستادى.
— نەمەنە، سەنىڭ جايالىقتاي اۋزىڭا دا جارىق كەرەك پە؟! — جاقىپ جابىقتاعى كانيسترگە يەك قاعۋى مۇڭ ەكەن، مەشەل بادىك ءجۇزى بىت-شىت بوپ ىرجالاقتاپ قويا بەردى.
مەشەل جاقىپتىڭ قىجىرتپاسىنان ىربالاڭداپ قۇتىلدىم دەدى. تابيعاتىنا جازباعان شىن كۇلكى قىلعىنسا شىعار ما، ايىپقا جىعىلسا دا، ارىن توگىپ، جارامساقتانعىسى كەلسە دە ىربالاڭداپ، جادىگويلەنە قالاتىن ەجەلگى اۋرۋى. سىڭار كوزى سايقالدانىپ، سىڭار بەتى قولامتا قارىعان كون تەرىدەي بىرىسىپ: قۇلدىق، قۇيرىعىڭدى جالايىن دەپ تۇرادى دا، قالعان مۇپ-مۇزداي سىڭار كوز، بۇلق ەتپەيتىن بەزدەي سىڭار بەت: جەتى اتاڭنىڭ قاق باسى دەپ بالاعاتتاپ تۇرعانى. سىرتى جالقاق، ءىشى مۇز، جاقىننىڭ قايعىسىن، جاتتىڭ قۋانىشىن ءبولىپ-جارىپ كورمەگەن بەزبۇيرەك، تەكسىز دە بەيشارا ادامنىڭ ءباتۋاسىز ارزان قىلىعى وسى. ونىڭ مىنە قاشاتىن اتى دا، ايلاسى مەن ايباتى دا وسى وتىرىك كۇلكىسى. ايتەۋىر قاسقا ماڭدايدان قاق جارىلىپ، كەگى مەن جامپوزدىعىن قوسا تەڭدەپ جۇرەتىن بەت-اۋىزدا جارىم-جارتى پەيىلگە عانا سياتىن جارىمجان پەندەنىڭ عانا سۋرەتى بار ەدى. جاقىپ سىلق-سىلق جۇتىنعان وڭەشتىڭ قىلقىلىن، ىدىستى سىلپ-سىلپ ەمگەن جەمىر ەرىننىڭ بىلشىلىن ەستىگەندە، قارسى الدىنداعى مەشەلدىڭ بار پوشىمى بازدانىپ بارا جاتقانداي تۇلا بويى جەركەندى. "كەپيەتسىز ءيتتىڭ كەنەزەسى كەۋىپ قالعان ەكەن-اۋ!.."
قارا جۇمىستىڭ ازابىن قابىرعاسى قاتپاي جاتىپ-اق تارتقان، ءبىراق اش بولىپ ىدىس-اياققا كوز ساتىپ، جالاڭاش بولىپ قورلانىپ كورگەن جوق ەدى، تەك جىلان ەكەش جىلاننىڭ دا توق زامانىندا قۇلقىن ءۇشىن جىلاپ ءجۇرىپ كۇن كەشكەن ىنساپسىزبەن قوس بولامىن دەپ ويلاپ پا؟!. "تايگا!.. بارىنە تايگا كىنالى!.." "ەندەشە بۇل تايگادا اكەڭنىڭ باسى قالدى ما؟! اقشا؟!. اقشا جيعان كىسى مەشەلدەي – اق جيناسىن!.. ءيتتىڭ بالاسىنا ايىر ساتىپ اپەرىل، اندا-ساندا اۋدارىستىرىپ تۇر دەمەسە ءشىرىپ كەتەتىن شىعار ونىسى!.. ءوزىڭ شە؟.. بولعانى بەس كىسىگە ىسقىردىم دەمەسەڭ سول مەشەلدەن نەڭ ارتىق؟.. ايىنا كىرەتىن تورت-بەس ءجۇز سومدى قايدان دا بولسا تاباسىڭ. اڭدا-ساندا تۇسەتىن كولدەنەڭ تابىس — گونورار دەپ اتالاتىن ارام تيىن-تەبەنگە بولا نەسىنە ءومىر وكسىتەسىڭ؟ وزەگى تالماسىن، وزگەدەن كەم بولماسىن دەيتىن بالا-شاعا دا جوق. جىلى ءۇي، جۇمساق توسەكتەن بەزبەي، ساناۋلى ساعاتپەن جۇمىسىڭدى ىستەپ، الشىڭنان ءتۇسىپ جاتساڭ شە؟!. بۇعان دا تايگا كىنالى مە؟!. بۇل دا ءبىر جۇلىنعا تۇسكەن قۇرتتاي شىبىن جاندى كۇندە قينايتىن كوپ ساۋالدىڭ ءبىرى. جىل سايىن: "ەندى قايتىپ بۇل تايگانى كورسەم بە!" — دەپ زەرەزەپ بولىپ، جىل سايىن كايتىپ كەلەتىنىن قايتەرسىڭ. قالاعا بارسا — سىيمايدى، دالاعا كەلسە — بار ەرمەگى بالتا، مۇندا دا جالعىزدىق. "اتتەڭ، ولمەيمىن-اۋ، ولسەم قايتىپ كەلمەيمىن-اۋ، كورەر ەدىم مەنسىز تىرلىگىڭدى!" — دەۋشى ەدى شۇناق قارا شال. اۋليە ەكەن!.. سىلتەگەن بالتاسى، كوزدەگەن وعى ءمۇلت كەتسە دە اكەسىن ەسىنە الاتىن ادەتى...
...جالعىز كوز شۇناق قارا شالدى قاتالدىعى مەن قايتپايتىن بىربەتكەيلىگىنە بولا جۇرت قاراديۋ دەپ اتايتىن. مويىن جوق، كورىكتەي كەۋدەگە قاربىزداي دومالانتىپ قوندىرا سالعان قاسقا باس، ءجۇن-جۇن قالىڭ قابىقتىڭ استىنداعى وقىرايعان جالعىز كوزى شىنىندا ەرتەگىنىڭ ديۋىن ەسكە تۇسىرەتىن. جۇدىرىعى توقپاقتاي ەرەپەيسىز ۇزىن قولدى، قوتان اياق، توڭقاڭ ءجۇرىستى قارا شال قارسى جولىققاندى تارپا باس سالاتىنداي شۇيلىگىپ تۇرۋشى ەدى. تۇرىنە قاراماي وزىنەن باسقا ءتىرى پەندەنى مەنسىنبەيتىن، بىرەۋگە يشارات قىلىپ دۇرىس سالەم قايتارىپ كورگەن جوق. قالا شەتىندەگى جاتاقتار قونىسىنا تەگى بوتەننەن قوڭسى جىبەرمەيتىن، ۇرعاشى اتاۋلىنى اۋلادان وزدىرماي، ەركەك كىندىكتىنى اياماي، موينىنا بۇرشاق سالىپ قۇدايدان تىلەپ العان جالعىز ۇلى وسى جاقىپقا دەيىن تابانىن ءتىلىپ وتىرىپ جۇمىسقا سالعان؛ سىلەيگەنشە كەپتەپ ىشكىزىپ، سىلىكپەسى شىققانشا جۇمساپ، جان تەرىن سىعىپ الاتىن؛ ءبىر پەندەنى شاشاۋ شىعارماي، ءبىر پەندەنىڭ قولىنا تەلمىرتپەي ەكى زاماندا دا بۇكىل ءبىر اتانىڭ ءۇرىم-بۇتاعىن ءبىر ءوزى اسىراپ ءوتىپ ەدى. قاراديۋ ءوز اۋلەتىن ءبىرىن ارتىق، ءبىرىن كەم ۇستاعان جوق، بارىنە ءبىر قامىت كيگىزىپ، ءبىر قامشىمەن ايداپ: ەتىڭ مەنىكى، سۇيەگىڭ جاراتقاندىكى، وجەت بولماساڭ — كەزەپ بول، وركوكىرەك بولماساڭ — ولەرمەن بول دەپ باۋلىعان. جاقىپقا اكە لۇعاتىنان ونشا كوپ قاسيەت قونباپتى...
— ءىش! — دەدى.
جانارى ءموليىپ ءوشىپ بارادى ەكەن.
— وكىنەسىڭ! — دەدى.
مەشەلدىڭ ستول كەمەرىنەن يەگىن كوتەرۋگە دارمەنى جەتپەدى. جاقىپ ونىڭ قولىنداعى ءسپيرتتى تارتىپ الىپ سەرپىپ تاستادى دا تۋەسوكتاعى سۋدى بەتىنە شاشىپ جىبەردى. سەلت ەتكەن جوق. يەگىنەن توگىلگەن سۋ تامشىسى ءۇزىلىپ تۇسكەن كوز جاسىنداي كورىندى.
— يت ەكەش يت تە سۇيەكتى كوتىنە ولشەپ جۇتۋشى ەدى، ارام قاتىپ جۇرمە!..
ءوزىنىڭ دە جەتىسىپ وتىرعانى شامالى؛ وڭەزدەي اششى سپيرت وزەگىن تالدىرىپ، اۋزىنا لىقسىپ سارا سۋ تولدى. بۇل قۇرعىردى اڭساپ ىشپەيتىن. الدىنا كەلگەنىن قايتارمايتىن. وندا دا ەتەككە، "ودتۋلگە" تۇسكەندە تانا. دۇكەن بىتكەننىڭ شولمەگىن تۇگەل توڭقارىپ، "تاعى تايگانىڭ" اندا-ساندا ارماننان ءبىر شىتاتىنى بار. ىشەيىن دەپ تە ىشپەيدى، سىيلاۋ ءۇشىن ىشەدى. سىيلاماساڭ — الا قارعاداي كوپكە وتالاسىڭ. سىيلاعان ەكەنسىڭ-باسەكەلەسىڭنەن تىم بولماسا تۇكىرىگىڭ وزسىن، جالتاقتاپ قالتاڭنىڭ تۇبىنە قاراما. جۇرت مىسىڭدى تانىپ تابىنباسا دا قالعاندى كورىپ باتىنادى. كالىمششيكتەردىڭ ءداستۇرى وسى. داستۇرگە سىيماعان سوڭ بۇل قاۋىمعا بوتەنسىڭ... قاراديۋ اراققا ءۇيىر بولعان "شىرىگەن جۇمىرتقاسىن" قۇران كوتەرتىپ، قۇدايدان قورقىتىپ تىيۋشى ەدى. سويتسە سول قۇدىرەتىڭ قۋداي دا ەمەس، قۇران دا ەمەس قاراديۋدىڭ ءوزى ەكەن. ايتپەسە، قۇدايدىڭ قارعىسىنان اۋزى-باسى قيسايعان ءالى ەشكىم جوق، تەك ارۋاقتان تانا سەسكەنەدى.
اتىپ تۇردى. قاراقۇسى اشىپ، باسىنا قان شاپشىدى. ستولدان وزعان سوڭ سەندەلىپ بوساعانى زورعا تاپتى دا، ەتىگىن ىزدەۋگە مۇرشاسى كەلمەي قولىنا ىلىككەن برەزەنت سۋلىعىن سۇيرەي ەسىكتى بارىپ ءسۇزدى...
اق توزاڭ ۇيتقىپ تۇر. قاراڭعى دا ەمەس، كارتا ادىم جەر دە كورىنبەيدى. ايتەۋىر باشپايىنىڭ جىقپىلىنان پىشىر-پىشىر سىقپالانعان مۇزداي بالشىقتان جەر باسىپ كەلە جاتقانىن سەزدى. ءجۇزىن كوككە سوزدى. بۇرىكپە توزاڭ دەمشىنىڭ ۇشكىرىگىندەي داتكە قۋات بەردى دە تىنىسى كەڭىپ شىقشىتى مەن القىمىنان قىسقان قان لىپىلى ساباسىنا تۇسكەندەي بولدى. ماناعى ءبىر ءۇي تورىعان اياق تىقىرىن اندىپ ەدى، ىرگەنى شۇرىق-شۇرىق تەسىپ الىپ، سۋاعاردان سىلپ-سىلپ قۇلاعان باياعى سول تامشى ەكەن. جاقىپ اتتار ۇڭگىپ تاستاعان ءشوپ قۋىسىنا سۇرىنە كەلىپ قۇلادى. قۇلاعىنىڭ تۇبىنەن كۇرت-كۇرت دىبىس ەستىلدى. الدەكىم: "قىرت، قىرت!" — دەپ قىر جەلكەسىنەن تابالاپ تۇردى.
جان ساۋعالاسا جاپانعا بەزەتىن ادەتى. سونداعى جاسقاناتىنى — جۇرتتىڭ كوزى، قادالاتىن باسقا تياناق تاۋسىلعانداي جاپا-تارماعاي ءبارىنىڭ جاقىپقا سۇقتاناتىنى بار: تىلەمسەگى دە، جارامساعى دا، قيقارى دا بۋعان قياناتشىل كورىنەتىن، ءمۇلايىمنىڭ جۇزىنەن ءمۇتتايىم قۋلىق ىزدەيتىن. اينالدىرعان بەس ادامنىڭ توبەسى جالىقتىرىپ ءبىتتى مە، سوڭعى كەزدە بارىنەن دە جەرىنىپ قىلاياعى قوينىنداعى جارى دا جەكسۇرىن بولىپ بارادى، كوڭىلىنەن دە كوبىنە كۇدىك تاۋىپ ءجۇر. "ادام كۇنى اداممەن دەگەنى دە تەگى وتىرىك، تاعدىر ءبىردى بىرگە تىلەسە — ءبىرىن-بىرى جەپ وتىرسىن، ايتپەسە نەگە وتىرسىن؟.." سىلەۋسىن كوز قوس شىراق تاعى دا قۋىپ جەتتى.
— سۋكا! — دەدى.
تۇڭعىش رەت ءتىل تيگىزگەنى وسى ەدى. كىرپىك قاقپاي تەلمىرىپ ءتۇر ەكەن. تەلمىرىپ تۇرعان مەس تورىنىڭ ءبىرى ەكەن. جانارى ءموپ-مولدىر، قاسىن قاقسا اعىپ تۇسەتىندەي. تاناۋىمەن جاقىپتىڭ تىزەسىن ءتۇرتىپ، تۇرساڭشى دەپ جىلى ورنىنان قۋعانداي بولدى. ءتىلازاردان مەسەلى قالعان سوڭ ءىشىن تارتىپ كۇرسىندى دە، ەزۋىنە قىستىرعان ءبىر شوق كادەسىن قاۋجاي باستادى.
— كۇيسە! — دەدى. — ەكەۋمىزگە وتتاعاننان باسقا نە قالدى؟!.
ءبىر كەزدە جىلقىنىڭ ءشوپ جەگەنىن دە قىزىق كورەتىن.
پارىقسىز بالا كوڭىلگە ءبارى قىزىق: شۇناق قارا شالدىڭ ماڭدايىنا بىتكەن جالعىز قارا كەر بيەسىمەن تالاي تاڭ اسىپ، ات ۇستىندە وتىرىپ قالعىپ، ات ۇستىندە ءجۇرىپ قيالعا شومعان كۇندەر-اي!..
...ىمىرت ۇيىرىلە قاراديۋ قارا كەر بيەگە توقىم سالىپ: "ارقاسىن كەتىرەسىڭ، ارتىنا ەشكىمدى مىڭگەستىرمە، جالعىزدىڭ جارى قۇداي، سەرىك ىزدەۋشى بولما!" — دەپ مالمەن بىرگە ورىسكە قويا بەرەتىن دە، قاشان قاراسى ۇزىلگەنشە قىر سوڭىنان كۇرجيىپ قاراپ كەپ تۇراتىن ەدى. جەلكەسىنەن قادالعان وقىرايما جالعىز كوزدەن، جالعىز كوزدەن دە ءزارلى، ىمىرتتىڭ قاراقۇرىق ساعىمىنا بۋلانعان وزەكتەگى قالىڭ نۋدان قورقىپ قارا كەر بيە توزاققا الىپ بارا جاتقانداي جانى قىسىلىپ جىلاپ-جىلاپ الاتىن. بالانىڭ دارمەنسىز قارسىلىعىن جاۋىرىن قيقاڭىنان سەزەتىن قىرسىق شال قۋات بەرۋدىڭ ورنىنا:
— اي، قاراشەلەك!.. بوركەمىك نەمە! جىنىڭدى قاعىپ الايىن با وسى! — دەپ شامىرقانا ايعايدى كەپ سالادى...
...قالعىپ بارىپ كوزىن اشقان، جانارىن دوعالا كەپتەگەندەي اق شەل توزاڭ دىم كورسەتپەدى، ايعايلايتىن دا ماڭايدا ەشكىم جوق سياقتى؛ مەزگىلسىز شارىلداي بەرەتىن ورماننىڭ ۇيقىسىز ۇكىسى مە، ايتەۋىر، جاقىپتىڭ قۇلاعىندا جاعىمسىز ءبىر ءۇن قالدى. جاپىرايىپ، جاپاداي شوگىپ كەتكەن تام توبەسى مەن ەسىك كۇزەتكەن سابالاق يتتەي سۇمىرەيىپ دۆيجوكتىڭ سۇلدەرى قاراۋىتتى. مەس تورىنىڭ كەلتە قۇيرىعى دا ساباۋداي، سان جىلدان بەرگى قاققپىش بولىپ قالعان ساۋىر قايىزعاعى كوپسىپ، تۇلا بويىنان كۇلىمسى تەر مۇڭكيدى. توبەسىنەن سورعىعان سۋ تامشىسىنا اۋزىن توسىپ ەدى، كەرمەك تە بولسا قىمىزدىقتىڭ ءدامى بار ەكەن. تەرمەن قوسا كوكتەي ورىلعان پىشەننىڭ ءيىسى شالقىدى...
...وزەن بويىنىڭ سارعالداعى مەن سارى جوڭىشقاسى كيىزدەي بولۋشى ەدى. كەشكە سالىمنىڭ قوڭىر سامالىمەن تولقىعان سارى جون كوكجيەكتىڭ ساعىمىنا سارى اتلاستاي قۇلپىراتىن. جالعىز كوزدىڭ وتىنان قۇتىلىسىمەن سارى جوندى cap جەلىپ ءبىر شارلاپ شىتادى دا، شىڭگىر-شىڭگىر كىسىنەپ، شالعىن اراسىندا اداسىپ جۇرگەن جيرەن كاسكا قۇلىندى كۇتەدى. جالعىز ادامعا بيەنىڭ وقىس وقىرانعانى دا ۇرەي. ايىر، شالعىسىن يىعىنا سالىپ پىشەننەن قايتقان بىرەن-ساراڭ شال-شاۋقانداردىڭ قاراسى ۇزىلگەن سوڭ، مۇنىڭ توركىندەيتىنى — قۋساقتاعى اقساق ەگەردىڭ زايمكەسى. قاراشەلەك اقساق ەگەردىڭ ءاتى-جونىن دە بىلمەيتىن. ايتەۋىر وسى زايمكە اتام زاماننان بار، ءبىر اياعىنىڭ ورنىنا كەلساپ بايلاعان اقساق ەگەر سول زايمكەدەن دە كونە. كونە دە بولسا كوڭىل سەرىك. كەشكى ىمىرتتا، تاڭ قاراڭعىسىندا ورماندى قاعىپ كايتاتىن ادەتى. اعاش اياعىن قانجىعاسىنا بايلاپ الىپ، جەتى قاراقشىنىڭ سۇڭگۋىر تۇمسىعى توبەنى تۇرتكەنشە قاراشەلەككە ەس بولادى. بەت-اۋزىن شۋدا باسقان شال قالجىڭباس:
— ءاي پۇشىق، سەن وسى ءبىزدىڭ لەسياعا قىرىنداپ جۇرگەن جوقپىسىڭ؟ — دەيتۇعىن. — اكەڭە ايتا بار، قىزىمنىڭ قالىڭىنا قارا كەر بيەنى بەرمەسە قۇدا بولماي قويامىن!..
ەگەردىڭ ايەلى جاس، ءارى كەرەمەت سۇلۋ. بالالارى وڭشەڭ قىز جانە الا-قۇلا، بىردە-بىرى شالدىڭ وزىنە تارتپاعان سوڭ با، جۇرت سونىڭ ءبارىن "شاتا" دەيتىن. لەسيا سولاردىڭ ەڭ ادەمىسى، جاقىپتان بەس-التى جاس كىشى.
"ميعۇلا بوپ كەتەدى" دەپ قاراديۋ قاراشەلەكتى وقۋعا تىم كەش بەرگەن. قىسى-جازعى شارۋاسىنا قولقانات كەرەك بولدى ما، كىم ءبىلسىن، ەندى سونىڭ قىرسىعىنان بوعىمەن جاستى بالالارمەن ءبىر پارتادا وتىرىپ ءجۇر. دەگەنمەن قىزى جامان ەمەس، اكەسى دە ءبىر كەزدە الىس-بەرىس تامىر ەدى، اعاش ۇرلادىڭ دەپ اكت جاساپ، قاراديۋ ءبىر جىل تۇرمەدە وتىرىپ شىققاننان بەرى ەكى ءۇيدىڭ اراسى سۋىپ كەتتى. شترابىن تولەپ قۇتىلا سالعاندا تۋك تە جوق ەدى، قۇدايدىڭ اعاشىندا وكىمەتتىڭ نە شارۋاسى بار دەپ قاراديۋ تۇسىنبەيدى، وكىمەتتىڭ قۇدايدان دا زور ەكەنىن اقساق ەگەر دە ونىڭ ميىنا قۇيىپ بەرە الماي-اق قويدى...
...جاقىپ ورمانشىنى كوپ كۇتتى. شىعىس بەلدەۋ قاراۋىتىپ، ۇيقىسىراعان ادامنىڭ جىپسىك كوزىندەي جىرتيىپ باتىس كوكجيەكتە سىزات قالىپتى. كەشىكپەي قىسقا دا بولسا قورقىنىشتى ءتۇن كەلەدى، تاڭ اتقانشا تاقىم تالادى. جەرگە ءتۇسىپ بوي جازۋعا جەتە قوياتىن جۇرەك جاقىپتا جانە جوق. سوسىن جاتىپ كەلىپ قارا كەر بيەنى تىلدەدى. جاۋ العىر دەدى.
قارا كەر بيەنى جاۋ المايدى. بار پالە — بالاسىن ىستىق پەن سۋىققا بىردەي سالىپ، جالعىزدىققا دا، جانسەبىلدىككە دە ۇيرەتەم دەگەن قاراديۋدا. ايتەۋىر قارا شالدىڭ وقىتۋ-توقىتۋى بولەك: كۇندىز نە كورسەڭ، تۇندە سونى كوزىڭدى جۇمىپ ءجۇرىپ تاپ دەيدى. ءبىر جاققا قيا شىقسا، جاقىپتى قاسىنان تاستامايتىن ادەتى تاعى بار، حودوك اربانىڭ كوتتىك وقتاۋىنا بايلاعان ساليدول سالاتىن قارا شەلەكپەن كۇنى ءبىر، — سولاڭداپ ول دا قالمايدى، سالاقتاپ بۇل دا قالمايدى. ەل-جۇرتقا قاراشەلەك اتانىپ كەتكەنى دە سودان. باسىڭ نە ويلاسا، قولىڭ سودان جازباسىن دەۋشى ەدى. شارۋانىڭ پارقىن ەش ۋاقىتتا تاپتىشتەپ تۇسىندىرمەيدى، ءىسىڭ قاتە كەتسە، ونى ەرۋ بولىپ تۇزەتىپ جاتپايدى؛ ءوزىڭ ءبىل دە ءوزىڭ تاپ، ءوزىڭ قيىستىر؛ ەڭ جاقسى كورەتىن ناقىلى: "سۇيرەپ قوسقان تازى تۇلكى المايدى"، "شاينەگى بەرگەن اس ەمەس". الدا-جالدا قاراشەلەك ءىستىڭ ءناشىن سۇراي قالسا: "اتاڭنىڭ باسى!" — دەپ قاراپ وتىرعانى دا ءوزىنىڭ تەرىس قىلىعىن ەسىنە سالساڭ: "ءاي، سونىڭ اۋزىن ۇرامىسىڭ!" — دەپ تاۋەكەلگە باسىپ تارتا بەرەتىن. كىم ازاپتى كوپ شەكسە، سوعان ءىشى جىلىعىش، ادالدىعىنان تاريحى ما، ارامدىعىنان تارتتى ما، وندا جۇمىسى جوق. جارتى جىل تۇرمەدە "دەمالىپ" قايتقانداعى بار ولجاسى — ءوزىنىڭ پورترەتىن ارقالاپ كەلدى. عۇمىرى سۋرەتكە تۇسكەن ادام ەمەستى، ءدىندارلىعى دا ەمەس، سۋرەتكە تۇسەتىن ءجونى ءتۇزۋ پوشىمىنىڭ جوقتىعىنان، ءبىراق ءبىر قىزىعى، كورىنگەن جەرگە تاستاماڭدار دەپ گازەت بەتىڭدەگى ءتۇسىن تانيتىن ادامداردىڭ بەينەسىن تەرگىشتەپ جيناپ جۇرەتىن. بۇل جولى قاراديۋعا ءوزىنىڭ كەيىپ-كەسپىرى دە ۇناپ قالسا كەرەك، وزىنە-وزى كۇلگەنى مە، الدە شىنى ما، مۇنى كىم سالدى دەگەن جۇرتقا: "قولىنان ونەر كەلەتىن پەندەنىڭ ءبارى تۇرمەدە ەكەن"، — دەگەنى قاراشەلەكتىڭ ەسىندە. جارتى جىل ىشىندە بىردە-بىر جۇراعاتتان سالەم-ساقپىت قابىلداماي، ەشكىمنەن كىشىرەيمەي، ەشكىمدى كىنالاماي باياعى سول قاراديۋ قالپىندا تىپ-تىڭ قايتىپ ورالعان. تەك العاشقى كۇنى قوينىندا جاتقاندا قاراشەلەككە ءيىسى بوتەن سياقتى كورىندى. قاراديۋ وزگەرمەسە دە قاراشەلەك ءوزىنىڭ ءوسىپ قالعانىن ول كەزدە سەزبەگەن. ءبىراق شىنىندا دا قاراديۋدىڭ باسقا جۇرتتان ءيىسى بولەك ەدى. بايبىشەسى جالعىز ۇلدان كەيىن توقتاپ قالعان سوڭ اعايىن جيىلىپ، توقال ال دەپ جىگى-جاپار بولعاندا: "ءبىر ۇلدى قۇدايدان موينىما بۇرشاق سالىپ سۇراپ ەدىم — بەردى، ەندى قۋ جانىمدى قاشان الاسىڭ دەپ كۇتىپ ەدىم — المادى، جازعان قۇلعا وسى دا قاناعات!" — دەپ كونبەي، ولە ولگەنشە ايەلىنىڭ بەتىنە ءشاي دەپ قاراماي كەتتى.
Ac جاڭعىرتپاسا ارانى كەلىسپەيتىن، ءتۇن اسقان تاماقتى جەگىزبەيتىن قاراديۋ سياقتى قارا كەر بيە دە كىرپياز، ءشوپتى شالۋلاپ، تانداپ قانا جۇلادى دا ارقانداپ، ءيا تۇساپ تاستاساڭ وتقا باس قويماي مەلشيىپ كەپ تۇرعانى. سونان سوڭ پالەگە قالعانىڭ: قارا كەر بيەنىڭ قارنىن وقىرايعان كوزىمەن ءبىر ءسۇزىپ، قوراش قايتقانىن سەزەدى دە، قاراديۋ قاراشەلەكتىڭ قولىنا ات دوربانى ۇستاتادى. ۇرىسپاعانمەن، ۇرىپ-سوقپاعانمەن قاراشەلەككە وسى دا جەتىپ جاتىر. شال اس-سۋدى ەسەلەپ قۇيعىزىپ، بالاسىنا:
ءىش! — دەيتىن.
قاراشەلەك قاسىق باتىرماي جاتىپ-اق ءىشى قىلپ ەتە قالادى دا كۇمىلجىپ، تارتىنا بەرەتىن.
اكەسىنىڭ قايتا-قايتا داستارقان جاساتپايتىنىن، ال قازان كوتەرىلسە، جاتاقتاردىڭ جەۋگە جارايتىن اۋزىن تۇگەل جيناپ الىپ، كەرگىتپەي، كەپيەتسىندىرمەي ىدىس ءتۇبىن تىقىرلاتىپ ءبىراق شىعارعانىن بىلە تۇرا، قاراشەلەك تە سىر بەرمەستەن قوڭتورعاي بولىپ كەتە باراتىن...
...شالعىنعا شىق تۇسەدى. شىق تۇسكەن سوڭ قوڭىر سامال سىز تارتادى دا قارا كەر بيە قاراشەلەكتى قىردىڭ كودەسىنە قاراي سۇيرەيدى. بۇل قۇساقتاعى زايمكەگە قاراي شاۋجايلاپ الەك. وسى ءبىر ءىري-تىري ەرەگەستى پايدالانىپ جيرەن قاسقا قۇلىپ قارا كەر بيەنىڭ شابىنا كىرىپ الىپ، شالبار بوپ قالعان جەلىندى قاقتاپ جاتقانى. اقساق ەگەردىڭ قىزدارى سياقتى قارا كەر بيەنىڭ دە بىردە-بىر قۇلىنى وزىنە تارتقان ەمەس. ءبارى دە جاباعىسىندا ماستەك بولىپ ازىپ شىعا كەلەدى. شۇناق شال تۇقىمى جاراسپاعان سوڭ تايىنان اسىرماي سوعىمعا سويىپ الادى دا، قانشاما شىرەنىپ، شىرت تۇكىرگەنىمەن جىل سايىن وتەلسەريە جينايتىن سوقىر جالباعايدىڭ ماستەك ايعىرىنا جالىنىپ جۇرگەنى. ەل ءىشى ايعىر ۇستاماق تۇگىلى جالعىز-جارىم ساۋىنعا جارىماي وتىرعان شاق. جالباعاي: "كۇيەك مايى ەلۋ سوم!" — دەپ شالقاياتىن دا، قاراديۋ؛ "قارا كەر بيەنىڭ جاتىرى كەۋىپ قالسا دا جامان ماستەگىڭدى ۇرعانىم بار! — دەپ بيەسىن سان رەت جەتەلەپ قايتاتىن. اقىرى ەكەۋى قىرىق سومعا كەلىسىپ، قارا كەر بيە ايعىردان شىققان سوڭ ءبىرىن-بىرى "قۋ سوقىر!" — دەپ تابالاسىپ تاراسادى. ەكەۋىنىڭ دە جەتىسكەنى شامالى: بىرىندە وڭ كوز، بىرىندە سول كوز جوق. ايىرماشىلىعى — جالباعايدىڭ كوزى جاس كەزىندە-اق دوعالادان كەتكەن دە قاراديۋدىڭ كوزىن كوكپاردا قامشى وسقان، سوڭعىسىنا داتكە قۋات وسى عانا. قاراديۋ: "سەنىڭ كوزىڭدى قۇداي قۇرساقتا جاتقاندا -اق العان" — دەپ كەمىتەدى. قۇرساق سوقىردىڭ قارىمتاسى دا قاشاندا ءازىر، جىعىلىپ جاتىپ: "سەنىڭ كوزىڭدى جاۋىزدىعىڭ ءۇشىن قۇدايدىڭ زاۋالى قۇرتقان!" — دەپ يتجىعىس تۇسەدى. قارا كەر بيە دە قاسقا قۇلىندى تەكسىزدىگى ءۇشىن جەك كورەتىن بولۋعا كەرەك، قىلتاسىنان قارشىپ ءبىر تىستەپ قۋىپ جىبەرەتىن؛ مىنەزىندە يەسىنەن جۇققان قىڭىرلىق تا جوق ەمەس، ارپانى سۇلىدان ارشىپ، كودەنى كۇرەڭسەدەن تارپىپ جەيدى دە، پەيىلى تۇسپەسە تايدىڭ جۇگىن دە تارتپاي قوياتىنى بار.
اقساق ەگەر ءىڭىر اسىن قاۋجاپ جاتىر ما، زايمكە جىم-جىرت. الابۇيرەك سپانيەل ارقانداۋلى شىبجىڭ تورىنى اينالا-اينالا جالىققان سوڭ ۇيگە قايتتى. سوعان قاراعاندا شۋداباس شال بۇگىن بەيعام ءتارىزدى. قاراشەلەك كەرمەدەگى ەكىنشى اتتان لەسحوز باستىعىنىڭ قۇلا جورعاسىن تانىدى. تال شارباقتى جاعالاي، باتىسقا ءتاجىم ەتە تەلمىرگەن كۇنباعاردىڭ سارى شىلتەرلى قالپاقتارى، قۇلپى ماك پەن كارتوپتىڭ كوك الا گۇلدەرى ەسەككە جاپقان كىلەمدەي مىجىرايعان ەسكى تام مەن كوڭ باسقان قورا-قوپسىعا ەرسى – اق سياقتى. قاراشەلەك زايمكەنىڭ تورايى مەن تورپاعىنا دەيىن تۇگەل ساناپ، ورمانشىنىڭ ءوزىن تابا الماي تۇرعاندا كوڭگە شىققان قالىڭ كەندىر مەن الابوتانىڭ توبەسى تولقىدى.
ءباليعاتقا تولماسا دا ۇرگەن تورسىقتاي اسپان كوز ادەمى قىزدى كورگەندە جۇرەگى قۇرعىر ءلۇپ ەتە قالۋشى ەدى. قاراشەلەك اتتان ءتۇسىپ لەسيانى كادىمگىدەي قيىلىپ قارسى العان؛ ءبىر پارتاعا مىنگەسىپ، قاعاز-قالامى، قارىنداش-سياسى ارالاسىپ كەتكەندىكتەن قاشان دا ونى جاتسىنبايتىن، بىرەر اي ۇشىراسپاعانعا ما، اجەپتاۋىر ءوسىپ قالعانداي كورىندى: قوبىراپ جۇرەتىن ۇكىدەي سارى شاشىنان شايىردىڭ ءيىسى شىتاتىن ەدى، ءقازىر ماڭدايىنان قاق جارىپ، بۇرىمداپ تاستاپتى، كەرتپەش تاناۋىنىڭ جوتاسى قىرلانىپ، قوس يەك سوپاقشا بەتتەن جاراسىمدى ورىن تاۋىپتى دا تاناداي اسپان كوزىندە بۇرىنعىداي ەمەس جىلتىلداعان ءبىر نۇر بار. قاراشەلەك قىزدىڭ كەلگەنىنە ىشتەي قۋانعانمەن بەس-التى جاس ۇلكەندىگىن مىندەت قىلىپ، ىرىلىك جاساپ تىك سويلەدى.
— نەمەنەگە كەلدىڭ؟
— انشەيىن، — دەدى قىز.
— اكەڭ قايدا؟
— شولاندا جاتىر، — دەدى قىز.
— نەعىپ جاتىر؟
— ۋداي ماس، — دەدى قىز. — اياعىن جوعالتىپ الىپتى. لەسحوزباستىق اتقا وڭگەرىپ زورعا اكەلدى.
— ول نەگە كەلىپتى؟
— قايدان بىلەيىن، — دەدى قىز. — پاپاما تاعى دا بالسىرانى بەرىپ-بەرىپ ۇيىقتاتىپ تاستادى. ءوزى كەتەتىن ەمەس، ماماما مونشا جاقتىرىپ، ارقامدى سىلاپ بەر دەپ جاتقان.
— قوناتىن شىتار؟
— قايدان بىلەيىن، — دەدى قىز، — ماعان ويناپ كەل دەگەن سوڭ... سەنى كورىپ...
لەسحوز باستىقتى قاراشەلەك تە جاقسى بىلەتىن. تۇيەنىڭ تانىعانى جاپىراق دەپ انشەيىن اقساق ەگەرگە جارماسقانى بولماسا، اكەسىن سوتتاتقان دا سول. كوركەم – اق كىسى. پالۋان سيعات، سەرى سيعات، ءانشى سيعات، جومارت سيعات بولىپ، جىگىتتىڭ تورەسى اتانعان. قىستا كاشوۆكا، جازدا تارانتاس جەگىپ، مەرەكە سايىن كۇنشىلىك جەردەن قالاتا قوڭىراۋلاتىپ ءتۇسىپ، بازار تورىعان جۇرتتى اراق-شاراپپەن قىرىپ سالاتىن دا بايگە مەن باسەكەدەن جاتاقتارعا دىم قالدىرماي بار شاشقانىنىڭ ەسەسىن كارتا مەن باستەن جيىپ الىپ تايىپ وتىراتىن. ەركەك كىندىكتىدەن ونىمەن ەرەگەسكەن جالعىز تانا قاراديۋ ەدى، ونىڭ اقىرى دا تۇرمەنىڭ دامىمەن ءبىتتى. باسكە وينالعان قارتانىڭ ءبىر سايىسىندا سيعات پ ۇلى تاۋسىلعان قاراديۋدىڭ شالبارىن شەشتىرىپتى دەسكەن، نامىستانعان شۇناق شال لەسحوز ديرەكتورىنا ءتىل تيگىزسە كەرەك. ەلدىڭ وسەگىنە قاراعاندا، سيعات سۇلۋ دەسە قىرعىنداي تيەتىن، مەنمىن دەگەن تالاي-تالاي كەربەز كەلىنشەكتەردىڭ جۇرەتىن جۇلىنىمەن قوسا جىبىتكەن ايحاي كەرىمنىڭ ءوزى.
— شەشەڭ ىزدەپ جۇرمەي مە؟
— قايدان بىلەيىن، — دەدى قىز. — ىزدەمەسە قويسىن... تەك سەن قورىقپاساڭ بولدى.
— مەن نەمەنەدەن قورقام؟
— قايدان بىلەيىن. — دەدى قىز. — جالعىزسىڭ توي دەگەنىم دە.
لەسيا ۇيگە قايتامىن دەسە، قاراشەلەك ءدال ءقازىر جاتىپ جابىسۋعا بار، ءبىراق وزىنشە ەستيار بولعانسىپ، كىسىمسىپ باقتى.
— مەن مۇندا تاڭعا دەيىن بولامىن.
— بولساڭ قايتەيىن، — دەدى قىز. — مەن دە بولامىن.
— بولساڭ بولا بەر، ءتۇندى قىزعانىپ تۇر دەيمىسىڭ!
— قىزعاناتىن ءتۇن سەنىڭ مەنشىگىڭ شىعار! — دەدى قىز.
سۇڭعىلا قىزبەن قاراشەلەك مۇنان ءارى تىرەسە المايدى.
ءبىرازدان سوڭ زايمكەنىڭ كۇيبەڭى سايابىرلاپ، قارا مونشانىڭ دەمىككەن قارا ءتۇتىنى سەيىلگەن كەزدە:
— لە-سا-اا! — دەگەن ايەلدىڭ ناۋمەز دە كەربەز ءۇنى ەستىلەدى. ەكى قايتالاپ جاتپايدى: كەلسەڭ كەل، كەلمەسەڭ قوي دەگەندەي. قاراشەلەكتىڭ ەسىنە قاراديۋدىڭ: كەدەيدىڭ كەربەزدىگىنەن ساقتا دەيتىن ناقىلى تۇسەدى، لەسحوزباستىقتىڭ الدىندا تىراشتانىپ، قۇرداي جورعالاپ، قۇداي تارانعان سۇلۋ ايەل ەلەستەيدى. شەشەسىنىڭ زاۋىمەن شاقىرماعانىن سەزگەن لەسيا دا تىرپ ەتپەي قاراشەلەككە تىعىلىپ وتىرىپ الۋشى ەدى. سونان، وزەكتى جاڭعىرىقتىرعان شىلدەلىك شىرىلى باسىلادى، بىتپىلدىق پەن تارعاق ءۇنى قارلىققانشا بىر-بىرىنە ءۇنسىز تەلمىرىپ ءبىراز ۋاقىتتى ولتىرەدى. قارا كەر بيە دە جۋسايدى. قارا كەر بيە عانا ەمەس، بۇكىل دۇنيە جۋسايدى. وزەن جاقتان اۋىق-اۋىق پاروحود وكىرەدى، پاروحود توقتايتىن پيرستەن ورمان ساڭىلاۋىن وسقىلاپ شام جامىرايدى. سامالداي كوپ شامنىڭ ءبىرى قاراشەلەككە قاراديۋدىڭ كوزىندەي بوپ كورىنەتىن دە قارا كەر بيەنىڭ شىلبىرىن جيناي باستايدى.
بۋتان دا جان كەرەك، قاراديۋدىڭ كوزىنەن ەمەس، مىناۋ ءۇنسىز قالعان مىلقاۋ ءتۇننىڭ سەسىنەن قورقادى. مىلقاۋ تۇننەن قاراشەلەك قانا ەمەس، ءبىر ساتتە دەمىن ىشىنە تارتىپ، تىم-تىرىس بولا قالعان بۇكىل ءوڭىر قورقاتىن سياقتى: جەر ساۋىرىپ سۇپ-سۋىق تەر كومىپ، شالعىندى مۇپ-مۇزداي شىق باسادى، كوك كۇمبەزىنەن سىعالاعان جۇلدىزدار دا ءۇزىلىپ تۇسەيىن دەپ تۇرعان سۋىق تامشىداي جون-ارقاندى تىتىركەنتۋشى ەدى.
اۋەلدە كىرىپتار بولىپ كەلگەنىمەن، اتقا الدىمەن مىنەتىن لەسيا. جاباعى توقىمنىڭ پۇشپاعى مەن قاراديۋدىڭ كونە شولاق كۇپىسى دە سونىكى، جاربيىپ مىڭگەسىپ الادى دا قاراشەلەكتىڭ بەلىنەن تاس قىپ قۇشاقتاپ، قايتىپ قولىن جازبايدى. قاراشەلەككە قىزدىڭ جىپ-جىلى كوكىرەگى مەن جاۋىرىنىنان قايتا-قايتا تۇرتە بەرەتىن قوس نوقاتى دا سەپ، سول ءبىر قوس نوقات ارقاسىن عانا ەمەس، جان دۇنيەسىن جىلىتقانداي ءدىر ەتپە قىتىقشىل سەزىم قالدىرۋشى ەدى؛ اربىردەن سوڭ قىمسىنۋدى قويىپ، ارتىنداعى قۇرتاقانداي تىرشىلىكتىڭ بولار-بولماس تومپايعان توق قۇرساعىنا تۋ سىرتىن تىعا بەرەتىن. ايتەۋىر تابيعاتتىڭ ءتىرى جانى!.. ءتىرى جان بولعان سوڭ تابيعات بەرگەن سەزىمنىڭ ۇلكەن-كىشىگە دە جاتتىعى جوق قوي. قىز قۇرساعىنان شارپىعان ناعايىپ سەزىم بالا قيالىن قول جەتپەستەي ارمانعا سۇيرەيتىن... لەسيانىڭ پىسىلداعان تاناۋى جەلكەسىن ءتۇرتىپ قاشىپ، ءتۇرتىپ قاشىپ، ونان بەتەر مازاسىن ۇركىتەدى؛ تۇرتكىلەپ ەمەس، يىسكەپ وتىرعانداي بولاتىن. قىز قىلىعىنا بالقىعان قاراشەلەك قايىرىلىپ بارىپ ءسۇيىپ العىسى كەلەدى. ءبىراق ءسۇيۋدىڭ ورنىنا:
— سەن ۇيىقتاپ قالدىڭ با؟ — دەيدى.
— ۇيىقتاعام جوق، — دەيدى.
— ۇيىقتاماساڭ نەگە ءتۇزۋ وتىرمايسىڭ؟
— وتىرمايمىن! — دەيدى.
— وندا ءقازىر ءتۇسىرىپ كەتەمىن!
— ءتۇسىرىپ كەتپەيسىڭ! — دەيدى.
— ءتۇسىرىپ كەتسەم قايتەسىڭ؟
— وندا سەنى قايتىپ كورمەيمىن! — دەيدى.
— كورمەسەڭ كورمەي – اق قوي!.. كەرەك ەدىڭ!
— ءيا ساعان!.. ءوزىڭ-اق قايتىپ كەلەسىڭ! — دەيدى.
"قويساڭدارشى!" دەگەندەي قارا كەر بيە موڭكىپ-موڭكىپ الادى. قارا كەر بيەنى موڭكىتەتىن لەسيانىڭ دۇنيەگە سىيمايتىن كوسەۋدەي اياعى؛ باشپايلارى ءمۇزداپ، قۇتى قاشا باستاعان سوڭ پانا ىزدەپ بيەنىڭ جىپ-جىلى شابىنا اپارىپ تىعاتىن. شوقتىقتان اسىپ كەتكەن قاراشەلەك سوندا دا اشۋلانىپ كورگەن ەمەس، جاباعى توقىمنىڭ ەكىنشى پۇشپاعىن سوزعىلاپ، الگى ءبىر تۋ سىرتىنداعى جۇپ-جۇمساق جىلى قۇرساقتى تاۋىپ العانشا اسىعاتىن. سونان سوڭ لەسيانىڭ مۇپ-مۇزداي باشپايلارىن سيپالاپ وتىرىپ الاقانىمەن جىلىتاتىن ەدى. قىز اۋەلى تىقىرشيدى، ءتۇن تىنىشتىعىن ۇركىتىپ سىقىلىقتاپ كۇلەدى دە اربىردەن سوڭ قاراشەلەكتىڭ جەلكەسىنە تاناۋىن تىعىپ، تاعى دا قالعىپ كەتكەندەي بولاتىن... ماڭداي تىرەر تۇيىعى جوق ماقپال ءتۇن — شەكسىز مۇحيتتاي، قاقپايسىز وتتاپ، ەركىمنەن جايىلعان قارا كەر بيە مۇحيتتا جۇزگەن ەسكەكسىز قايىقتاي تەربەيتىن. "ءجا دەگەن جىگىت بولسام، جەلدەي ەسكەن جۇيرىك اتىم، جەڭىل تراشپەڭكەم بولسا، لەسيانى قاسىما وتىرعىزىپ...".
— سەنىڭ باتەڭكەڭ قايدا وسى؟
— تاناۋى تەسىلىپ قالعان، — دەيدى قىز.
— ساعان-اق كيىم شاق كەلمەيدى ەكەن! جاپ-جاڭا سەكىلدى ەدى عوي!..
— تەسىپ تاستاماسام جاڭاسىن اپەرمەي قويادى، — دەيدى قىز.
— وعان اكەڭنىڭ اقشاسى شاق كەلە مە؟
— لەسحوزباستىق اكەلىپ-بەرەدى، — دەيدى قىز.
— لەسحوزباستىق جاڭاسىن اپەرگەنشە جانىڭ شىعادى دا.
— سەن جىلىتىپ جۇرەسىڭ عوي، — دەيدى قىز.
قاراشەلەك قىزدىڭ باشپايىن قويا بەرەدى، ءبىراق جىلى الاقانعا دانىگىپ قالقان سۋماقاي اياق تىنتكىلەپ ءجۇرىپ تاۋىپ الا بەرەتىن بولعان سوڭ امال جوق، ايتپەسە، قارا كەردى تاعى دا موڭكىتەمىن دەپ الەك سالاتىنىن بىلەدى. قارا كەر بيە ەلگە قاراپ جايىلىپ، اربىردەن سوڭ توبەگە ۇرعانداي توقتايدى؛ بۇل ونىڭ تاڭعى جۋساۋى، ەندى كەشىكپەي جەر شەتىنەن كەلەر تاڭنىڭ قيىعى دا كورىنسە كەرەك. قاراشەلەكتى تاس قىپ قۇشاقتاعان ۇيقىلى-وياۋ قىز:
— سەن وسكەن سوڭ ماعان كەلىپ تۇراسىڭ با؟ — دەيدى.
— نەمەنەگە كەلەمىن؟
— ءجاي، انشەيىن، ءوستىپ كەلىپ تۇرامىسىڭ دەگەنىم عوي...
— لەسحوزباستىققا ۇقساپ پا؟
— جوعا، — دەپ قىز كۇمىلجىپ قالادى. — وسكەن سوڭ مەن ساعان تيەم عوي... ءۇي بولامىز... ءبىزدىڭ دە بالالارىمىز كوپ بولادى... ودان سوڭ...
ودان سوڭعىسىن بىلمەيتىن. ودان سوڭعى دۇنيەنىڭ نە بولارىن ول كەزدە كىم ويلاپتى. تاناۋىنا تىرشىلىك ۋايىمىنىڭ ءيىسى دە بارمايتىن قاراشەلەك بوزالا تاڭنىڭ شانشىلىپ كەلە جاتقان سالقىن كىرپىگىنەن بۇيىعىپ وتىرىپ، ايتەۋىر جىلى وشاقتى، جىلى توسەكتى اڭسايتىن، جەلكەسىنە تاناۋىن تىعىپ ۇيىقتاپ كەتكەن ۇكىدەي سارى قىزدىڭ شاشىنان سيپاپ: "قاسىمدا تەك لەسيا بولسا ارمانىم جوق!" — دەۋشى ەدى...
... بريگادير شوشىپ وياندى. سىلەۋسىننىڭ كوزىندەي لەسيانىڭ اسپان تۇستەس قوس جانارى قادالىپ ءتۇر ەكەن. ءبىر ۋىس كودەنى ەزۋىنە قىستىرىپ كەلتە قۇيرىق مەس تورى دا جۋساپ قالىپتى. بوزالا تاڭ ەكەن. بوزالا تاڭنىڭ ىزعارى سۇيەك-سۇيەگىن قاقساتتى.
— ءولدىڭ عوي! — دەدى ايەلى.
جاپاداي جاپىرەيگەن زايمكەنىڭ سۇلدەرى قاراۋىتتى، ءبىراق جىلى وشاق، جىلى كورپەدەن، جار قۇشاعىنان كۇدەر ۇزگەن جاقىپ ايەلىنە بەجىرەيىپ تۇرىپ:
— سۋكا! — دەدى.
بەسىنشى تاراۋ
1
ءبىر كۇندە ايۋلىدان شىعىپ جىندىساي، ودان ءوتىپ جاماناي ارقىلى قوتاناعاشقا جاياۋ ءتۇسىپ جۇرگەن اسەكەڭنىڭ جەلاياقتىعىنا تاڭ قالدى. الدە تاعىنىڭ جىمىن، ۇرىنىڭ ءىزىن قۋىپ ۇيرەنگەن ەگەر جۇرتى جانسەبىل مە، ايتەۋىر، توبەسى كورىنىپ تۇرعان ايۋلىعا جەتكەنشە بەكەتتىڭ شالا جانى قالدى. جەتى جىل عۇمىرىمدى تايگاعا بەردىم دەگەنىمەن تايگا بۇعان بار سىرىن بەرە قويماپتى؛ قايداعى ءبىر بىتقىلدى شارلاپ، اداسىپ ءبىراز ساندالىپ ەدى، قىر باسىنان دا جول تاۋىپ جارىتقان جوق، جاعاڭا جارماسقان بۇعا-قاراعان، اياقتان شالعان ەسكى جىلىڭ شالعىنى ابدەن دىڭكەلەتكەندە بارىپ جالعىز اياق سۇرلەۋگە تۇسكەن، قوس قاپتالداعى ىرعاي مەن بۇرگەننىڭ بوز قىراۋىن جاڭا عانا قاعىپ وتكەن جولاۋشىنىڭ ءىزىن كورگەندە قۋانىپ قالدى. ءبىراق سۇرلەۋ تابانىنا قاراماپتى، اياعى ايۋدىڭ جاس تەزەگىنە بىلق ەتكەندە كەرى قاشتى. جان ءتاتتى ەكەن. ءبۇل ءوڭىردىڭ ايۋى ادام تۇگىلى مالعا ءتيىستى دەگەندى ەستىگەن ەمەس، ايتسە دە جازعا سالىمنىڭ اش جىرتقىشى جەمەسە دە تالاپ تاس تاۋى مۇمكىن. قىسىلعاندا ءجۇرىس تە ونەدى ەكەن، يىقتىڭ اۋىرعانىن دا ۇمىتتى. ءوڭ-تۇس قالماسا كەرەك:
— نەمەنە، ايۋ قۋىپ كەلە مە؟ — دەپ اسەكەڭ باسپالداق ۇستىندە ەجىرەيىپ ءبىراز وتىردى.
بۇگىن تانا اجىراسقانداي امان-سۇگىر دە جوق، ەرنىن ءشۇرشيتىپ الدەبىر اۋەندى ىسقىرىپ وتىردى. تانىمايتىنداي، تاباقتاس بولماعانداي تارس وتىرىپ العانىنا تاعى دا تاڭ قالدى.
— وسىنشاما اق تەر، كوك تەر بولىپ! — دەپ تاعى ىسقىردى. — شالبارىڭدى تاستاپ كەتكەندە ءوزى-اق قالاتىن ەدى توي! — دەپ تاعى ىسقىردى.
شالبارى تاستاپ كەتەتىندەي ەمەس، كراحمالى سىنباعان سۋ جاڭا ءامىرقان دجينسى ەدى. اسەكەڭنىڭ ايتپاعى دا بۇل ەمەس، "شالبارىڭا وتىرىپ قويعان جوقپىسىڭ؟" دەگەن كەكەتپەسىن دە ءتۇسىندى. ءوزى ايدالاعا قاراپ وتىر. ايدالاعا دا ەمەس، كەرمەدە بايلاۋلى تۇرعان قارا جال قۇلاعا، قارا جال قۇلانىڭ شوقپىتپەن تاڭىپ تاستاعان شوقپارداي ارتقى اياعىنا قاراپ وتىردى.
— نەعىپ تۇرسىڭ، يىسكەت! — دەدى الدەن ۋاقىتتا قىستان جارىلماي قالعان قىزىل قاراعايدىڭ كۇج-كۇج شورىمىعىن نۇسقاپ.
بۋىن-بۋىنى قالتىراپ زورعا تۇرعان بەكەت شوڭقيىپ وتىرا كەتتى.
— ويبۋ، ءبۇلىندىڭ-اۋ! — دەپ اسەكەڭ بەكەتتىڭ بوربايىنا ۇڭىلە قالدى.
شورىمىقتىڭ شايىرى اعىپ تۇر ەكەن، جابىسىپ قالعان شور تومار بەكەت قايتادان اتىپ تۇرعاندا قۇيرىعىنان زورعا ءتۇستى. اسەكەڭ تۇك بولماعانداي، تۇك كورمەگەندەي ەرنى ءشۇرشيىپ الدەبىر اۋەندى ىسقىرىپ وتىرا بەردى. وسى ءبىر اۋەن ۇيدەن دە ەستىلگەن سياقتى ەدى. كومەسكى بولسا دا تانىس سياقتى ەدى. ايۋدىڭ قىرسىعى، يىقتىڭ سىرقىرى، جىلبىراپ قالعان شالباردىڭ قۇيرىعى قانىقتاپ جاتۋعا مۇرسات بەرمەدى.
قيتىعىپ وتىرعان اسەكەڭنىڭ ءوزى ەمەس، قيسىق مۇرنى سياقتى ەدى. قيسىق مۇرىن تەرىس باعىنىپ، تىرس ەتپەي قويعان سوڭ، بەكەت تە شورىمىقتى جانتايتا جىتىپ بىلشيا قوندى. بۇل ەلدىڭ قازانى ءبىر جىلدا دا پىسپەيتىن بولسا كورەلىك! بوكسە جاتى بىزدە دە بار دەگەنى. قيسىق مۇرىنعا جەلدى بوكسە!..
كورتىشقاننىڭ ىنىندەي ءبىرىن-بىرى قۋالاپ كەتكەن كوپ قورا: قوي قورا، ات قورا، تاۋىق قورا، قاز-ۇيرەكتىڭ قوراسى، ەڭ سوڭى قوياندا باراق، يتتە وسوبنياك بار ەكەن. تەك قورشاۋ بۇيىرماي قالعان مەتەرولوتيالىق قۇرال-جابدىقتار مال قاسىنعان با، جەل قيسايتقان با، ءتورت قۇبىلاعا تۇگەل سالەم بەرىپ مايىسىپ جاتىر. وسىلاردىڭ ورتاسىندا شوشايعان ەكى قابات اعاش ءۇي. ايۋلى دەپ اتالاتىن لەسحوز بولىمشەسىنىڭ بار تۇرعان كەيپى وسى بولىپ شىقتى. ءورت سوندىرەتىن ابزەل-سايماندار سۋ تاسىپ، وگورود قازىپ، قي تاسىپ تەنتىرەپ كەتكەن ەكەن، بوياۋى كوشكەن قىزىل ششيتتە ۇرى ءتىسى ىرسيعان ەكى باگور، سىڭار سۇيمەن تانا قالىپتى. باسپانا جاڭىنان لەسحوزعا كىرىپتار اسەكەڭ ەتەكتەگى جالعىز بولمەنىڭ ەسىگىن بۇيىردەن تەسىپ الىپ، كورشىسىنە بوكسەسىن بەرىپ وتىر ەكەن.
— بۇيىرتسا وسى جۇمادا اۋا رايى اشىلادى... وكونچاتەلنو! — دەپ اسەكەڭ ءتۇرتىپ وتىرعان جۋان داپتەرىن قىمتاپ جاپتى.
— ون بەس كۇن ارەدىك... ارادا نوسەر مە، بۇرشاق پا، بىردەمە بار... تەمپەراتۋرا ون بەس، جيىرما... ال، ەندى نە وتىرىس؟..
— ماعان كورشىڭىز كەرەك.
— كەچيريپ قويعۇن، الدىمەن «ءىز-دى الىپ تاستا. سوسىن، ساعان قايسىسى كەرەك؟.. زاۆفەرما ما، لەسنيچيي مە؟.. لەسنيچيي وزەندەگى مالىن جايعاپ جۇرسە كەرەك، تويىس قارماق سالىپ... زاۆفەرمانى ىزدەسەڭ، ورىنباسارى اناۋ جۇرگەن كىسى.
تايگادا جالعىز ءۇي وتىرىپ شاشىنا بيگۋدي سالعان قاتىندى كورگەنى وسى شىعار. جىرىق ەتەك ءىش كيىم بۋفەرىن زورعا جاسىرىپ تۋر ەكەن، الدىنا ءبىر جاپىراق فارتۋكتى بايلاي سالعان جالاڭاياق جيرەن شابدار كەلىنشەك توبەسىنە ءبىر توننا تەمىر-تەرسەكتى بۋىپ الىپ سىپىلداتىپ بارا جاتتى. قولىنداعى "پوجار" دەگەن قىزىل شەلەكتى لاق ەتكىزىپ الدەبىر ۇيشىكتىڭ الدىنا توڭكەرە سالدى دا بۇرىلا بەرىپ ءبىر قارادى. ۇرتى توق، ءبىر نارسەنى جەپ جۇرسە كەرەك، ارا شاققانداي كۇمپيىپ كەتكەن بۇيەن بەت جاق-شىقشىتى جىبىر ەتكەن سايىن كوزدىڭ ورنىنداعى جىقپىل سىزاتتى كومىپ قايتىپ، ءوشىرىپ قايتتى. امال قانشا، بەكەت جيرەن شابدار كەلىنشەكتىڭ كوز جانارىن اقىرى كورە الماي قالدى. ونىڭ ەسەسىنە، مۇندا شوشقا قورا دا بار ەكەن، سول دا قاناعات. توبەسى جەرمەن جەكسەن جاپپانىڭ استىندا جاتىپ الىپ، تورت تاناۋ استاۋداعى قويمالجىڭدى تۇرماستان سىقىلداتىپ سوقتى-اي كەلىپ.
— كورشىڭىز... تويىس، كورشىڭ شوشقا دا اسىراي ما؟
"ءوزىڭ نە دەپ تۇرسىڭ؟!" — دەگەندەي اسەكەڭ الدىمەن
بەكەتتىڭ بەت-قاتپارىن تۇگەل ءتىنتىپ شىقتى دا اسىقپاي "شيپكاسىن" تۇتاتتى، سونان سوڭ قيسىق مۇرنىنىڭ ۇشىنا قادالىپ وتىرىپ ءتۇتىنىن ءشۇيىردى.
— سەنىڭ بەزوتحودنوە پرويزۆودستۆو دەگەننەن حابارىڭ جوق پا دەپ قالدىم عوي. مۇنىڭ ۇلكەن كەمشىلىك بولعان، جولداس باس ورمانشى... ۇلكەن كەمشىلىك. بۇگىندە ءبىلىمدى جۇرت يت ورنىنا دوڭىز اسىراۋعا كوشكەن. يتكە قيماعان جۋىندىنى دوڭىز جارىقتىق جاكتىرمايدى ەكەن. اناۋ ۇيشىكتى كوردىڭ بە؟ نەگە الاسا؟ ارينە بىلمەيسىڭ. توبەڭ الاسا بولسا سەن دە اياعىڭنان تىك تۇرا المايسىڭ. ال جاتىپ ىشكەن قويمالجىڭ جۇمىرعا تەز سىڭەدى. اناۋ ادامنان ازعان تورتەۋدىڭ سول جاتقانى جاتقان. قار جاۋا زاۆفەرما كران اكەلىپ سكوتوۆوزعا كوتەرىپ سالادى دا اۋعانباي اگەنتكە تارتادى. ءار دوڭىز ءبىر سيىردىڭ سالماعىنان جارىم ەسە اسىپ تۇسپەسە مەن مىنا قيسىق مۇرىنىمدى جەرتۆاعا بەردىم!.. ودان سوڭ جاڭاعى جيرەن شابدار جەڭگەڭ، تويىس، ورىنباسارى الا جازدايعى قيىن تاشكىمەن تاسىپ كەلەر جىلدىڭ اگۇرشىگى مەن تۇيەكوتەنىن جەمدەيدى. عالىمدار بولىپ باس قاتىرىپ جۇرگەن بەزوتحودنوە پرويزۆودستۆو دەگەنىڭ وسى!.. الگى ءبىزدىڭ سيعان سىبولىش وگىز اسىراپ الەك. ونىڭ ءشوبى مەن جەمىنىڭ ءوزى قانشاما يت قىلادى. ۇيرەنۋ كەرەك، جولداس باس ورمانشى، ۇيرەنۋ!..
— كەچيريپ قويعۇن، اسەكە، لەسنيچيي كىم، زاۆفەرما كىم؟
— ول دا ءبىر بەتى اشىلماعان جان ەدى، قۇداي قالاسا كەپ قالار، كورەسىڭ عوي، — دەپ اسەكەڭ الدەبىر اۋەندى ىسقىرا بەرىپ، باس ورمانشىنىڭ يىعىن اۋىرسىنىپ وتىرعانىن سەزدى دە تەز تىيىلدى. — مىناۋ نە ونەر؟
— جىعىلىپ... ەتى جانشىلدى ما؟
— ويپىر-اۋ، قازاقتىڭ ءتاۋىر دەگەن ازاماتتارى ءۇشىنشى سيراقتان ءسۇرىنۋشى ەدى... ءبىزدىڭ قۇلا كەرىك سياقتى سەنىڭ قولدان قالعانىڭ ۇيات بولدى عوي!... كانە، شەش.
بەكەتتى بەلۋارىنا دەيىن شەشىندىرىپ، اسەكەڭ كادىمگى ات سىناعانداي ءۇش دۇركىن اينالىپ شىقتى دا اۋىرعان قولىن قايتا-قايتا كوتەرىپ، دومبىعىپ كەتكەن قوڭ ەتىنە بىزدەي ساۋساعىن سۇعىپ-سۇعىپ الدى.
— مىناۋىڭ جىعىلعان ەمەس، شامدانساڭ دا ايتايىن، تاياق جەگەن ادامنىڭ سۇقپۇتى عوي!.. ءۇ – ءۇش-ش! — دەپ ءبىر ىسقىرىپ قويدى. — كادىمگى تاسپەن ۇرعان سياقتى، ءۇ-ۇش-ش!.. ءبىراق ايۋ سوقپاسا، ساعان تيىسە قوياتىن دا كىم بار؟.. نادكوستنيك ەزىلمەسە ءبىر-اق جۇما جاتىپ تۇراسىڭ. بۇلىنسە، ويناۋعا بولمايدى... وسگەمەليت دەگەن بالەنى بىلەمىسىڭ؟.. ارينە، بىلمەيسىڭ. ونە بويىڭ شۇرىق-تەسىك بولىپ، قور بولىپ ولەسىڭ. نا ۆسياكيي سلۋچاي كۆارس قابىلداۋ كەرەك، ءۇ-ۇش-ش!..
سيعات قيسىق مۇرىننىڭ سەزبەيتىن ءيىسى جوق دەپ ەدى، تەگى راس بولدى. جىعىلعاننان سۇرىنگەندى، تاياقتان قامشىنى اجىراتۋ ارىسى ءتاۋىپ، بەرىسى سىنىقشىنىڭ عانا قولىنان كەلسە كەرەك ەدى، بۇل دا cay سيىردىڭ تەزەگى بولماي شىقپاسا كەتتى.
— سەن زاۆتراك ىشەتىن بە ەدىڭ، الدە ۋجين با؟..
— بۇل ۇيدە قازان بىرەۋ-اق پا ەدى؟
— قوناتىن بولساڭ قازان تابىلماسا دا باقىراش بار.
— ءالى تال ءتۇس قوي، كورەرمىز.
— مەنىڭ ءۇش مەزگىل قوناق كۇتەتىن زاۋقىم جوق، بىرەۋىن-اق تاڭدا.
— مەيلى، ۋجين-اق بولسىن.
— باسە، باس بىلەتىن وگىز وك دەگىزبەسە كەرەك ەدى... — اسەكەڭ قيسىقمۇرنىن جۇرە بوساتىپ ۇيگە بەتتەگەن، كەرمەگە كەيكيتە بايلاعان قۇلا بەستى ارتىنا شاتىناي قاراپ وقىرانىپ جىبەردى، كوز قاراسى قيقار، وقىرانىسى ءزىلدى ەكەن، سوم دەنەسىنەن بۇتى سوۆحوزىنىڭ بۋدانىسىڭ-اۋ دەپ ويلادى، ءبىراق ءتۇسىن تانىعانمەن ءۇيىر تىلەپ تۇرعان بەستى ايعىردى جىلقى باپتاماعان قالانىڭ ماي تاقىمى قايدان ءبىلسىن.
— شىدا، جانۋار، ءبىر تۇنگە، شىدا! بۇگىنشە اتدورباڭدى باس ورمانشى كيەتىن شىتار! — دەپ اسەكەڭ ۇيگە كىردى.
"شىدامايمىن!" — دەگەندەي قۇلا بەستى توڭداۋ جەردى كۋرس-كۋرس تارپىدى: كەرمە ءتۇبىنىڭ توپىراعى ويىلىپ، قاراعاي دىڭگەكتىڭ اق جاڭقاسى شىعىپ قالىپتى، تەگى قۇلا بەستى ءبىر ءتۇن ەمەس، بىرنەشە ءتۇندى كەيكيىپ تۇرىپ سۋىعان سياقتى، ءبىراق اياعىنا وراعان شوقپارداي شوقپىتتىڭ ءمانىسىن تۇسىنە المادى. تۇسىنگەنمەن مالساقتىعى جوق بەكەتكە ونىڭ بەس تيىن قاجەتى شامالى دا ەدى. اسەكەڭ ۇيدەن قايتا شىققاندا الدىمەن اتىن اقىرعا اپارىپ بايلادى دا، ءبىر – اق ۋىس ۇككەن جوڭىشقا بەردى. جەتەككە ەرگەندە دە قۇلا بەستى سىلتىعان جوق، كوكجوڭىشقانىڭ ۇنتاعىن ەكى-ۇش دۇركىن قاۋىپ-قاۋىپ، سۋ سۇراعانداي يەسىنە تاعى بۇرىلىپ ەدى. اسەكەڭ باسىن شايقاعان سوڭ سالماعىن ساۋ اياتىنا اۋىستىرىپ كۇرسىنىپ سالدى.
— جىنىسىڭدى!.. شوشقادان باسقا مال كورمەگەن ءتورت اياقتى! — دەپ اسەكەڭ الدەكىمدى وڭدىرماي سىبادى دا، ۇيدەن بۇرقىلداپ تۇرعان كوك شاۋگىمدى الىپ شىعىپ، قۇلا بەستىنىڭ شور اياعىنداعى شوقپىتقا ىستىق سۋدى سىزدىقتاتىپ قۇيا باستادى.
قۇلا بەستى اقىردىڭ تاس-تالقانىن شىعارىپ اسپانعا تىك شانشيتىن بولار دەپ ەدى، قايىرىلىپ يەسىنىڭ يىعىنان ءبىر يىسكەدى دە، مۇلگىگەن قالپى مەلشيدى دە قالدى. كۇرەڭ بارقىت ەرىنى جىبىرلاپ، اسەكەڭنىڭ تىلىمەن ايتقاندا كاتتا ءبىر ءسۇيسىنىپ تۇرعان سياقتى. "جىلقىنىڭ دا ەستىسى بولادى ەكەن-اۋ!.."
اششى بولماعانمەن اپرەلدىڭ ماڭدايدان شاقشيعان اق شاعىرماق كۇنى جەردىڭ جەتپىس تامىرىن بالقىتىپ، قوپسىعان مۇك پەن بورسىعان شەپتىڭ بۋى تايگانى تەرشەڭ اتتىڭ ساۋىرىنداي تۇتىندەتىپ تۇر. وزەن بويىنىڭ تالى مەن قوتىر قايىندارى كۇشىكتەپ، جاسىل رەڭ كۇنگەيدەگى قاراعاي باسىن دا شالا باستاعان ەكەن. ەتەكتەن ۇرگەن وزوننىڭ قوش ءيىسىن جەلكەدەن سوققان ءتورت شوشقانىڭ كۇلىمسى ءاتىرى قاماپ-اق تۇرعانى. وعان قورا-قوپسىنىڭ سىزى مەن قاز-تاۋىقتىڭ ساڭعىرىعى ىلەسكەن سوڭ، كەپكەن ناسىباي سەپكەندەي بەكەتتىڭ كەڭسىرىگى جارىلىپ-اق كەتە جازداپ وتىرعان. كورشى ءۇيدىڭ جيرەن شابدارى بورس-بورس جەلىپ ءجۇرىپ تۋرا جەل جاعىنا ەكى-ۇش دۇركىن كىردىڭ سۋىن تاعى اقتارىپ كەتتى. دۇمدەسىپ وتىرعان ەكى قوڭسىنىڭ ەكى ەسىگى باتىس پەن شىعىسقا تەگىننەن-تەگىن تەرىس باعىنباعان سياقتى. كونسەڭ — وسى، كونبەسەڭ كوشىپ كەت دەگەندەي كوڭ-قوقىرىنىڭ ازابىن قاناعات تۇتپاي، جيرەن شابدار كىرگەن-شىققان سايىن كورشىسىن جارقىلداق سان، جالاڭاش بوكسەسىمەن تىقسىرىپ تاستاپ ءجۇر. بابى جوق بىلاپىت تىرلىكتەن جانى زەرەزەپ بولاتىن اسەكەڭدى بەكەت اياپ-اق وتىر. مانادان بەرگى شۇرشيگەن ەرىندەگى الدەبىر اۋەننىڭ ىسقىرىعى تەرەزەدەن قالقىعاندا بارىپ موسارت ەكەنىن تانىدى. اپەندە بايعۇسىم-اي، ۋىزداي كوڭىلىڭدى بىلشىلداتىپ جالاڭاش اياعىمەن تاپتاپ جۇرگەن اۋمەسەردى موسارتپەن ۇرىپ جىقپاقسىڭ-اۋ!.. ەسكەرەتىن جاي ەكەن دەپ ىشىنەن ءبىر ءتۇيدى. ءتۇيدى دە ەرتەڭنەن بەرى كۇتكەن لەسنيچيي مەن زاۆفەرمانىڭ ءبىر-اق پەرسونا ەكەنىن ەندى ۇقتى.
جۇلىسپاعانىمەن يت پەن مىسىقتاي ىرىلداسقان قوڭسىلاردىڭ ديپلوماتيالىق قارىم-قاتىناسى ءۇزىلىپ، قىرعي-قاباق سوعىسقا كوشكەندەرىنە جارتى ايدىڭ ءجۇزى بولعان. اسەكەڭ سيعان سىبولشىنىڭ اۋرەسىمەن اقسۋعا ءبىر تۇنەپ كايتىپ ورالسا، قۋلا بەستىنىڭ ارقاسى اق تاڭداق، قاسات قار جەگەن ارتقى اياعىنىڭ پاياسى دومبىعىپ قالىپتى. جانى شىعىپ كەتە جازدادى. جاڭعىرىقتا قاداۋلى تۇرعان قارا بالتانى جالاقتاتىپ كورشىسىنە جەتىپ بارعان، جارىپ تاستايتىن ەدى، ايتەۋىر لەسنيچيي ۇيىندە جوق بولىپ جانجال شىعىنسىز اياقتالدى دا، ەرتەڭگى ەزۋ شايناسقا دەيىن اسەكەڭنىڭ اشۋى ءبىر شكالا تومەندەپ كەتتى. وزىمدىكى تۇرا تۇرسىن، بىرەۋدىكى جۇرە تۇرسىن دەپ ءوزىنىڭ كۇبىدەگىسىن ءشىرىتىپ الىپ وتىرىپ، بىرەۋدىڭ مىسقالىنان كوزدىڭ ءدارىسىن قىمقىراتىن قايران قازاقتىڭ ەپتىلىگىنە داۋا بار ما، يەسىز قالعان قۇلا جورعاعا ەر سالىپ تىنىمكۇل اۋدان باسىنا شايقاقتاپ بارىپ، ات باۋىرىنا تۇسپەسە دە بۋرىل توبەل بولىپ قايتقان. ءارى سىزعا تيگەن سوڭ، ءارى قارا قاتقاق قاجاعان قۇلانىڭ دىمكاس پاياسى ەرتەڭىندە دۇڭكيىپ شىعا كەلدى. اسەكەڭ جارتى اي بويى شيكى تارىنى سارى بالشىققا بولەپ تارتىپ باقايىندا كوكتەتىپ وتىر. سارىسۋى تارتىلىپ، سىلتۋى باسىلعاندا كوڭىلى ورنىنا ءتۇسىپ ەدى، ارتىق سۋ بەرمەي، ارتىق جەم توسپاي، "ءبىر تۇنگە شىدا" دەپ قۇلا ايعىرعا جالىنىپ وتىرعانى دا سودان. ءبىراق ىشتەگى قىجىل شوپشەڭكىمەن كەتسىن بە، ول كەتە سالاتىن قىجىل بولسا، اجەپتاۋىر قىر مۇرىن بەكەرگە قيسايىپ، قايران توپشى بەكەرگە سىندى دەيمىسىڭ...
..."ەرلىكپەن قازا تاپتى..." دەپ اكەسىنەن قارالى قاعاز كەلگەن سوڭ اسەكەڭ اناسىنا ەرىپ ناعاشىسىنىڭ قولىنا باردى. قازاننىڭ ءتۇپ كۇيەسىندەي كوزى باقىرايعان باقالتاق قارا شال اتقۇمار، كوكپار دەسە بالقان تاۋىن دا ىزدەپ باراتىن دوداشىل ادام ەدى. سوعىستىڭ سۇراپىل كەزىندە جۇرت ەسەككە جەتە الماي وتىرعاندا قارا شال اۋزىنداعى سوڭعىسىن جىرىپ بەرىپ، جالعىز ساۋىننىڭ جەمىن دە قارا ايعىردىڭ الدىنا توساتىن. قارا ايعىردىڭ جالىنان جالعىز جيەننەن باسقا ءتىرى پەندەگە ۇستاتقان دە ەمەس. اتقا ءبىر ءمىنىپ ءتۇسۋ ءۇشىن ىشەر اسىن ايىرباستايتىن جالعىز جيەندى قارا شال دا تۇقىمعا تارتقان دەپ ماقتانىش تۇتاتىن ەدى. مۇرىندى قيسايتىپ، توپشىنى قيراتقان دا سول ماقتانىش. "جانىڭ ءتىرى بولسا، جاراتقاننىڭ ىرزىعىنان قۇر قالمايسىڭ"، — دەيتۇعىن قارا شالدىڭ تۇگى دە كەتكەن جوق.
كىمنىڭ تويى، كىمنىڭ اسى ەكەنى ەسىندە جوق، قارا ايعىردى كوكپارعا توق جاراتىپ وتىرعان قارا شال ءبىر كۇنى اششى تەرىن الىپ قايت دەپ جالعىز جيەنگە مىنگىزىپ قويا بەردى. اۋىلدىڭ ءيتىن قۋالاپ ءجۇرىپ شۋلاتىپ، كوك ەسەككە مىنگەن كوپ دوستارىن سوڭىنان شۇباتىپ قىرعا شىققان جيەن قارا ايعىردىڭ باسىن ەركىنە ءبىر جىبەردى. مۇرىن مەن توپشىنىڭ ساباعى ساناسىنا قونباعان، ات ۇستىندە ولەمىن-اۋ دەپ ويلامايتىن ولەرمەن شىركىننىڭ جەتىم كوڭىلى ءبىر جاساپ قالىپ ەدى. اربىردەن سوڭ ەتى قىزعان قۇر ايعىر ورىستەگى جىلقىنىڭ ءيىسىن سەزىپ جاپان تۇزگە سالسىن. ۇستىندەگى سەگىز جاسار بالانى شوپاق قۇرلى كورگەن جوق. ايتەۋىر، جان -دارمەندە سىڭار ەزۋلەپ، كۇزدىككە جىرتىپ تاستاعان سۋدىرگە ومبىلاتىپ ءجۇرىپ زورعا توقتاتىپ العان. ويىندا دانەڭە جوق، ايعىردىڭ اششى تەرىن ءبىر سىپىرعانىنا ءماز بولىپ، كيىزبەن جابۋلاپ كەرمەگە بايلاي سالعان. ۇيگە كىرىپ، سۋسىن ءىشىپ قايتا شىققاندا قارا سەركەنىڭ كەۋدەسىنە ءمىنىپ جاتقام قارا شال:
— جالعىزىڭنان جايراتايىن با! — دەپ قولىنداعى قارا پىشاقتى جىبەرىپ ۇردى.
قالت تۇرىپ قالعان جيەن قاس پەن كوزدىڭ اراسىندا قان بولا جازداعانىن سەزگەن دە جوق، سامايىن جالاي زۋ ەتكەن سارى مويىن قارا پىشاق ەسىكتىڭ بوساعاسىندا قالشىلداپ تۋر ەكەن. نە جازدىم دەپ سۇراعان جوق. جازىعىڭ سول دەپ قارا شال ايتقان جوق. نە جازعانىن قارا ايعىر الدىڭعى ءبىر اياعىن قايتا-قايتا كوتەرىپ، اۋىرسىنىپ تۇرعانىن كورگەندە ءبىراق ءبىلدى. سۋدىگىرگە سالعاندا پاياسىن شاپتىرىپ العان ەكەن. قارا ايعىردىڭ پاياسى ءۇشىن قارا شال جالعىز جيەنىن دە شالىپ جىبەرۋگە شاق قالعان. كوللەكتيۆتىڭ كەزىندە قارا ايعىردى بەرمەيمىن دەپ قارا شالدىڭ قىز بەرىپ وتىرعان تۋعان كۇيەۋ بالاسىنان ءبىر جىل قاشىپ جۇرگەنىن جالعىز جيەن ول كەزدە بىلمەۋشى ەدى. قۇلا بەستىنىڭ پاياسى ءۇشىن كورشىسىنە بالتا الا جۇگىرگەندە دە اسەكەڭنىڭ ەسىندە قارا شال جوق ەدى. جاقتىرماعان ادامىن جابىرلەپ كورمەگەن، ۇزىندا كەگى، قىسقادا ءوشى جوق اسەكەڭ وزىنەن ءوزى سەسكەنىپ، سودان بەرى بالتا، پىشاقتى كوز الدىنان جاسىرىپ قوياتىن بولىپ ءجۇر. موسارتتى قىزعانىشتان ۋ بەرىپ سولەري ءولتىردى دەگەن وسەك بار. موسارتتىڭ ۋدان ەمەس، اجالىنان، سوزىلمالى ناۋقاستىڭ كەسىرىنەن كوتەرىلىپ ولگەنى راستالسا دا، عاسىر بويى قۇلاقتى ۋلاپ تاستاعان وسەك وبىۆاتەلدىڭ قاۋاشاقتاي ميشىعىن بوساتار ەمەس. ءجا، ول —موسارت، ول — سولەري. بۇل مال اشۋى عوي. مالدان باسقا تۇك كورمەگەندەي "مال اشۋى — جان اشۋى" — دەپ قازاقتىڭ اقتالا قالاتىنى بار. اسەكەڭ جابىرلەگەن كورشىسىن ەمەس، جابىرلەنگەن ءوزىن اقتاعىسى كەلمەي وتىر...
...جالعىز جيەن قارا پىشاق لاقتىرعان قارا شالدى دا داتتاعىسى كەلمەگەن. جالعىز قىزدى جارىپ شىققان، بىرەۋدىڭ ارتىنداعى جالعىز تۇياعىن جايراتىپ تاستاي جازدادىم-اۋ دەپ قاراشال ءوزىن-وزى جەرلەدى مە، جوق پا، ءبىراق كەشىرە كور دەپ ول دا مۇسىركەپ جاتپادى. تۇقىمعا تارتسا، جيەندە ناعاشى بار ما، ناتاشىدا جيەن بار ما، ايتەۋىر قارا شال ەكەۋىنىڭ قانىنداعى ءبىر بۇزىقتىق ورتاق ەكەنى راس تا شىعار. قاس قاعىم ساتتە بولعان ەرەگەس ءتىرى پەندەنىڭ كوزىنە تۇسكەن جوق، ءتىرى پەندەنىڭ كۋلاگىنا جەتكەن جوق. ەرتەڭىندە قاعاز-داپتەرىن قۇلىپ جارعاق سومكەسىنە سالىپ الدى دا تۋعان اۋىل قايداسىڭ دەپ تايىپ وتىردى. انام قالدى دەمەسە قيمايتىن دا ەشتەمە جوق ەكەن، جابىرلەدى دەپ كىنا تاعاتىن دا ەشكىم جوق ەكەن. "جەتىم بالا — كەكشىل" دەپ قازاق تەگى وتىرىك ايتادى، جەتىم بالا كوپشىل بولسا كەرەك. بالا كوڭىل قارا شالدى اياپ كەتىپ ەدى. كۇن سايىن كوزىنە ءتۇسىپ، كۇن سايىن جەرگە قاراتىپ، ءبىر اتاتتىعىن ەسىنە سالعىسى كەلمەپ ەدى. بالا كوڭىل قايدا بارمادى، قايدا قالمادى دەيسىڭ...
اسەكەڭنىڭ بالالىعى شولاقتامداعى توقال تامنىڭ توبەسىندە قالعان سياقتى. تاي تۋلاقپەن كۇنسىپ كەتكەن تۇيە ءجۇن كورپەنىڭ استىندا قالعان.
جاماتايىنعا تاستاپ كەتكەن اكەنىڭ قاراورمانى وڭشەڭ ءبىر قيقى-جيقى قارادومالاق بالالارمەن قارسى الدى. ءتۇبى جەزدە بولىپ كەلەتىن يرانباق ءبىر كيەردەن باسقا ارتىق دۇنيە بىتپەگەن، بالادان باسقا بايلىق قونباعان تۇر جاتىم كىسى اۋدان باسى دەپ اتالاتىن شولاقتامداعى ءجۇن-جۇرقا قويماسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى ەدى. اشۋى كوزىنىڭ قيىعىندا تۇراتىن يميگەن قاتپا قارانىڭ يراندا نە شارۋاسى، باقتا نە جۇمىسى بارىن كىم ءبىلسىن، ايتەۋىر، بالالارىنىڭ ءبارىن دە ءوزىنىڭ قالىبىنا سوعىپ تاپتىرعانداي بىركەلكى كوتەندەپتى، سولاردان ايىرماسى — شولاقتامدا جوق شاش قوياتىن، ونىسى قالىڭ قاباقتى قيعاش كوزىنىڭ جارمىسىن جارىق دۇنيەدەن جاسىرىپ تۇرادى؛ شولاقتامدا جوق شىنجىرلى ساعات تاعاتىن، ونىسىن كۇنىنە ءۇش مەزگىل كۇنگە قاراپ تۇزەتەدى؛ شولاقتامدا جوق لەسەپەت مىنەتىن، ونىسىن كوبىنە ءوزى ارقالاپ جۇرەدى. ءبۇل ۇيدەگى ءوڭى ءتۇزۋ تەك aپa سورلى. ءبىراق يميگەن قارانىڭ بيلىگى باسىمداۋ ما، بالا بىتكەننىڭ پوگونايى اناسىنان اداسىپ قالعان. اپاسى وتىرىك تە بولسا "جالعىزىم-اۋ" دەپ جىلاپ قارسى الدى. جەزدەسى قيعاشتانىپ وتىرىپ سالەمدى ساناپ الدى دا:
— ءاي، بۇل جامان دا اسكەردە مە ەدى؟!. قاي مايداننان قايتتىڭ؟ قول-اياق، باس-سيراق تۇگەل مە؟ — دەدى، سونان سوڭ تانا كەكىلىنىڭ استىنان قادالىپ وتىرىپ،-ەپتەپ تاناۋ جاتى دانەكۇستەۋ بولىپ قالعان ەكەن، وقاسى جوق، ورنىندا بولسا وڭالىپ كەتەدى، — دەدى.
توشپىسىنا تيىسپەگەنىنە قۇدايعا شۇكىر. جىلاپ قارسى العان اپاسىنان كورى جەزدەسىنىڭ قىجىرتپاسى ۇناپ ەدى. قاباعان كوز، قازىمىر قاباق قايسارلىقتىڭ بەتكە شىققان بەلگىسى ەكەن دە، جاناشىرلىق بولماسا، جانارىنان كىسىگە دەگەن ءزىلدى كەيىن دە تاپپاعان. ايتەۋىر ەركەك تانا بولعان سوڭ ءبۇل دا جەزدەسىنىڭ يىسىنە تارتتى ما، تورگە شىق دەپ العاش نۇسقاعان ورنى ءوزىنىڭ ءور جاعى ەدى، قاشان شولاقتامنان ۇزىن ساپارعا اتتانعانشا بالدىز شىركىن دە سول ورىننان تانعان جوق. تەك، ءبىر ءۇيدى جەكە قاقتاپ جامان ۇيرەنگەن قايران باس قاپتاعان بوقتاشاققا سىيمادى، العاشقى كۇنى-اق مەن تام توبەسىنە جاتامىن دەپ ەنشى سۇراعاندا اپا سورلى قىسىلدى: وگەيسىتتى دەگەن ەلدىڭ وسەگى مەن توسەك-ورىننىڭ تاپشىلىعىنان قايمىقسا كەرەك؛ جەزدە شىركىن قيتىعىپ، تاي تۋلاق پەن تۇيە ءجۇن كورپەنى تام توبەسىنە لاقتىرىپ تاستادى دا: "قىرعاندا اپاندى قايتىپ الارسىڭ" دەدى. تاي تۋلاقتىڭ جامباسقا سەپ، تۇيە ءجۇن كورپەنى جەزدەسى ءوزىنىڭ ۇستىنەن سىپىرىپ بەرگەنىن كەيىن ءبىلدى.
ارتىنان ىزدەپ كەلگەن اناسى جالعىز ۇلدى ناعاشى جۇرتىنا قايتىپ اپارا المادى: جالعىز ۇل شولاقتامنىڭ مەكتەبىن سىلتاۋراتتى دا، انا بايعۇس مۇنى قارا شاڭىراقتى قاڭىراتپالىق دەگەن بالاسىنىڭ ەستيارلىعى دەپ ءتۇسىندى. كەشىكپەي قارا شال ۇيدەگى باردى سىپىرىپ، ەلۋ كورپە، ون بەس سىرماق، بەس تەكەمەت، ءبىر بۇزاۋلى سيىرمەن جالعىز قىزدى قايتا ۇزاتىپ سالعان. ءبىراق اسەكەڭ سونان كايتىپ قىستىڭ كوزى قىراۋدا بولماسا تام توبەسىنەن تۇسكەن جوق، انا قۇشاعىن ءبىرجولا ۇمىتىپ، قاسىنا ەرگەن كولەڭكەدەي يرانباقتان قالمادى، اناسىنىڭ "اينالىپ كەتەيىن" كوپ جىلى سوزىنەن كورى جەزدەسىنىڭ قيعاش كەسەتىن وراق مىنەزى كوبىرەك ءسىڭىپ ەدى. "اسەكە!" — دەپ ەرتەڭگىسىن سيراعىنان تارتىپ وياتادى، بۇل ونىڭ جۇمساعىسى كەلگەنى؛ "ءبىزدىڭ ءبۇل جامان" دەپ باستاسا، جورتا بولسا دا ماقتاعىسى كەلگەنى؛ رەنجىسە — تاس كەرەڭ، تاتۋلىق ءۇشىن ءوزى كەلىپ جانە سۇيكەنبەيدى، اشۋلانسا كوزىنىڭ قيىعىن ءبىر تاستاپ وتكەنى جەتىپ جاتىر.
... — اسەكە، ءسىزدىڭ ۋجينىڭىز... تويىس سەنىڭ ۋجينىڭ كارى قويدىڭ قۇيقاسىنان دا كوپ قاينايتىن با ەدى؟..
— كەچيريپ قويعۇن، ءبىر تويدا ەكى جارلىق جوق. قارىننىڭ شۇرىلدايتىنىن بىلگەن سوڭ زاۆتراكتى تاڭداۋ كەرەك ەدى. كۇن تاس توبەدە تۇرىپ كەشكى اسىن ىشكەن قازاقتى كورگەم جوق... ءۇ- ءۇش-ش!.. كوپتەن بەرى كۇرەك ءتىسىمنىڭ قوزعالىپ جۇرگەنى... ءبىر كۇنى ىسقىرا الماي قالامىز با دەپ قورقامىن... كونسەرتتىڭ قاندايىن قالار ەدىڭ؟..
ۋجين تاڭدايمىن دەپ تاڭقايىپ قالعان باس ورمانشى بۇل جولى پاس دەدى. ورازا ناماز توقتىقتا، اشقۇرساق وتىرىپ كونسەرت تىڭداۋعا ونشا زاۋىق جوق ەدى. اسەكەڭ شالا بوكتىرىلگەن بۇرشاق، ساباقتى ينە، جارتى بانكە سالۆدول الىپ شىقتى دا ساباقتى ينەنى بۇرشاقتان وتكىزىپ كوز كورىم جەرگە تاستاپ قويدى. شاڭقاي ءتۇستىڭ الەتى ءوتىپ، كۇن بەسىنگە اۋعان كەز ەدى. ءبىرى قىزىل، ءبىرى تارتىل قوس قوراز باستاعان كورشىنىڭ ءبىر قورا تاۋىعى اتتىڭ جەمى، ءشوپتىڭ قوقىمىن بۇرقىراتىپ مەملەكەتتىك شەكارانى بۇزىپ كىردى. "ءۋجيننىڭ" كەشىگۋ سىرىن ەندى ۇققان باس ورمانشى ساسقانىنان اتىپ تۇردى. ەندىگى قالعانى بىرەۋدىڭ تاۋىعىن ۇرلاپ جەۋ ەدى.
— اسەكە، قويىڭىز!
— قاپا بولما، قارىنداش!.. «ىز-دى الىپ تاستا دەپ ايتتىم توي. سوسىن توشكاننىڭ الاي بازارىندا بولعانىڭ بار ما؟..
— الاي بازارىنا بارىپ تاۋىق ۇرلاپ كورگەم جوق.
— ەندەشە، سول الاي بازارىندا تاۋىق تۇرماق ەسەك تە اقىرا المايدى. Heگe دەيسىڭ توي؟.. قاقپا الدىندا ءبىر بوشكە ءساليدول، شوقپىت بايلاعان توقپاقتاي وقتاۋ ۇستاپ ەڭگەزەردەي ەكى جىگىت تۇرادى دا كولدەنەڭ وتكەن كوك ەسەكتى ساۋداگەردى توقتاتىپ، بەس تيىن باقىر الادى. مۇنىڭ اتىن ايلانشىق ءپ ۇلى دەيدى. Heگe دەيسىڭ توي؟ قاقپاشىنىڭ ءبىرى ەسەكتىڭ قۇيرىعىن كوتەرىپ، ەكىنشىسى وقتاۋمەن توق ىشەگىن ساليدولمەن تىعىنداپ بەرەدى. ىشقىعاڭدا توق ىشەككە جەل توقتاماسا ءماشىن تۇگىلى ەسەكتىڭ اڭگىسى دە اقىرا المايدى. سولاي، جولداس باس ورمانشى!.. ايتپەسە ءار ساعات سايىن سان ەسەك تۇرىپ الىپ اڭىراتسا الاي بازارى تۇرماق توشكان كوشىپ كەتپەي مە.
ەسەك نەگە اقىرۋى كەرەك، ول اقىرسا الاي بازارى مەن توشكەنت نەگە كوشۋى كەرەك؟ ونىڭ ۇرلىققا نە قاتىسى بولدى ەكەن؟ بىرىنە تۇسىنسە بۇيىرماسىن!.. جەلكەسىنەن جيرەن شابدار كەلىنشەك جەلپىنىپ جەتىپ كەلە مە دەپ زارە-قۇت تا قالمادى. اسەكەڭدە جىلت جوق ەكەن، الدەبىر اۋەندى ىسقىرىپ وتىر. ىسقىرىپ وتىرىپ:
— ول كونسەرتتى ەندى بەسىن بولا كورەسىڭ، — دەدى.
ايتىپ اۋىز جيعانشا بولعان جوق، قىزىل قوراز قاناتىمەن جەر سىزىپ اسەكەڭە قاراي دەدەكتەپ بارا جاتىر ەكەن، ىسقىرىپ وتىرىپ ساباقتى ينەنى بۇرشاعىمەن اۋزىنان سۋىرىپ الدى دا توق ىشەگىنە ءبىر كەسەك ءساليدولدى تولتىرىپ بەرىپ بوساتىپ جىبەردى. قىزىل قوراز ءبىر سىلكىنىپ، اجەپتاۋىر شارۋا بىتىرگەندەي شۇبار مەكيەنمەن كۇڭكىلدەسىپ جاتىر ەدى، تارعىل اتەش تارپاڭداۋ ەكەن، تاربايىپ جاتىپ الىپ شاتاق شىعاردى. ونىڭ نوقتاعا ءتۇسىپ قالعانىن پايدالانىپ قىزىل قوراز جۇگىرىپ بارىپ ءبىر تەۋىپ قايتتى.
— ءجا، ءجا! تۇگىڭدە كەتپەيدى! ءسال-پال ۇياتقا قالاسىن، ءبىراق، زاۋىمەن كەلگەن قوناقتى كونسەرتسىز جىبەرۋگە بولا ما! — دەپ اسەكەڭ تارعىل اتەشتى ايدارىنان ءبىر شەرتىپ ۇيىرىنە قوستى. — ال، ەندى ۋجين قامىنا كىرىسسەك تە بولادى.
اسەكەڭ اسىقپاي ءجۇرىپ جەروشاققا وت تامىزىپ، كوك شاۋگىمدى موسىعا ءىلدى دە "زاۆتراك چابانا"، "ۋجين تۋريستا" دەيتۇعىن ەكى كونسەرۆىنى قارا تاباعا توڭقاردى.
— باۋىرىم، ەرالاش دەگەنىڭ وسى بولادى!..
نە شارۋا بولماسىن اسەكەڭنىڭ كۇنى بۇرىن كارتاسىن اشپايتىن ادەتى ەكەن. وسىنداعى ءبيپىلنيسادان باستاپ قول شاياتىن باقىراشقا دەيىن ساناپ وتىرىپ ءۇي يەسىنىڭ ءبىر تونناداي شوپاننىڭ ورازاسى مەن ءتۋريستىڭ تۇنەمەل اسىن بوساتىپ تاستاعانىن بايقادى. كۇرەسىندە جاتقان بوس بانكىدەن ءۇي تۇرعىزسا دا بولعانداي.
— ءۋجيندى اسپانعا قاراپ وتىرىپ ىشەتىن بە ەدىڭ، الدە باسپانادا وتىرىپ ىشەسىڭ بە؟
— ماعان ءبارىبىر.
— وندا ۇيات تا بولسا جۇمسايىن دەپ تۇرمىن.
الدىندا قۋىقتاي تانا ءدالىزى بار جالعىز بولمەنىڭ جالعىز تاحتا، جالعىز ستول، جالعىز ورىندىقتان باسقا بار جيھازى كىتاپ پەن كۇيتاباق ەكەن، كۇشەيتكىش قوس دۇڭگىرشەككە جالعاعان راديولا موسارتتى تىستەپ الىپ سورە استىندا مەلشيىپ تۋر. تايگادا جاتىپ دۇنيە ءجۇزىنىڭ كلاسسيكتەرىمەن عانا تىلدەسەتىن دوسەنتتىڭ ايتەۋىر تابانى تاقتايعا تيمەيتىن كورىندى؛ توبەدەن ەدەنگە، توردەن تابالدىرىققا دەيىن توسەپ تاستاعان ايۋدىڭ تۋلاعى. تەنتەك شوقپار جيادى دەۋشى ەدى، اسەكەڭ دومبىرا باپتايدى ەكەن، قابىرعادان ءبىر ەمەس، جەتەۋىن سانادى، قاي زاماننىڭ قارۋى ەكەنىن كىم ءبىلسىن، سولاردىڭ ورتاسىنداعى كۇمىس قىناپتى قىلىشتان ۇلكەن ءبىر كىسىنىڭ ەسىمىن وقىدى، تەگى سىيلاعان ادامنىڭ قولتاڭباسى بولسا كەرەك.
— كۇتىپ قالدىق قوي.
جاس قاراعايدان قۇراعان جوزىنىڭ سۇيەگى زىلدەي، ەكەۋلەپ تىسقا زورعا شىعاردى. جاعالاتا ايۋ تۋلاق تاستادى دا:
— جالاڭاش وتىرساڭ دا دۇمىڭنەن جالىن ۇرادى! — دەپ ماقتادى.
قىزىل قوراز قاشاعا شىعىپ، كاناتىن سىلكىپ-سىلكىپ قىلعىنا بەردى دە ارت جاعىنان الدە نە جارىلىپ كەتكەندەي پارس ەتكەندە جانىپ قويارعا جەر تاپپاي، جىن قاققانداي بەزىپ الا جونەلدى. تاۋىق بىتكەننىڭ تاس-تالقانىن شىعارىپ، قىرعىن تيگەندەي شۋلاتقان. ويران -توپىرعا جۇگىرىپ جەتكەن جيرەن شابدار كەلىنشەك اۋەلدە توق سوققانداي سەرەيىپ تۇرىپ قالدى دا، الباستى باسقانداي باقىرىپ قورا جىرتىعىندا بۇعىپ جاتقان قىزىل قورازدىڭ قۇيرىعىن كورگەندە ەجىرەيىپ اسەكەڭە ءتوندى.
— ىسپاكويستبيە!.. تولكە ىسپاكويستبيە!.. قوراز قويانشىعى دەگەن وسى بولادى! — دەدى اسەكەڭ جيرەن شابدار كەلىنشەكتىڭ بەت-اۋزىن الاقانىمەن كۇنشىلىكتەن جاسقاپ. — كەچيريپ قويعۇن، ايقايلاپ ەستى كەتىرگەن سوڭ قورازىڭىزدى ەپتەپ وقىپ جىبەرىپ ەدىم...
اسەكەڭ الاقانىن جايىپ قاشا باسىندا تۇرعان تارعىل اتەشكە قاراپ الدەنەنى كۇبىرلەي باستاعان، وسىنداعى الا-قۇلا ازعانتاي جۇراعاتقا بەسىن نامازدىڭ بولعانىن حابارلايمىن دەپ قىلعىنعان تارعىل اتەش تە قىزىل قورازدىڭ كەيپىن قۇشىپ زىم-زيا جوق بولدى. ءتىل-اۋىزدان ايرىلعان مال يەسى وزىنە وقتالعان اسەكەڭنىڭ الاقانىن كوردى دە كوزى شاراسىنان اتىپ، ۇيىنە قاراي ۇرىپ بەردى. ىشەگى ءتۇيىلىپ ۇشىپ تۇسكەن بەكەت ەسىن جيعاندا دۇنيە تىم-تىرىس ەدى. اسەكەڭ الدەبىر اۋەندى ىسقىرىپ قويىپ، تۇك كورمەگەندەي، تۇك بىلمەگەندەي تاباداعى "ەرالاشتى" قارا سامارعا توڭقارىپ جاتتى.
— تىلەۋىندى بەرگىر!.. ەندى كايتىپ بۇل ماڭنان جۇرمەيتىندەي بولعان شىعارسىڭ! — دەپ كوك شاينەكتى موسىنان ءتۇسىردى.
كۇننىڭ شار تاباعى جيرەن شابدار كەلىنشەكتىڭ بەت-اۋزىنداي جايىلىپ بارىپ قۇلادى. ايىرماسى — بۇكىل دۇنيەگە كۇلىپ كەتكەن سياقتى. "اڭقيت! اڭقيت!" — دەپ كۇنى بويى قاقساعان كۇنگەي سۋىرىنىڭ جاتى قارىستى-اۋ دەگەندە تارعاق شىقتى دا "تارت، تارت!" — دەپ جىلىمعا باتىپ بارا جاتقانداي ساز بىتكەننىڭ تىرناسى مەن قازىن ۇركىتتى. ىمىرتپەن تالاسا وزەن بويىنان جايلاپ كوتەرىلگەن بوز تۇمان ۇيقى اكەلە جاتىر. قوڭىراۋلى قارا الا بۇقا باستاعان ءبىر قورا قارا الا سيىردى ىرگەدەن ايداپ تاستاعان جيرەن شابدار كەلىنشەك اسەكەڭنىڭ جارتىسىن اينالىپ ءوتىپ، جاپساردان ءبىر سىعالاپ كەتىپ ەدى، تەگى قىزىل قوراز بەن تارعىل اتەشتى ءالى تاپپاي جۇرسە كەرەك، تاۋىق قوراعا دا سۇڭگىپ شىقتى. جالبىز قايناتىپ تارتىپ، اسەكەڭ يىعىنا تون جاپقان سوڭ بەكەت تە قولىنىڭ قاقساعانىن ۇمىتىپ ماۋجىراپ وتىرعان، قوس قورازدىڭ كونسەرتى ەسىنە تۇسكەندە ۇيقىسى شايداي اشىلدى. اسەكەڭنىڭ "ەرالاشتان" كەيىنگى ەرمەگى قارا دومبىرا بولدى. باپتاۋىنا قاراعاندا قۇي تارتا ما دەپ ەدى، بوسقا ەمەگزىتىپ، كەزەكتى ۆاگنەرگە بەردى دە جاس شەكپەن شاناقتىڭ جارىعىن جەلىمدەۋگە كىرىسكەندە ەڭكەڭدەگەن قاۋىنباس بىرەۋ اپاق-ساپاقتا جەتىپ كەلدى دە، اي-شاي جوق ءبىر جارتىنى جوزىعا تارس ەتكىزدى.
— امان-ەسەن بارمىسىڭ؟
— بارمىز عوي، — دەدى اسەكەڭ. — كوشە الماي وتىرمىز... تويىس، كەلمەي وتىر!.. ياۆنو!..
— ءۋاح-ۋاح-ۋاح!.. مالادەس!.. ءبىزدىڭ مىقتىنى ءبىر ساستىرىپسىڭ! بىردەمەسى بولعاندا تۇسىك تاستايتىن جەرگە جەتە الماي قالعانداي ەكەن!.. ءوح-وح!..
كوزىلدىرىگى اتىزداي، كوز شاراسىن سۋىرىپ تۇر ەكەن، جان-جاعىنا شۇڭىرەندەپ، يتاياق ىزدەگەن ءيتتىڭ كوزىندەي ىشىپ-جەپ بارا جاتقان سوڭ اسەكەڭ "ەرالاشتىڭ" قالعانىن تاباسىمەن الدىنا قويا سالدى.
— اينالايىن اسەكە، وسى سەنىڭ زرياپلاتاڭ قانشا؟
— جەتەدى عوي...
— تاڭعى اسىڭ شاباندىكى، تۇسكى اسىڭ اڭشىنىكى، كەشكى اسىڭ تورىستىكى!.. قالاي شاق كەلەدى دەگەنىم دە.
— كەلەدى عوي...
— مىنا جىگىتتى كىم دەيمىز؟
— Tءوpic.
— ياپىراي، اتتىلى، جاياۋلى ءتورىس دەگەن قاپتاپ كەتتى. يەن تايگادا وسىلار نە جەيدى.
— ءتورىستىڭ زاۆتراگىن جەيدى دە...
— بۇعىندا ءبۇتىن شالبارى جوق، جەر كەزگەن نە تەڭى دەيمىن-اۋ. ايتپاقشى، مىناۋ تۇپ-تۋرا سەنىڭ جەرىك اسىڭ ەكەن، كەل ىنىشەك، جاقىن وتىر. بوتەلكەنى دە جاتىرقامايتىن شىعارسىڭ. مىنا اسەكەڭ ەكەۋمىز ەپتەپ... اعايىن بولعان سوڭ اراعا ەپتەپ ءسوز جۇگىرمەي تۇرمايدى. مالادەس! مىقتاپ قورقىتىپسىڭ! تۇنىمەن سەلكىلدەپ شىعاتىن بولدى!..
اسەكەڭنىڭ جالعىز جاناشىرىنداي كيىپ-جارىپ كىرگەن قاۋىنباسپەن ەرە داستارقاندى اشقاراق كوز، سۇعاناق قول جايلاپ جۇرگەندەي بولىپ ەدى، وعان قوسا، وڭىرىنەن مۇڭكىگەن بالىق پەن بورسىعان قوعانىڭ ءيىسى تۇنشىقتىرىپ بارادى. كۇنى بويى اۋ سۇزگەن شىرىش قولدىڭ جىقپىلى مەن سوياۋداي تىرناقتىڭ كوبەسىنەن شىلاۋشىن سورعالاپ تۇرعانداي بەكەتتىڭ تۇلا بويى تۇرشىكتى. بۇل ءوڭىردىڭ بەكتەرى مەن حاندارىنىڭ دا ايدى ۇستاپ، كۇندى قورعاپ تۇرعاندارى شامالى ەدى، ەندى اسەكەڭدى قۇلدار قاماي باستاعان با؟.. لەسنيچيي دە، زاۆفەرما دا وسى تىنىمقۇلدىڭ ءوزى بولىپ شىقتى عوي.
تىنىمقۇل تۇبىندە قالعان شايدىڭ ساماسىن سارىقپاستان ءۇش كەسەگە اراقتى لىقىتىپ قۇيدى دا بوتەلكەنى سارقىتىمەن ادالباقانداعى قورجىنعا سۇڭگىتىپ جىبەردى. سونىڭ ءوزىن دە جارىلقاپ تاستاعانداي:
— ات اۋناعان جەردە تۇك قالادى! — دەپ جومارتىققا سانادى دا كەسەنى قولىنا الىپ: — ال كەتىر ءالى تىگىنەن جىراققا! — دەپ اسەكەڭە، سونان سوڭ ءالى دە ءاتى-جونىن سۇراماعان ىنىشەگىنە قارادى. — تارتىپ جىبەر! ءبۇل دا سەنىڭ بوتەن اسىڭ ەمەس، الگىندە عانا قاڭعىرعان تورىستەن ءبىر سازانعا ايىرباستاپ الدىم. سازانىم قانداي ەدى دەسەڭشى! تۋرا تايىنشاداي! ءسال شىداعاندا ەكەۋىن بەرگەندەي ەدى. بۇل ءتورىس پەن اڭشىدان اقىماق حالىق جوق، تەسىك باقىرمەن-اقتىر جالاڭاش شەشىندىرىپ الۋعا بولادى!..
تىنەكەڭە ەشكىم ەرە قويماعان سوڭ جالعىز اتتاندى. تاباداعى "ەرالاشتان" ءبىر قاۋىپ، جان-جاعىن تاعى دا تىنتە باستاعان.
— نانعا ۇياتتىمىز، — دەپ اسەكەڭ دوربا تۇبىندە قالعان ەكى-ۇش پراندىكتى جوزىعا توگىپ تاستادى.
— ياپىراي، ءبىزدىڭ اسەكەڭدەر ارىسدومكرات قوي، جەگەن جەمىن كورمەيمىسىڭ! — دەپ پراندىكتىڭ ءبىرىن بىتەۋ ومىرىپ جىبەردى.
كەكەتكەنى مە، الدە بارى سول ما، اريستوكراتتى ارىسدومكرات قىلىپ وتىرعان تىنەكەڭ "ەرالاشتى" تاقىرلاپ، قوس كەسەدەگى مولتەڭدەپ قالعان اراققا كوزىنىڭ قۇرتىن قايتا سالدى.
— اۋ، اسەكە، مىنانى جىلاتپاي جاھاننامعا جىبەر!
ەرنى شۇرشيگەنمەن ىسقىرىعى جوق، يىققا مىنگەن تورتكوز تاجالدىڭ ابىتەرىنەن، جان -القىمنان العان جاناشىرلىعىنان اۋەنىنەن جاڭىلىپ قالعان اسەكەڭ، مىنا پالەنى قايتسەم ەكەن دەگەندەي كەسەگە ءۇڭىلىپ وتىرىپ قالدى.
— وسى دومبىراڭنىڭ ءبىرىن قالاسام با دەپ ءجۇرمىن.
— مۇنىڭ ەندى دياپازونى بولەك، شوشقا باتۋعا جارامايدى عوي.
— شوشقا باعۋعا دا جاراماعان قۋ اتاشپەن نە مال تابامىن دەپ ءجۇرسىڭ؟ — دەپ تىنەكەڭ ەگەردىڭ قولىنان دومبىراسىن جايلاپ قانا تارتىپ الىپ، جايلاپ قانا ادالباقانعا ىلە سالدى دا قوپانداي بەرگەن اسەكەڭدى قۇشاقتاعان بولىپ جەلكەسىنەن باسىپ وتىرعىزدى.
شوڭقايىپ قالعان وتاعاسى، باس سالىپ سۇيەدى-اۋ دەدى مە، جارتى كەز قاۋىن باستان قيسىق مۇرنىن الىپ قاشىپ ەدى، ءبىراق تىنەكەڭ دە جۇرەگى ەزىلىپ، كوڭىلى قول بولىپ وتىر ەكەن، اقىرى ءۇي يەسى بەتتىڭ ءبىر قاپتالىن دۇردىك ەرىنگە بەرىپ تىندى.
— ءاي، اسەكاي! — دەپ تىنەكەڭ قاپسىرا قۇشاقتاپ، سىعىپ-سىعىپ جىبەردى. — ءاي، اسەكە -اي، و باستان اۋليە بوپ تۋعان ادامسىڭ عوي! تاۋلىگىنە جيىرما ءتورت ساعات اناۋ كومەيىڭ كۇيگىر كۇيساندىقپەن قوسىلا ۇلىعانشا جيىرما تورت تيىن تاپساڭ قايتەر ەدى؟!. جارايدى، قۇندىز قولعا تۇسپەيدى، سۋسار مەن بۇلعىن كەپيەتىڭە سىيمايدى، اناۋ ارعى بەتتەگى اجىبەك ارىپتەسىڭ سياقتى ءتيىن مەن بارشا تىشقاننان-اق جىلىنا ەكى-ۇش مىڭدى بوكتەرىپ الۋعا بولادى عوي. ءتىپتى، ءبارىن قوي دا ايۋدىڭ ءوتى، بۇعىنىڭ شىبىعىن ىزدەگەن جۇرت قانشاما؟! ءشوپتىڭ تامىرىمەن بايىن جاتقاندار دا بار. تايگانىڭ شىبىن-شىركەيى دە قولىندا ەمەس پە!..
— سولايىن سولاي عوي، تىنەكە. ءبىراق، تايگانىڭ تاعىسىن الدىمەن ۇستاۋ كەرەك، سوسىن تەرىسىن شەشۋ كەرەك، يلەۋ كەرەك دەگەن سياقتى. ونىڭ الاتىن ادامىن قايدان تاباسىڭ؟
— ءسوز ەكەن-اۋ!.. مىناۋ جاتقان ءتورىسىڭ وسىندا تەزەك تەرۋگە كەلىپ پە؟! قۇداي بىلەدى، قوينى تولعان اقشا. سولاي مە، ىنىشەك؟..
— بار عوي..
— انە!.. كوردىڭ بە!.. ءاي، اسەكە-اي، ءزالىمسىڭ-اۋ! وڭاي ولجانى ماعان جەتكىزبەي جول ورتادان بۇرىپ الىپ قالعان ەكەنسىڭ-اۋ! باسە، بۇلدانۋىڭ جامان!
— سولايىن سولاي عوي، ءبىراق وكىمەتتى قاي قالتاڭا تىعاسىڭ؟
— ءتىفۋ!.. اسەكە-اۋ، اڭ مەن قۇستىڭ وكىمەتى ءوزىڭ ەمەسپىسىڭ؟!
— سوندا مەن ءوزىمنىڭ ۇستىمنەن ءوزىم اكت جاساۋىم كەرەك پە؟
— ويبۋ، ءوز قۇيرىعىڭا ءوزى بۇرىن تىققان قايران قوجەكەم-اي! ساعان نە دەيىن!..
— سول بۇرىشى قۇرعىر تابىلماي وتىر-اۋ! ايتپەسە ءساليدولدا نەمىز بار!.. سولاي، تىنەكە، تايگانىڭ تاتىسى تيەپ ساتاتىن اتاش ەمەس. ءسىزدىڭ كليەنتىڭىز دە باسقا توي. وزدەرى كەلەدى، وزدەرى كەسەدى، وزدەرى تيەپ اكەتەدى. ءسىزدىڭ مىندەتىڭىز تەك تيىن-تەبەن ساناۋ!..
— اندىپ ءجۇر ەكەنسىڭ توي!..
— ەندى اي قاراپ ءجۇر دەيمىسىڭ!
— ابايلا، اسەكە، باياعىدا، ءدىن-مۇسىلمان اماندا قاڭعىرىپ ءبىر قوجا كەلگەن ەكەن، وسى ەلدىڭ ءاعىزۇبيللادان حابارى جوق ناداندارى قول-اياعىن بايلاپ بۇقتىرمانىڭ قامىسىنا تىر جالاڭاش لاقتىرىپ جىبەرىپتى دە ماسا تالاپ ءولتىرىپتى. ءۋاح – ءۋاح-ۋاح!. .ءوح – ءوح-وح!..
— توپىراعىڭ تورقا بولعىر، قايران تۋىسىم-اي، ارام قاننان قۇتىلىپ، جۇماقتان ءبىراق شىققان ەكەنسىڭ-اۋ!..
— سەن ەكەۋمىز جۇماقتى قايتەمىز. تىنىشتىققا نە جەتسىن. ايتپەسە جۇماق تۇگىلى، تۇركىستانىڭدى تابا الماي قالارسىڭ!..
تىنىمكۇل قورجىنداعى بوتەلكەنى سۇمەڭ ەتكىزىپ سۋىرىپ الدى دا تىعىنىن قاعىپ جىبەرىپ، بەكەتتىڭ الدىنداعى كەسەگە قولىن سوزا بەرىپ كىلت توقتادى.
— جارالى قابان سەكىلدى مىناۋىڭنىڭ جاتىسى جامان ەكەن! ولگەنىن دە بىلمەيسىڭ، ۇيىقتاعانى دا بەلگىسىز!..
تىنەكەڭ اراق قۇيدى، بەكەتتىڭ اۋزى-باسىنىڭ اماندىعىن تەكسەرىپ شىققانشا اسەكەڭ جوزىنىڭ استىنداعى ىدىس جۋعان سودانىڭ ءبىر ءتۇيىرىن ساۋساعىنا قىستىردى دا الاقانىن جايىپ، كوزدى تارس جۇمىپ وتىرا قالدى. تىنەكەڭ وعان ءتورت كوزىنىڭ شاماسىن تۇگەل سالعان.
— ءزاھار بول!.. ءزاھار بولعىر، ءزاھار بول! — دەپ اسەكەڭ الاقانىن كەسەنىڭ ۇستىنەن ءۇش اينالدىرعاندا اراقتا بۇرقىلداپ قايناپ شىعا كەلدى.
تىنەكەڭنىڭ كوزى كوزىلدىرىگىنەن شىعىپ ايلانىپ كەتىپ ەدى.. اسەكەڭ شاي قاسىقپەن كەسەنى ساپىرىپ-ساپىرىپ قالعاندا اق كوبىك اتىپ كەتتى.
— تارتىپ جىبەرىڭىز، تىنەكە!
— ءاي، مىناعان سەن نە ىستەدىڭ؟
— تۇك تە ىستەگەن جوقپىن... ەپتەپ قانا وقىدىم... تارتىپ جىبەرسەڭىز جانىڭىز نە جانناتتان شىعادى، نە قىزىل قوراز بەن تارعىل اتەشىڭىزدى جاتقان جەرىنەن تۋرا تاۋىپ الاسىز!..
— ءاي، سەن ءوزىڭ!.. سەن ءوزىڭ شىنىندا دا جاۋىز ەكەنسىڭ توي!
— جاۋىز بولماساق تا ەپتەپ اۋزى دۋالى تۇقىمنىڭ ۇرپاعى ەدىم.
تىنەكەڭ كەسەدەن جىلان كورگەندەي ەجىرەيىپ اتىپ تۇرعان، باسپانىڭ شاتىرىن توبەسىمەن تاڭق ەتكىزىپ ءبىر پەردى دە، تۋ سىرتىنان وسقىرىنىپ جەر تارپىعان قۇلا بەستىنىڭ دۇڭكىلىنەن موسىنى قاتا-سوتا ىرشىپ ءتۇستى. قاۋىن باسى قالشىلداپ، الباستى قاۋمالاپ كەلە جاتقانداي ارتىنا ۇركە قارادى. اسەكەڭ الدەبىر اۋەندى ىسقىرىپ، تۇك كورمەگەندەي، تۇك بىلمەگەندەي دومبىراسىنا قول سوزدى. تىنەكەڭ باسپادان شىعىپ الىپ، ارتىنا تاعى بۇرىلدى. ءبۇل جولى جاناشىر ىزدەگەندەي بەكەتتەن قايىر كۇتىپ ەدى، شىنىڭدا ولگەن قابانداي بوكسەرىلىپ جاتىر ەكەن، ونىڭ جاستىققا تاناۋىن تىعىپ الىپ كۇلكىدەن ءولىپ جاتقانىن قاۋىنباس سەزگەن جوق.
— ءاي، جاۋىز!.. سەن مىنا وقىعانىڭدى قويمادىڭ بار عوي!.. قويمادىڭ بار عوي!.. وسىدان ءبىر تاۋىعىم ءولدى بار عوي!.. تۋرا باراتىن جەرىڭدى تاۋىپ بەرەمىن! وقىعاندارعا دا زاڭ بار، ءبىلدىڭ بە!.. ەششە كاك بار!.. ءبىلدىڭ بە!..
— تىنەكە، قورىقپاڭىز، مەن ىشىمنەن دە ەشكىمدى قارعامايمىن!
— پادۋمايىش!.. قيسىقمۇرىن جۇرتتا جوقتاي!.. جالعىز ات، جالعىز دومبىرالى جىندىلاردىڭ كۇنى وتكەن! وندايلاردى بۇگىندە وكىمەت تۇگىلى، ەل دە كوتەرمەيدى! ءبىلدىڭ بە!.. پادۋمايىش! قيسايىپ الىپ!..
قيراتارسىڭ دەپ اسەكەڭ قالدى. قيسايتتىم دەپ قاۋىنباس كەتتى. قورانىڭ الدەبىر جاپسارىنان يت تالاپ جاتقانداي تۇنشىعىپ قوراز باقىردى. تەرەزەدەن ۇرلانا سىعالاعان جيرەن شابدار كەلىنشەك شىمىلدىقپەن ءجۇزىن جاسىرا قويىپ ەدى. كۇيەۋىنىڭ امان-ەسەن قولىنا تيگەنىنە قۋانعان بولار...
قارا الا بۇقا دا جۋساۋدى بىلمەيتىن جانۋار ەكەن، ءتۇن ورتاسىنا دەيىن وكىرىپ قوڭىراۋ قاقتى. ازىناعاندا ايۋلىنىڭ اسپانىن جىرتقانداي ەدى، ءبۇل از بولعانداي وزەن بويىنان تاعى بىرەۋى وكىرىپ بەردى دە كۇنشىلىكتەن ەگەسكە تۇسكەن ەكەۋى ال كەلىپ جارىسسىن. اربىردەن سوڭ جىلقى كىسىنەدى، دەلەبەسى قوزعان بەستى ايعىر اقىردى كۇرس-كۇرس ۇرعىلاپ ىرگەنى سولقىلداتتى. تايگادا تۇندە دە تىنىشتىق جوق ەكەن، اسەكەڭنىڭ تاعىلارى قايدا جۇرگەنىڭ كىم ءبىلسىن، كۇندىز كوزگە تۇسپەگەنمەن، ايتەۋىر ورمان تولا ءتورت تۇلىك سياقتى.
— قاپتاپ كەتكەن بۇل نەتكەن مال؟
— مال دەگەن مال دا. مالدىڭ بارى جاقسى دا، — دەي سالدى اسەكەڭ ءمان بەرمەگەندەي.
— كىمنىڭ مالى؟
— يەسى جوق.
— يەسى جوعى قالاي؟
— سولاي... مىناۋ كىمدىكى دەپ تۇستەپ كەلگەندە ءبارى قاشادى. ال بىرەۋىن ۇستاپ كورشى، بۇكىل اۋدان بورىدەي شۋلاسىن!..
— قىزىق ەكەن!
— نەسى قىزىق؟.. تىنەكەڭ تاڭنان قارا كەشكە دەيىن بالىق اۋلادى دەيمىسىڭ؟ قاتقانى!.. تىنەكەڭە بالىقتىڭ پۇتى بەش تيىن! ارالعا بارىپ قايتتى، ارالعا تىققان سيىر مەن جىلقىسىن تۇگەندەپ قايتتى. بۇزاۋى قانشا، قۇلىنى قانشا؟.. جالاققا تۋز توگۋ كەرەك، جەم توگۋ كەرەك دەگەن سياقتى.
بەكەت تۇنەمەل قاپتىڭ كۇلاپاراسىن سەرپىپ تاستاپ تۇرەگەلىپ وتىردى. اسەكەڭ كوزدى سۇلگىمەن تاڭىپ تاستاپ سەرەيىپ ءتۇسىپ جاتىر ەكەن، مىناۋ وكىرگەن بۇقا، ازىناعان ازباننىڭ ورمان تىتىرەنتكەن داۋسى قاپەرىندە جوق سياقتى، ءبىراق ءبىر جاققا قاشىپ كەتەتىندەي "شيپكاسىنىڭ" قورابىنان قولىن الماپتى. تۇنەمەل قاپقا كىرگەندە كارتا كوتەرىپ كەتكەندەي ءبىر-اق ۋىس ەكەن، شوپان مەن ءتۋريستىڭ كونسەرۆىلى الدانىشىنان باسقا بوتەگەسىندە ءبىر ءتۇيىر تاماق، نە ءبىر تامشى شاراپ جوق قاعىلەز ادامنىڭ بويىنا بىتكەن وسىنشاما ەنەرگيا قارا باقايىنان ورە مە دەپ ويلادى دا ءبىر ءۇيلى جاندى الاقاننىڭ سيقىرىمەن قورقىتقان مازاعى ەسىنە ءتۇسىپ كۇتىپ جىبەردى. تەگى اسەكەندەر ولەيىن دەپ جاتقان ادامنىڭ اجالىن دا كۇلكىسىمەن ۇركىتەتىن بولار. سول ءۇشىن ەسىگىنەن سىعالاۋعا بەتى جوق بورسىپ كەتكەن تەكسىزدەردەن ءسوز ەستىپ...
— اسەكە، كورشىڭىزدىڭ ەس-اقىلى دۇرىس پا؟
— بۇگىنگى ەسى دۇرىس ادامنىڭ سورتى وسى بولسا قايتەسىڭ. بولسىن بولماسىن لەسحوزىڭنىڭ ءبىر ءبولىمىن بيلەپ وتىرعان جوق پا.
— ەسى دۇرىس ادام الدى-ارتىنا ءبىر قاراسا كەرەك ەدى توي. اسىراي الماي جاتقان بوقتاشاعى جانە جوق سياقتى...
— جاراتقان يەم ءتورت قۇبىلاڭدى قاشان تەڭ قىلعان. مال بەرگەن سوڭ باس جاعىنان ەپتەپ قىسقان دا... سونان سوڭ مال يەسى جالعىز تىنەكەڭ بولسا ءجون عوي. وعان اۋداننىڭ كىشكەنتاي مەكەمەسىنىڭ شولاعىنان باستاپ وكىمەتىنىڭ تورە اعاسىنا دەيىن ەنشىلەس دەسەم مەن وسەكشى بولامىن. تىنەكەڭ سونى باعادى دا بارماعىن جالايدى. ارالدىڭ اۋزىندا وتىرىپ ايعايشى بولۋعا كىم كونبەس دەيسىڭ... ايتپەسە تابىن-تابىن سيىر، ءۇيىر-ۇيىر جىلقىنىڭ جەم-شوبىنە ءبىر ادامنىڭ ءبيتى شاق كەلە مە؟! ايتپەسە تىنەكەڭدەر جۋان-جۋان سويلەي مە؟!. تىنەكەڭدى ارالدىڭ اۋزىنا تىعىن قىپ تىعىپ وتىرعان قول جۋان عوي.
— جىلىنا ءبىر مال جەسىن، مەيلى، ءۇش-تورت مال جەسىن، سوندا قالعانىن قايدا اپارىپ سىيعىزام دەيدى ەكەن؟
— سوۆحوز بەن كولحوز شە؟.. سولاردىڭ ءبارى جىل سايىن ەت جوسپارىن ورىنداپ جاتىر دەيمىسىڭ؟ اقشانىڭ يەسى بولەك بولعانمەن ەت سالماعى سولاردىڭ ەسەبىنەن كەتەدى. سولاي، جولداس باس ورمانشى، ونىڭ ءبارى تەك جەۋ ءۇشىن ەمەس.
— وكىمەت قايدا؟ زاڭ ورىندارى قايدا؟
— قايدا دەيمىسىڭ؟.. مال يەسى سەلسوۆەتتەن جاسىرعان بولادى، سەلسوۆەت پروكۋروردان جاسىرعان بولادى. "بولادىمەن" جۇرگەندە بوياۋى ءسىڭىپ تە كەتەدى. جەرىمدى بوسات دەپ سەنىڭ كارى بوز سەرىڭ موڭكىپ كورىپ ەدى، ءوزىن ىرعاي باستادى. كوز الارتقاندى كىم جاقسى كورەدى دەيسىڭ. وكىمەت ءوزىم بول سام، ءبىر-اق كۇندە ساناپ الىپ، اقتىسىن جاساپ، سپەسحوزعا تىپ -تىيپىل قىپ ايداپ تاستايتىن – اق شارۋا. سولاي... اعاشىڭدى اعايىننىڭ مالىنداي كەرتىپ جەپ جاتقان تىنەكەندەرگە، اناۋ ءابدىجاپارلارعا ءوزىڭ نە ىستەگەندەيسىڭ؟.. ماعان تۇركىستانىڭدى تاپپاي قالاسىڭ دەدى. سەن الماتىڭنىڭ قاي تۇستا ەكەنىن ۇمىتقان جوقپىسىڭ؟!.
— ءيا، شارۋاسى دا، شاتاعى دا كوپ ەكەن، — دەدى ءومىرى شارۋانىڭ باسىن ۇستاپ كورمەگەن باس ورمانشى.
شارۋانىڭ باسى قايسى، اياتى قايدا، ونشا ءتۇسىنىپ تە وتىرعان جوق، ايتەۋىر، وسى ۋاقىتقا دەيىن بەكەت كورگەن تىرشىلىك نورماسىنا ەگەر دە، لەسنيچيي دە ۇيلەسپەيتىن سياقتى، ەكەۋىنە دە ءبىر نارسە جەتپەيتىن سياقتى؛ ءبىرى جالعىز كورپە، جالعىز اتپەن قاتىن بالادان بەزىپ، دۇنيەنى تورىك قىلعان ديۋانا دا، ەكىنشىسى جالعىز قاتىن، جالقى باسى ءۇشىن جارعاق قۇلاعى جاستىققا تيمەي، دۇنيەنى جۇلىپ جەپ بارا جاتقان تويىمسىز جالماۋىز؛ انشەيىندە قوساقتاپ بايلاسا ءبىرىن-بىرى ءسۇزىپ ولتىرەتىن ەكى ءتيپتىڭ كەرەڭ تايگادا، ءبىر بوساعادا كەلىپ تابىسقانىنا تاڭى بار؛ ءبىرى وزىنە-وزى سەنگەن ولەرمەن دە، ەكىنشىسى بىرەۋگە سەنگەن كۇنگەيدىڭ بىتەۋ بورسىعى.
— بۇرىن سان مىڭ قاز-ۇيرەك ۇيا سالاتىن ارالدا ءقازىر مالدىڭ جاپاسىنان باسقا دىم جوق. قويناۋ-قويناۋدىڭ شوبىنەن تۇك قويماي تاعىنىڭ ءورىسىن تارىلتتىق. پايدالانا بەر دەپ جەردىڭ ءبارىن كولحوز، سوۆحوزعا كەسىپ بەرىپ تاناۋدى تاڭقيتىپ قويعان لەسحوز سەنسىڭ. ال ولار ءتۇبى وزىنىكى بولماعان سوڭ اعاشىن دا، اڭىن دا جاۋدىڭ مالىنداي توناپ جاتىر. ءتۇبى زاكازنيك بولماي مالدان دا، مالدان جامان ورمانشى مەن ومارتاشىدان قۇتىلۋ قيىن شىعار... قالاي، جولداس باس ورمانشى، قاراورماننىڭ يەسى سەنسىڭ توي، قاشانعى كۇتەمىز؟..
اسەكەڭ جاۋاپتىڭ بولمايتىنىن ءبىلىپ وتىرىپ قادالدى. بەكەت بىلگەنىن ايتىپ قۇتىلار ەدى، ءبىراق ونى قيسىق مۇرىن قاناعات تۇتسىن با، ون بەس جىلدان بەرى التايدىڭ ساۋىرىن ۇلتانىمەن جاۋىر قىلعان مۇسكەنەنىڭ ىشىندە بەكەت بىلمەيتىن دە نە پالە جاتقان شىعار -اۋ... ءجۇز گەكتار دا ەمەس، پالەنبەي ءجۇز مىڭ گەكتاردى قول كۇشىمەن يگەرۋ بىلاي تۇرسىن، ونى ءورت پەن اپاتتان قورعاۋدىڭ ءوزى قيىن بولعان سوڭ، ءجۇز مىڭ گەكتارعا جۋىعى ءارتۇرلى شارۋاشىلىقتارعا ۇزاقمەرزىمدى پايدالانۋعا بەرىلگەنى دە راس. سان جىلدان بەرى سول جەرگە شىبىق تا شانشىلماي، بارىنىڭ ءوزى تىپ-تيپىل بولعانى جانە راس. اسەكەڭنىڭ ارمانى اڭ شارۋاشىلىعى ورمان شارۋاشىلىعىنىڭ ەنشىسىنە بەرىلسە دەيدى. بۇل دا ەكى جارتى ءبىر ءبۇتىن بولىپ كۇن كەشۋدىڭ امالى. تۋ سوناۋ لەنينگراد پەن ارحانگەلسكىدەن سان دۇركىن كوميسسيا شاقىرتىپ، جارتى عۇمىرىن التاي ءۇشىن سارپ ەتكەندەگى سيعاتتىڭ دا قول جەتپەي جۇرگەن ارمانى كوپ-اق. ورمان قورى سارقىلىپ كەتكەن التايدىڭ وسى ۋاقىتقا دەيىن وندىرىستىك ءۇشىنشى كاتەگوريادا جۇرگەنىن ەل بىلمەسە دە جوعارعى جاق جيىرما جىلدان بەرى قانىق. ءسويتىپ وتىرىپ، رەسپۋبليكا ورمان قورىنىڭ سەكسەن پروسەنتى التايدا دەپ شىرەنىسەتىنى بار. ال شىرەنەتىندەي شاپكەسىندە ايدار تۇرماق سىنىق قاۋىرسىن دا جوق. اسەكەڭ مۇنى دا بىلمەي وتىر دەيمىسىڭ؟.. تەك ونەر دوسەنتتىڭ تايگادا قاي كومپوزيتوردى جوعالتقانىن بەكەتتىڭ بىلمەي وتىرعانى راس.
اسەكەڭ قۇلا بەستىنىڭ الدىنا قۇراق سالىپ، جالىنان سيپاپ، ساۋىرىنان قاعىپ تىنىشتاپ قايتتى. اتدوربانى كوتەرە كەلگەن ەدى، جەم بە دەسە بالقاراعايدىڭ جاڭعاعى ەكەن، اقىرى ۇيىقتامايتىن بولساڭ اۋزى-باسىندى ىرباڭداتا جات دەگەنى شىعار...
بەكەتتىڭ كوڭىلى ءار جاقتا ەدى. ەكى-اق دۇركىن كەزدەسىپ، ءالى دە "ءسىزىن" ۇمىتا الماي، "سەنگە" كوشە الماي جۇرگەن اسەكەڭدى جاتسىنباسا دا جاقىن تۇتا الماي، زايمكەنى، ءپاتۋاسىز بولسا دا بەسكەمپىردىڭ وسپاق ءازىلىن، شالا پىسكەن ماكاروننىڭ كوكاياز كوجەسىن اڭسادى. ءابدىجاپاردان باستاپ، جەتى جىل ءدام-تۇز تاتىسقان جولداستارىن الداپ، اقىماق قىلىپ كەتكەنى تاعى بار.
ون مىڭ كۋبومەتر اعاش — بولىمشەنىڭ ءبىر جىلدىق ءونىمى. بۇل وڭىردەگى ورمان القابىنىڭ ەكىنشى كاتەگورياعا اۋىسۋىنا بايلانىستى جىندىسايدا كەسۋگە جارارلىق مۇنشالىق قور جوق سياقتى ەدى. ءابدىجاپاردىڭ بارماق باستى، كوز قىستى ساسىق قۇلىعىن جاقسى بىلەتىن بەكەت جاسىرىن تۇردە جاقىپتىڭ بريگاداسىنا بالتاشى بولىپ كىرىپ، ەكى جۇمانىڭ ىشىندە بۇكىل جىندىسايدىڭ جىقپىل-قالتارىسىن قاعىپ ءجۇرىپ ءابدىجاپاردىڭ قويماسىن اقتارىپ قايتتى. ءبىراق ءوزى دە ءولىم اۋزىنان قايتقان...
بەكەت بالتاشىلارعا بەسىنشى قول بولىپ كىرگەلى شىرپى باسىن سىندىرعان جوق-تى. ەرتەندى-كەش ۇزاق جوعالىپ، جالعىز ءوزى تايگانى تىنتە بەرگەنىنەن كۇدىكتەندى مە، جاقىپ تا مۇنى بىردە "قاقپاندى قاراۋعا"، بىردە "قامىر جايۋعا" تاستاپ كەتىپ ءجۇردى. اينالىپ كەلىپ ءىزىمدى اڭديدى دەپ بەكەت تە ويلاماعان. ءابدىجاپار مەن جاقىپتىڭ لەسپرومحوزدى الدايتىن جوسپارلى دۇنيەسىن، "گونورار" دەپ اتالاتىن كولدەنەڭ اقشانىڭ قويماسىن جاتقا بىلەتىن ءتىسقاقتى كالىمششيك جارتى ايدا بريگادانىڭ جارتى جىلدىق ءىزىن ىندەتىپ شىقتى. جۇتقىنشاقتىڭ كەڭ زامانىندا بورەنە دە قۇلقىننان قۇيرىق مايداي جىلماي وتەدى. ال قۇرىلىس ماتەريالىنا سۋساپ وتىرعان مەكەمە، شارۋاشىلىقتاردىڭ كومەيىنە نە تىقساڭ دا كۇيەدەي جالايدى. كەزىندە مول "گونورارعا" بەكەت تە تاناۋىن تىققان: تەحنيكا جەتپەيتىن تۇكپىر-تۇكپىردەگى جىنىستان مىڭداعان كۋبومەتر اعاشتى جەڭ ۇشىنان جىتىرىپ جىبەرىپ، ءابدىجاپارلار كەسىلگەن ورماننىڭ كولەمىن لەسپرومحوزدىڭ جوسپارلى دەليانكاسىنىڭ گەكتارىنا جىعا سالاتىنىن دا جاقسى بىلەدى. لەسحوزدىڭ قۇرىعىنا ءىلىنىپ قالسا، لەسپرومحوزدىڭ قالتاسىنان شترابىن تولەپ، تۇك سەزبەگەندەي تىمپيىپ وتىرعانىن دا سان كورگەن. جۇتايتىن تابيعات، ۇتىلاتىن لەسحوز شارۋاسى، ال "گونورار"-دىڭ يەسى اقشا قۋعان جىرىندىلار...
...جىندىسايدىڭ ۇشار بيىگى سۇر قارعا ءالى كەپتەلىپ تۇر ەكەن، كۇنگەيدەن جىلى جەل تۇرىپ، بىردە جاڭبىر، بىردە قار سوبالاڭىنان مۇشە-مۇشە بولىپ ەتەگى بوكسەرىلە باستاپتى، تەك تىرس ەتكەن وقىس دىبىس شىقسا دۇنيەنى جاپىرىپ ساي تابانىن ءبىر – اق تاباتىن. قۇز تۇبىندە بۇقتىرما قايناپ جاتىر. قيانىڭ قىزىل قورىمى كوك تايعاق، جەردىڭ توڭى مەن بوجي باستاعان ەرتەڭگى سىرعاق جالپاقتاي جىلپىلداپ تابانعا تياناق بەرەر ەمەس، تايىپ كەتسەڭ — جۇلدىزداي اعىپ وزەننىڭ اق كوبىك جىلىمىنان ءبىراق شىعاسىڭ، ونان سوڭ يماندى بول. بەكەت سىرعاۋىل سۇيمەندى تايانىش قىلىپ كەمەرگە كوتەرىلدى.
ۇشپاعا دەستەلەپ جيعان اتاش ستاندارتقا تولماعان بالاپان قاراعاي ەكەن. بەكەت كۋبومەترىن ەسەپتەپ، بلاكنوتىنا جازدى، كەسىلگەن ورماننىڭ گەكتارى مەن اۋدانىن مولشەرلەپ قارتاعا ءتۇسىردى دە، جىندىسايعا كرەست سالدى. ەندى ورمان قورى رەتىندە ءبۇل وڭىردەن جىندىسايدىڭ دا اتى ءوشتى دەگەن ءسوز: ادام اياعى، ات تۇياعى بولماسا يت ارقاسى قيانعا تەحنيكا دارمەنسىز، اعاش ەگىپ، ەگىن سەبە المايسىڭ، شارۋاعا سەپتىگى جوق تاز توبەنىڭ ءبىرى بولىپ قالا بەرەدى.
وكپە تۇستاعى شوقىرعايدى شىر اينالىپ ساۋىسقان بەزەكتەدى: "ساقتان، ءۇي ارتىندا كىسى بار"، — دەگەندەي. وسى ءبىر ساۋىسقان تاڭنان بەرى تاڭداي قاعىپ قىر سوڭىنان قالعان جوق. تۋ سىرتىنان مىلتىق قادالعانداي جاۋىرىنى شىمىرلاعان سوڭ توڭىرەكتى شولىپ ەدى، اندىپ تۇرعان ەشكىمدى تابا المادى. تەك سوناۋ شاتقالدىڭ شىعار اۋزىندا ەكى-ۇش لەسوۆوز عانا اعاش تيەپ جاتتى دا شانامەن دوڭبەك تاسىعان قارا-قۇرادان بەكەت كەلتە قۇيرىق توراردى، بەسكەمپىر مەن مەشەلدى، لەسيانى تانىدى. جاقىپ كورىنبەدى.
قىرقاعا قيقيىپ شىعىپ العان بيىكتىڭ جالامىر كۇنى شەكەنى تەسىپ بارادى. بەكەت پلانشەتىنەن كارتون الىپ ماڭدايىنا كۇنقاعار بايلادى دا جەل قاقتىرىپ قويعان كەداسىن قايتا كيدى. سۇيمەنىن تايانىپ تۇرا بەرگەنى سول ەدى، ساۋىسقان تاعى شىقىلىقتادى. ورماننىڭ قىبىرلاعان قۇرتىنا دەيىن قالت جىبەرمەيتىن ساق نەمەنىڭ ۇنىندە ۇرەي بار. جەمتىك قىزعانسا جولدان اداستىرىپ، بۇل ماڭنان اۋلاعىراق قونار ەدى، بەزەكتەۋىنە قاراعاندا نە جىرتقىش، نە مىلتىق كورگەن ءتارىزدى. اڭشىلىق قۇرماسا دا تايگا تىرلىگىن اڭ مەن قۇستىڭ مىنەزىنەن ۇعاتىن.
بەكەت بۇل جولى شىڭداپ سەسكەنەيىن دەدى. سۇيمەندى قورىمنىڭ جىقپىل-جىقپىلىنا نىعىزداي قاداپ ەتەككە جىلجىعان، كەلەسى ءبىر كەمەرگە جەتە بەرگەندە قىر جەلكەسىنەن ىسقىرىق ەستىلدى، سوڭىنان الدەنە كۇتىر-كۇتىر ەتە قالدى. سول-اق ەكەن، قاس پەن كوزدىڭ اراسىندا دۇنيە دۇرىلدەپ كوشە جونەلگەن؛ تاجالداي ءتونىپ كەلە جاتقان اق شاڭداق قار قۇيىنىن كوردى، توبەسىنەن وق جىلانداي اتقىعان دوڭبەكتەردى كوردى... كوشكى قيا بەتتىڭ تاسكەسەك شىرىگەن تومار، قۇلاعان مولاقتارىن اسپانعا اتىپ، بۇكىل جىندىسايدى جىن قاققانداي قىلعان. تاساعا تىعىلىپ ۇلگەرگەن بەكەت سول قولىنان جان كەتىپ، ۇيىپ بارا جاتقانىن سەزدى...
...تايگانىڭ جارتى ساعات ۇيقىسى جارتى جىلعا ازىق. جارتى ساعات ءلاززاتتىڭ تەڭ جارتىسىن جاڭا بۇرلەي باستاعان قاراعاي مەن شىرشانىڭ ءيىسى ۇرلاسا اسەكەڭدەردىڭ قۇس ۇيقى بولماسقا شاراسى قايسى. تەك بەكەت سياقتى بالتا ۇستاپ، اعاشپەن الىسقان ادامداردىڭ عانا ءتۇنى تىنىش؛ جاستىققا باسى تيسە اياعىنىڭ قايدا قالعانىن بىلمەيدى. ۇيقى ەكەش ۇيقى دا ميدىڭ ازابىن ەمەس، دەنە سالدىعىن تىلەيدى. ۇرگەن ەلىك، ۇلىعان يت-قۇسقا دەيىن ساكى استىندا جاتىپ داۋسىنان سانايتىن ەگەرگە ءتۇن بالاسى وزىنشە ءبىر دۇنيە. ءتۇن بالاسىنا التايدىڭ سۋرەتى اسپاننىڭ ايناسىنا كوشەتىن بولۋعا كەرەك، ون بەس جىلدىڭ ىشىندە اسەكەڭ التايدىڭ قاراقۇرىق تۇڭعيىعىن شولاقتامنىڭ بوز شاعىرماق شاڭىتىمەن شاتاستىرعان ەمەس، ساكى استىندا جاتىپ كوز ءىلىپ، توقال تامنىڭ ۇستىندە وياناتىنى بار...
...ويانا كەلسە اياعىنان بىرەۋ تارتىپ تۋر ەكەن. كەمەردەن قىلقيعان جەزدەسى يرانباقتىڭ باسىن كوردى دە اسپانعا قارادى: ءالى تاس قاراڭعى، شولپان تۋماعان، جەتىقاراقشى جامباستا جاتىر. اتقا باراتىن ۋاقىت ءالى بولماعانىنا قۋانىپ قالدى.
— اسەكە، تۇر، قوناقتار كۇتىپ قالدى! — دەدى جەزدەسى اياق جاعىنداعى شالبارى مەن كويلەگىن ۇسىنىپ.
ءبىر شارۋاعا جۇمساردا ءوستىپ سىپايسي قالۋشى ەدى، ۇزاقتى كۇن قويمادا ءجۇن قاپتاپ سىلەيىپ كەپ قۇلاعان بالدىز ءتۇن ىشىندە دە تىنىشتىق بەرمەگەن جەزدەسىن جەك كورىپ قالدى. كورپە تىسىنداعى قالىڭ شىقتان دەنەسى تىتىرەنىپ بارىپ ۇيقىسى شايداي اشىلدى. وشاقتىڭ ءالى سونبەگەنى سارى ساماۋىردىڭ سەلتيىپ ءالى تۇرعانىن توبەدەن تۇسكەندە كوردى. قارا قازان تانا ورنىندا جوق ەكەن، تەگى قوناقتاردىڭ الدىنا ەندى بارعان بولار. ىمىرتتا كەلگەن اپپاق قۇداي ءبىر شال مەن اياعىن بۇرالاڭداپ باساتىن جاستاۋ جىگىتتى شەشەسى اكەڭنىڭ جاما اعايىندارى دەپ تانىستىرعان. بۇرىن تۇسىندە دە كورمەگەن اعايىنعا بۇيرەگى ونشا بۇرا قويعان جوق. ادەتتە قوناق كەلسە قاجاق-قۇجىقتىڭ ءتاۋىرىن كۇتەتىن بالا كوڭىل، يرانباق ماڭدايىنا بىتكەن قىزىل سيىردان كەيىنگى جالعىز ەشكىنىڭ جالقى لاعىن سويىپ تاستاعاندا دا قوناقتاردىڭ ءقادىرىن سالماقتاپ جاتپادى. جەككەن اتتارى جۇدەۋ، قارىز سۇراي كەلگەندەي ەكەۋى دە جاسقانا سويلەپ، ءۇي ىشىنە جاسىرىنا قاراعانىنان كۇدىكتەنىپ ەدى. جاس ەتتىڭ ءيىسى تاناۋىن الىپ بارا جاتسا دا بىرەۋ جەلكەسىنەن يتەرگەندەي تارتىنشاقتاپ ۇيگە زورعا كىردى. قابىرعاسى قامالداي ساماننان سوققان قورجىن ءۇيدىڭ ورتاسى ات شاپتىرىم اس بولمە ەدى، قوناقتار وسى نەيترالنايا پولوسادا وتىر ەكەن، اناسى داستارقاننىڭ شەتىندە، اپاسى شي جاقتا تاماق ءتۇسىرىپ جاتتى.
— ءوزىڭ شەش، — دەدى شال. — ويلانىپ شەش. بولسا دا بىرەۋدىڭ بوساعاسىندا وتىر ەكەنسىڭ، بالا بولسا — جاس، — دەپ اناسىنا شاپاعات سالا قارادى دا پىشاعىن جالاقتاتىپ بۇيىردەگى بولمەدەن شىققان يرانباقتان ءسوزىنىڭ اياعىن جاسىرىپ، توسىلىپ قالدى. — ە، جاقسىلىقتىڭ جالعىزى دا جىگىت بولىپتى-اۋ! — دەپ اڭگىمەنى اسحاتقا بۇرىپ، ساقالىن تارامداعان قالپى الدىنا كەلگەن تاباقتان اسا قارادى. — ات تۇياعىن تاي باسار دەگەن وسى. اكەڭ دە التى الاشقا پانا بولعانداي اسىل ازامات ەدى، جازىمىشقا امال بار ما!..
ءبىر سوزىنە سەنگەن جوق. الگىندە عانا "بالا بولسا جاس" دەپ جانى اشىعاننان جىلايىن دەپ وتىر ەدى، ەندى "ەرلىكپەن قازا تاپقان" جاقسىلىقتى ەكىنشى رەت "جازمىشقا" بەرىپ قايعىرا قالعانى يرانباققا دا ۇناماسا كەرەك، مىلجا-مىلجاسى شىققان لاقتىڭ جۇدىرىقتاي باسىنا شاي قاسىقتاي جامباستى قوسىپ، "ءىشىڭ كەپسىن" دەگەندەي الدىنا تاستاي سالدى دا:
— اقساقال، بۇل ءۇيدىڭ بوساعاسىندا وتىرعان مىنا مەنمىن! — دەپ قولىنداعى كەزدىكتى كوكىرەگىنە قاداپ ايتتى. — وسى شاڭىراقتا ەكى ەركەك بارمىز، ءبىراق بۇكىل شارۋانى شەشەتىن مىنا اسەكەڭ.
بۇل ناعىپ مەنىڭ بيلىگىمە جۇگىنە قالدى دەپ وسى ءۇيدىڭ ءتورت كوزىن تۇگەل تۇگەندەپ شىقسا دا بىرەۋىنەن ەمەۋرىن تارتا المادى، تەك داستارقاننىڭ شاشاعىن ساۋىپ، تۇقىرايىپ وتىرعان اناسىنىڭ جۇدەپ قالعان جۇزىنەن سەسكەنىپ ەدى. بارىن كيىپ قىلتيىپ وتىرعان اق سارى جىگىت تەرلەپ-تەپشىپ تاباققا دا قاراي العان جوق، كوشەلىمىن دەگەن شال بايعۇس جوقتان باردى سىلتاۋراتىپ بىرەر اۋىز سوزگە شاقىرىپ ەدى، كۇنگە تيمەگەن سارى قاۋىننىڭ جامباسىنداي شىپ-شيكى بەتى ونان سايىن بولبىراپ جەرگە كىرىپ كەتە جازدادى. ءبىر لاقتىڭ سۇيەك-ساياعىنا قالعان اۋىز دا جەتەدى دەگەندەي يرانباق شۇيەبورىدەي شۋلاعان بولتىرىكتەرىن قازان وتتان تۇسپەي جاتىپ-اق ءتور ۇيگە قاماپ تاستاعان، شەشە بايعۇس ەسىككە جالتاق-جالتاق قاراپ قويىپ، كۇيەۋىنىڭ اندا-ساندا پىشاق ۇشىنان لاقتىرعان شەمىرشەك، سىڭىر-پىڭىرىنەن اۋزىنا اپارماستان تەرىس قاراپ وتىرىپ قازان تۇبىنە قايتارىپ جاتىر. كوزى كورگەن اسەكەڭنىڭ دە تاماعىنان ءتۇيىر وتپەدى. ەندى ءبىر قاراعاندا قارا سامار داستارقاننان قايتىپ بارا جاتىر ەكەن. بىرەۋدىڭ ءالىمساقتان بارىپ قوسىلاتىن جاماعاتىنا بولا جالعىز ەشكىنى سۇلاتقان جەزدەسىن ايادى.
— وزدەرىڭ بىلەسىڭدەر، ەل ءىشى قينالىپ وتىر، — دەدى اق باس شال سورپا-سۋان، شاي-پايدى تۇگەل سارقىپ بولعان سوڭ. — مىناۋ سايلاۋبەك تاشكەن بازارىنا بارىپ قايتىپ ەدى... ايتپاقشى، باۋىرىما دەپ قورجىنىڭا بىردەمە سالعان سياقتى ەدى عوي...
سايلاۋبەكتىڭ باۋىرىما دەپ اكەلگەنى ءبىر كيىلگەن جازدىق كوستيۋم ەكەن، ءبىر كيىلسە دە ءبىر لاقتىڭ قۇنى بار ەكەن، اسحاتتىڭ الدىنا داستەرلەپ تاستاعان اق باس شال مۇنى دا:
— ۇمىتىپ بارا جاتقان اعايىنعا ورامال بولسىن دەگەن عوي، — دەپ تۇسىندىرگەن. — بار بۇيىمتاي وسى، شىراعىم... تەكتىلى جەردىڭ قىزى ەدىڭ، جەرگە قاراپ قايتپاسپىز دەپ وتىرمىن... ايتپەسە باسى بوس جاۋلىق بۇگىندە بارشىلىق قوي...
اقباس شالدىڭ قايدا قاراپ قايتقانىندا اسحاتتىڭ شارۋاسى قانشا، انشەيىندە جۇك ارتىندا تىعىلىپ جاتىپ، جۇرت كوزىنشە جۇگىرە بەرمەيتىن شىعىرىقتى جەز لەگەن مەن قارا قۇمان قاسىنا كەلىپ تۇرا قالعان ەكەن، قوناقتاردىڭ قولىنا سۋ قۇيامىن دەپ اقباس شالدىڭ الاقانىن شالا ءپىسىرىپ تاستاعان. يرانباق ەرتەڭگىسىن ءۇي توبەسىنەن سيراعىنان سۋىرىپ تۇسىرگەندە اقباس شال دا، قاۋىن بەت اق سارى جىگىت تە ءىزىم-قايىم جوق بولىپتى.
اتتاردى ۇستاپ اكەلدى. ارباعا جەكتى. جەزدەسى ءجۇن تاپسىرۋعا قالاعا بارامىز دەگەن سوڭ، "كورىسپەي كەتكەن اعايىننىڭ" "ورامالعا" تاستاپ كەتكەن كوستيۋمىن كيگىسى كەلدى. "ورامالدىڭ" ورنىنا اناسى شاپالاقپەن تارتىپ جىبەرىپ:
— سەن بولماعاندا!.. — دەدى.
كوزىندە جاس ءتۇر ەكەن. انا كوزىندەگى جاستان كورى اسحاتقا كىسى كوزىنشە جەگەن العاشقى شاپالاق باتىپ ەدى. يرانباق بايقاماعان بولدى. "سەن بولماعاندا!.." جازىعىم نە دەپ سۇراعان جوق. جازىعىڭ سول دەپ اناسى ايتقان جوق. قارا پىشاقتان كەيىنگى جەتىم كوڭىلگە دىك سالعان شاپالاق ەمەس، ءسوز ەدى: "سەن بولماعاندا!.."
...ون اربا قوسىلىپ جىلاعاندا بۇكىل دالا ىڭىرسىعانداي. قىرىق دوڭعالاق قوسىلىپ شيقىلداعاندا قارا جەر جون ارقاسىنان تاسپا ءتىلىپ جاتقانداي سارنايدى. الا جازداي قاقپىش بولىپ قالعان سارى تاپ شۇبار دالا تاۋسىلىپ بەرەتىن ەمەس، اربىردەن سوڭ باس اينالىپ، دۇنيە ۇرشىقتاي شىرقىراپ جونەلەدى. شۇبار دالا قىپ-قىزىل، كوز ۇشىنداعى مىڭ جىلقى كوك مۇنارتتىڭ استىنا تىعىلىپ جاتىر. كوز سۇرىنەتىن جالعىز نوقات سول عانا. قاراي بەرسەڭ كوز تالادى. قاراي بەرسەڭ مىڭ جىلقى الاسارىپ، كوك ءتۇتىننىڭ استىندا كوكجيەكتەن قاشىپ بارا جاتقانداي بولادى. دوي-دالاداعى جالعىز اعاش دىڭگەگىنەن ءۇزىلىپ اسپاندا تۇرعان سياقتى. كەيدە كوز ۇشىنان قالىڭ ورمان كورىنەدى. جاقىنداپ كەلگەندە شوقاينانىڭ قۋارىپ قالعان تىكەنى بولىپ شىعادى. جاتا بەرسەڭ ءجۇن ۇستىندە دە جامباس تالادى ەكەن. جاياۋ جۇرسەڭ جەر ونەتىن سياقتى. ءبىراق جاياۋ جۇرسەڭ ىستىق قولامتا ماڭدايىڭنان شىعادى، اياتىڭنىڭ استىنا قاراي-قاراي قايدا بارا جاتقانىڭنان اداسىپ قالاسىن. ەندى قايتىپ شولاقتامنان قادام باسىپ ەشقايدا شىقپاسپىن – اۋ دەپ ەدى...
كۇندى بىرەۋ وڭ جامباسقا بايلاپ كەتكەندەي. شولاقتامنان شىققاندا مىڭقىلقىنىڭ توبەسىندە تۇر ەدى، سول ورنىنان تاپجىلاتىن ەمەس. شولاقتامنان شىعا سارناعان دوڭعالاق: "سەن بولماعاندا! سەن بولماعاندا! سەن بولماعاندا!.." — دەپ شايقالاڭداپ، سوڭىنان ەرگەن اسحاتتىڭ قۇلاعىن جەپ قويدى. قيسالاڭداعان قوس دوڭعالاقتىڭ كۇپشەك كومەيىنە ماي كەرەك، اسەكەڭنىڭ كومەيىنە ءبىر جۇتىم سۋ كەرەك. ءبىر جۇتىم شالاپ الدىنعى اربادا، يرانباقتىڭ جامباسىندا جاتىر يرانباقتىڭ ۇيىقتاعانىنا قاي زامان، ىشتەن سىباپ الۋعا سىيلادى، وياتۋعا باتپادى. شىلعاۋىن جايىپ، ەتىگىن كەپتىرىپ، كيىزدەي كەكىلىن كوزىنە جامىلىپ العان جەزدەسى ون اربانى ۇرى توناپ كەتسە دە قىڭق ەتەتىن ەمەس. اسەكەڭ ات ساۋىرىنان دوڭبەكتەي سونانى ۇستاپ اكەلىپ تاناۋىنا جىبەرىپ ەدى، شەلەكتەي دۇنيەگە بارماقتاي سونا شاق كەلسىن بە، وعان دا بەتى قيسايا قويعان جوق. اقىرى تورى بيەنىڭ قۇيرىعىن سوبالاڭداعان ۇشىنان ءبىر ءتۇيدى دە سورايعان ءجۇندى باقايىنا قىستىرىپ، ونىنشى ارباعا كايتىپ كەلدى. ونىنشى اربا تاعى دا: "سەن بولماعاندا!.."
قارا شال قاتتى ۇرىسقاندا "ميسىز" دەۋشى ەدى. بولسا بولار. اناسىنىڭ جاسقا تولى جانارىن، اششى شاپالاعىن، شاپالاقتان دا اششى زەكىمە ءسوزىن شولاقتامنان شىعا بەرە تۇسىنگەندەي. اياعىن بۇرالاڭداي باساتىن قاۋىن بەت اق سارى جىگىت ەسىنە ءتۇستى... "دەنى دۇرىس ادام تابىلماعانداي!..". جيىرما بەستەگى جەسىردىڭ مۇڭىن سەگىزدەگى پارۋەيسىز بالاسى قايدان ءبىلسىن. ول كەزدە كىسى تاڭداعان اسەكەڭ بۇگىن قاسىمدا سيعان مەن موتپۇسا، ءپاتلا مەن تىنىمقۇلدار جۇرەدى دەپ ويلاپ پا...
وڭ جامباسقا ارقانداپ تاستاعان كۇن سول تۇرعان ورنىنان مىڭ جىلقىنىڭ توبەسىنە قۇلاي سالدى. قۇلاسىمەن مىڭ جىلقى يەك استىنا جەتىپ كەلدى. ىمىرت تا سول جاقتان كەلدى، سول جاقتان جەل تۇردى. اتتاردى دوعارماستان بەلدىگىن بوساتىپ ءبىر-بىر ۋىس جەم بەرگەن يرانباق اسەكەڭدى الدىڭعى ارباتا وتىرعىزىپ، توڭىپ قالاسىڭ دەپ جان-جاعىن قانارمەن قىمتادى دا ءبىر كۇلشەنى تورت ءبولىپ ءبىر بولىگىن اسەكەڭە ۇستاتتى، قالعانىن الا قورجىنعا قايتا تىقتى دا ءوزى تورسىقتاعى كوجەدەن جالعىز-اق ۇرتتادى.
— ىستىقتا ىشكەن سۋسىننان قاناعات بولمايدى، قۇر تاڭداي كەپتىرەدى، سالقىندا قارا سۋدا قۋات، — دەدى، سونان سوڭ ىردۋانعا تىققان جۋان سويىلدى سۋىرىپ الدى. — ال، اسەكە، ەندىگى كەزەك سەنىكى، جات دا ۇيىقتا، مەن سوڭعى ارباتا كەتتىم.
كۇنى بويى الا قورجىندى جامباسىنا باسىپ ۇيىقتاپ ەدى. ونىڭ كۇنى بويى ۇيىقتاعانىنا دا ەندى كۇمانداندى. ۇيىقتاعانعا نە جەتسىن!.. سىلەيىپ تۇرىپ ۇيىقتاسا! سىلەيىپ جاتىپ ءتۇس كورسە!.. قوڭىلتاق قۇرساققا ءجونى ءتۇزۋ ءتۇس كىرە مە... قولى الا قورجىننىڭ اۋزىنا ءۇش بارىپ، ءۇش قايتتى. يرانباق كەتىسىمەن كوڭىلىن جالعىزدىق جايلاپ ەدى، جالعىزدىققا ەرىپ ۇرەي كەلدى. ۇرەي مىڭ جىلقىدان ءۇرىپ تۇرعانداي ەدى.
قاراتاۋدىڭ قويناۋى قاپتاپ جۇرگەن قاشقىن كورىنەدى، كۇندىز شاتقالدى پانالاپ، تۇندە جول تورىپ جولاۋشىلاردى تونايدى ەكەن دەگەندى ەل ىشىندە ۇرەي قىلىپ ايتاتىن. قاشقىننىڭ ءتۇر-تۇسىن كىم كورىپتى، ايتەۋىر شولاقتامنان جوعالعان مال دا، تونالعان جان دا جوق، جيىلىپ الىپ ءجۇن ساباعان قاتىنداردىڭ اۋزى شىعار... ءوزىن-وزى جۇباتقانمەن وزەگى قۇرعىر قالتىراپ وتىر. كۇندىزگى جەتكىزبەيتىن شوقاينانىڭ قالىڭ نۋى تۇندە جىبىرلاپ كوشىپ كەلە جاتقانداي، قالىڭ نۋدى پانالاپ قاشقانمەن قاراقشى قاپتاپ كەلە جاتقانداي. قالىڭ نۋدى شايقاعان قاراتاۋدىڭ جەلى ەكەن. مىلقاۋ ءتۇننىڭ شىرقىن جىرتىپ ىلگەرىدەن وزەن تۋلاعان. مىلقاۋ ءتۇندى تۋلاتقان وزەن دە ەمەس، وزەكتەن جاڭعىرىق بوپ قايتقان ون اربانىڭ سالدىرى مەن قىرىق دوڭعالاقتىڭ زارى ەكەن. ون اربا ۇلى كوش بولىپ كورىنگەن. ۇلى كوشتەن يرانباقتىڭ توبەسىن دە تابا المادى. ءجۇن قاناردىڭ استىنا ۇڭگىپ كىرىپ كەتىپ ەدى، "ادام اربىردەن سوڭ كورگە دە ۇيرەنەدى" دەيتىن قارا شالدىڭ ءسوزى وتىرىك پە، كور تۇگىل شۋاش ساسىعان جۇنگە دە ۇيرەنە المايدى ەكەن، قايتادان اتىپ شىقتى.
قاس ماڭدايدان قادالىپ شاقشيىپ ءتۇر ەكەن. قادالىپ تۇرعان تەمىرقازىق ەدى. مۇنىڭ اق بوز اتى قايدا. كوك بوز اتى قايدا؟.. شولاقتامنان شىققان سوڭ جۇلدىزدان دا اداسىپ قالىپتى. قارا شالدىڭ: "بوساعاڭنان قىرىق قادام ۇزاعان سوڭ ءمۇساپىرسىڭ"، — دەگەنى وسى ەكەن توي!.. قوس وكپەدەن بوزداعان ءتورت دوڭعالاقپەن تالاسىپ شوقاينانىڭ جىنىسىنان شۇيەبورى شۋلادى. ەرتەڭگىسىن قالاعا بارامىز دەگەندە تاشكەن بازارىنا جۇرەتىندەي جۇرەگى الىپ ۇشىپ ەدى. ءجۇن ارتقان اربانىڭ ءۇستى مامىقتاي بولعانمەن توقال تامنىڭ توبەسىندەي ەمەس ەكەن. توبەدە جاتىپ دۇنيەنى جالپاعىنان باسىپ، ايدىڭ بەتىن قارىستاپ ولشەپ، جۇلدىز بەن جۇلدىزدى جىپكە بايلاۋعا بولاتىن. دالادا ىردۋاننىڭ ارتى جاتى تۇڭعيىق، ايى سۋىق، جۇلدىزى بوتەن، تۋ دەگەن تۇكىرىگىڭ جەرگە جەتپەيتىن سياقتى، جۇرەگىڭنىڭ ءدۇرسىلى كەلى تۇيگەن كەلساپتىڭ كۇرسىلىندەي. اتتەڭ، سىلەيىپ تۇرىپ ۇيىقتاسا! سىلەيىپ جاتىپ ءتۇس كورسە!..
...سيراعىنان بىرەۋ سىلكىپ وياتقان. سىلەيىپ تۇرىپ ۇيىقتاپتى. اياق جاعىنان شالبارىن ىزدەگەن، توبەدە ەمەس، اربانىڭ ۇستىندە جاتىر ەكەن.
— اسەكە، تۇر!
قۇلا شاڭ. قيدىڭ ءتۇتىنى. سونىڭ ار جاعىنان بالشىق شاتىرلى، بالشىق قابىرعالى يتارقالى كەڭ ساراي كورىندى. ماڭايى تولعان ات-اربا، ىعى-جىعى ادام. ازىناعان ەسەك داۋىسىنان قۇلاق تۇنادى. شولاقتامنىڭ ەسەكتەرىندەي ەمەس، ەجەىگى كوپ، جىلاۋىق كورىندى. ارىقتىڭ بورسىعان سۋى تاناۋ جارىپ بارادى.
— كامۋ بادا!.. كامۋ بادا!..
— اينالىپ كەتەيىن، ءوزىمىز دە سۋدان شىققانداي بولىپ تۇرمىز، مازا بەرشى!..
ەكى بۇتى تاياقتاي، ۇكىدەي سارى كوك كوز بالا ءبىر شەلەك سۋدى مايىسىپ زورعا كوتەرىپ تۇر ەكەن. يرانباقتىڭ قولىنداعى كۇلشەنىڭ سىنىعىنا سۇزىلە قاراپ جۇتىندى.
— تى چەي بۋدەش؟
— ەۆاكۋيروۆاننىە.
— ا، كاك ۆەليچات بۋدەم؟
— لەشكا.
— ا پو باتيۋشكە؟
— لەكسەيچ.
— نە، نە سلىحال... — يرانباق جارتى كۇلشەنى ەكىگە قاق ءبولدى دە، كوك كوز سارىنىڭ ىرعايداي موينىنا تەسىلە قاراپ ۇزاق وتىردى. ەكى قولىن كەزەك سالماقتاپ، ەكى قولىن كوزىمەن كەزەك ولشەپ اسەكەڭنىڭ سىباعاسىن وزىنە ۇستاتتى دا قالعانىن تاعى دا قاق ءبولدى.
— چە ستويش؟.. پودحودي!
كوك كوز سارى كۇرەشكەسىن شەلەكتىڭ باۋىنا ءىلدى دە ارباعا جاقىنداپ كەلدى. جاسقانباي كەلدى. يرانباق ۇسىنعان كۇلشەنىڭ سىنىعىنا تومەننەن قول سوزباي دوڭعالاقتىڭ شاباتىمەن ورمەلەپ تەڭ ۇستىنە شىققان سوڭ تانا قولىن كويلەگىنىڭ ەتەتىنە ءسۇرتىپ ىزەتپەن راقمەتىن ايتتى.
— تى، لەكسەي لەكسيەۆيچ، وكازىۆاەتسيا، مۋجيك ستەپەننىي. ساديس، پودەليمسيا... وتكۋدا؟
— يز سمولەنسكا.
— نە بىۆال... نەت، نە بىۆال. باتكا نا فرونتە؟
— دا، گدە-تو ۆويۋەت.
— پوچەمۋ گدە-تو؟
— ۋج ترەتيي گود، بەز ۆەستەي پروپال.
— نەت ۋج، ەتو ۆى بەز ۆەستەي پروپالي. ا ون، بەدنىي، نە زناەت كومۋ پيسات، كۋدا پيسات.
— ناۆەرنياكا.
— نە ناۆەرنياكا، ا توچنو!.. تى پوچەمۋ نە كۋشاەش؟
— ديادەنكا، موجنو ۆ كارمان؟
— تى چتو، بەسپريزورنىي؟
— ۋ ناس ەششە ملادشوي ەست. ماما زدەس، ۆ سورتيروۆوچنوم رابوتاەت. نا دۆۋح سمەناح... دنەم زدەس، ا پو ۆەچەرام نەدوۋچكام پو رۋسسكومۋ پرەپوداەت... تەم، كوتورىح نا فرونت وتپراۆليايۋت...
— دا، ۆرەميا!.. پوتەرپي، مۋجيك! سكورو ي فاشيستام كونەس!.. تى كرۋجكۋ دوستاۆاي، كوجە بۋدەم پيت.
"بەز بەس پروپال"، "فرونت" دەگەننەن باسقا اسەكەڭ دىمدى دا تۇسىنگەن جوق. ورىسشا تۇرماق، ورىستى كورگەنى وسى ەدى، جەزدەسىنىڭ سۋداي ساپىرعانىنا تاڭ قالدى دا ءوزى بىلمەسە دە سەكپىل بەت سارىنىڭ الدىندا بەدەلى اجەپتاۋىر ءوسىپ قالدى. يرانباقتىڭ بۇرىن قورعاسىن رۋدنيگىندە دەسياتنيك بولىپ ىستەپ، دەنساۋلىعىنا بايلانىستى ەلگە كوشىپ كەلگەنىن بىلەتىن، ءبىراق، ورىس تىلىنە باپانداي دەپ ويلاماعان. لەكسەي لەكسيەۆيچ ايران قاتقان تارى كوجەنى ماقتاپ وتىرىپ ءىشتى.
— قازاق تىلىنە قالايسىڭ؟
— ەپتەپ نان تابارىم بار. قازاق مەكتەبىندە وقىپ ءجۇرمىن عوي.
— سولاي ما؟!. جىگىت ەكەنسىڭ! نان تاپساڭ، قالعانىن كورە جاتاسىڭ. ال مىناۋ وتىرعان اسەكەڭ دەگەن مىقتى بولادى.
لەكسەي لەكسيەۆيچ قول الىسىپ تانىستى. ساۋساقتارى سەكسەۋىلدىڭ قۋ بۇتاعىنداي كەۋىپ قالعان ەكەن، اتتەڭ، ءبىر جۇما سيىر ساۋدىرسا قاتپار-قاتپار شىرىشى ۇگىلىپ تۇسەر ەدى-اۋ دەپ ويلادى. سودان سوڭعى تاڭ قالعانى كوك كوز سارىنىڭ قازاقشا تاقىلداپ تۇرعانى، قازاق مەكتەبىندە وقىعانى.
قۇلا شاڭ باسقان قالانىڭ سۇپىتتى شولاقتامنان دا جۇدەۋ ەدى. قالا دەگەنىڭ وسى بولسا، بايلاعان يت توقتامايتىن قۋارعان مەدلەن ەكەن عوي. وڭشەڭ ءبىر بالشىق دۋال، نە داربازا، نە ەسىك-تەرەزەسى جوق تومسىرايىپ تەرىس قاراپ تۇرعان سامان ۇيلەر، شانجاۋ-شانجاۋ مىرزا تەرەكتەردىڭ اراسىنان مىقىرايعان ورىك پەن جيدەنىڭ توبەسى جالبىرايدى. سىڭبىرۋگە مۇرساتى جوق، توپىلى، توپىسىز، اۋزى-باسىن تۇك باسقان جۇدەۋ جانداردىڭ ىشىنەن لەكسەي لەكسەيچتەن باسقا ءجۇزى جىلى ەشكىمدى تاپپاعان ەدى. اسەكەڭ لەكسەيچپەن بەس جىل ينستيتۋتتا بىرگە وقىپ، ەكى جىل اسپيرانتۋرادا كاتار ءجۇرىپ، ەكى جىل ءبىر بولمەدە كاتار جاتىپ، قاتقان نان مەن سىلدىر كوجەنى ءبولىپ-جارىپ ىشەمىن دەپ ويلاعان جوق ەدى. كەيىن، ەكى بۇعى تاياقتاي، كوك كوز سارى بالانىڭ قازاقتىڭ فولكلورلىق مۋزىكا ونەرىنىڭ ۇلكەن مامانى، جاناشىرى بولادى دەپ كىم ويلاعان...
— لەكسەي لەكسەيچ، ۋاقىت قانشا بولدى دەپ ويلايسىڭ؟
— شاماسى توعىزعا جاقىن قالعان شىعار.
ەكەۋ دە كۇنگە قاراپ توپشىلادى. شىنجىرلى ساعاتىن تۇزەتتى دە لەكسەي لەكسەيچ شەلەگىنە قاراپ كۇرسىندى.
— ديادەنكا، تۋت پولنو گرۋزچيكوۆ. سكاجۋت: پو نايمۋ ۋ پريەمششيكا. نە ۆەرتە. ۆسە وني ۆورى!..
— ۋ مەنيا ۆوروۆات-تو نەچەگو!
— مالو چتو... تيۋكي كرادۋت. زا نيمي گلاز سپۋسكات نەلزيا.
— سپاسيبو، لەكسەيچ! سكاجي پوجالۋيستا، سكولكو ۋ تەبيا دنيەۆنوي زارابوتوك؟
— كاكوي تام زارابوتوك!.. كوت ناپلاكال!.. نا بازارە كوي- كاكيە كوپەەچكي سترياحنۋت موجنو. ا زدەس پوكۋپاتەلەي نەت. زدەس رابوچيي ليۋد... كتو دوبرىي، كتو زلوي...
— سولاي دە...
يرانباقتاردىڭ اۋىزدىعىن سالىپ، بەلدىگىن كوتەرىپ قايتقانشا لەكسەي لەكسەيچ كۇرەشكەسىنىڭ تۇبىندەگى كوجەنىڭ قويۋىن شايىپ ءىشىپ، كەتۋگە ىڭعايلانعان. قيپاقتاپ قايتا-قايتا يرانباققا قاراي بەردى. تارىنىڭ اشىمالى مەن كۇلشەنىڭ سىنىعى، لەكسەي لەكسەيچ دەپ دارداي قىلعان رياسىز كوڭىل ءبىر عانا راقمەتكە تىم تەگىن دەپ تۇسىنگەن بالا كوزىندە قايتسەم قىزمەتىمدى وتكىزەم دەگەن داعدارىس تا جوق ەمەس. يرانباق سونى سەزسە دە بايقاماعان بولدى.
— سلۋشاي، پاريا، گدە موجنو رازدوبىت كوستيۋم نا پاسانا؟ — دەپ اسەكەڭ تۇسىنبەسىن دەگەندەي ادەيى ورىسشالاي يەك قاقتى.
— نا پاسانا؟ — لەكسەي لەكسەيچتىڭ وزىنە قادالعان كوكشىل جانارىنان اسەكەڭ ءتىل تۇسىنبەسە دە ءبىر نورسەنى سەزگەن. — زا دەنگي ۆرياد لي، — دەدى لەكسەي لەكسەيچ. — نا وبمەن موجنو، ي تو نا بازارە.
بالانىڭ نەنى مەگزەگەنىن يرانباق تا بىلمەي تۇرعان جوق، تەڭىن تۇگەندەگەندەي ون اربانى تۇگەل شولىپ شىقتى دا كۇرسىنىپ جەرگە تۇكىردى.
— ەتو جە ۆوروۆستۆو!.. ني كاك يناچە... سلۋشاي، لەكسەي لەكسەيچ، تى پوموجەش منە؟ پريسموترەت نادو زا وبوزوم، پوكا يا سدام شەرستي. وبيجات نە بۋدۋ. سچيتاي، دنيەۆنوي زارابوتوك ۆ كارمانە... پويدەت؟..
— دا يا ي تاك موگۋ... كاكوي تام زارابوتوك!..
اينا تازىن الا تاقيامەن جاسىرعان قامىت اياق پريەمششيك كوپكە دەيىن كەرگىپ بەزبەن باسىنا جولاماي قويدى. باسىنا تۇستەپ جاپسىرعانداي الا مۇرتىنىڭ شالعايىن ەزۋىنە تىستەپ جۇرەتىن نەمە ەكەن، بەتىنىڭ مايى بەس ەلى تاپال قارا ارى ءوتىپ، بەرى وتكەن سايىن ءيتتى قوناق قابىلداعانداي كىر شاپانىن بۇلداپ يرانباققا كىرجيە قارادى. تابانىنا تاس توسەگەن سابان شاتىرلى بالشىق سارايدا تورعاي مەن تاپال قارادان باسقا ءتىرى جان جوق سياقتى ەدى. اپ-ساتتە انا جىرتىقتان دا، مىنا جىرتىقتان دا سۋماڭداپ وڭشەڭ ءبىر ءتۇسى سۋىق ادامدار قاپتاپ كەتتى. اسەكەڭە سىڭبىرۋگە مۇرساتى جوق كوشەدەگى سۇمەڭدەگەن كوپ جاندار سياقتى كورىنگەن. تاپال قارا زارىقتىرىپ بارىپ كەلدى دە:
— ءپۇلىڭ با مى؟ — دەپ يرانباققا قادالدى.
يرانباقتا جارىلىپ كەتەيىن دەپ تۇر ەكەن، ءتونىپ كەلگەن تاپال قارانىڭ توبەسىنەن ايقايلاپ:
— قايداعى پۋل، نە وتتاپ تۇرسىڭ؟ — دەدى.
تاپال قارا اينا تازى شىتىناپ كەتكەندەي شار ەتە قالدى:
— گرۋزشيكلارگا ءتۇلوش كيروك تا. ءپۇلىڭ ءبولموسا ءناتۋرپلاتا!
يرانباق باس بارماعىن سۇق ساۋساعىنىڭ سالاسىن جىرىپ كورسەتتى دە تاپال قاراعا ءسوز تاۋىسىپ جاتپاستان ارباداعى تەڭدى بەزبەنگە لاقتىرا باستادى. كىرە يەسىنىڭ وجارلىعىنان سەسكەندى مە، الدە كيكىلجىڭنىڭ ارتىن باقتى ما، سۇمەڭدەگەن ءتۇسى سۋىق جۇكشىلەر قايتىپ بەزبەن باسىنا جولاماي، ءبىر بۇرىشتا وتىرىپ الىپ كوك شاي ىشۋگە كىرىستى. ون اربانىڭ تەڭىن ولشەپ تاۋىسقانشا يرانباقتىڭ اق تەر، كوك تەرى شىقتى. اسەكەڭ بوساعان كولىكتەردى تىسقا اپارىپ ءيىرىپ، لەكسەي لەكسەيچ ولشەنگەن، ولشەنبەگەن جۇكتىڭ ەكى اراسىندا قاراۋىل بولىپ ءجۇر ەدى، كايتىپ ورالسا تاپال قارا مەن يرانباقتاعى دا قيقىلداسىپ قالىپتى. تالاستىڭ توركىنى ءبىر قاپار ءجۇن: تاپال قارا ولشەندى دەپ، لەكسەي لەكسەيچ ولشەنبەدى دەپ، يرانباق پەن تىرتىق تاناۋ جۇكشى ءبىر تەڭدى ارى تارت، بەرى تارت قىلىپ سوزعىلاپ ءجۇر. كومەككە تاپال قارا شىعىپ ەدى، جولىن كەسكەستەي بەرگەن لەكسەي لەكسەيچتى: "اناڭدى!" — دەپ قاعىپ جىبەرگەندە جاڭقاداي ۇشىپ اربانىڭ استىنان ءبىراق شىقتى. يرانباقتىڭ كەكىل استىنداعى قيىق كوزى جۇمىلىپ، جاق-شىقشىتى بىلەم-بىلەم شودىرايىپ كەتكەن ەكەن، جىرىق تاناۋ جۇكشىنى تىزەدەن ەكى تەۋىپ شوكە ءتۇسىردى دە قولتۋرماش قىلىپ تەڭ تاسىپ جۇرگەن قىل شىلبىردى تاپال قارانىڭ موينىنا سالىپ جىبەردى. ەندى ءبىر ساتتە ەزۋى كوپىرگەن پريەمششيك سالا قۇلاش ءتىلىن جيا الماي تىپىرشىپ ەدەندە جاتىر ەدى، كوك شايعا جىرعاپ وتىرعان بۇرىشتاعى جۇكشىلەر ەدىرەيىپ-ەدىرەيىپ تۇرا باستادى. يرانباق بەلىندەگى سارى كەزدىكتى سۋىرىپ الىپ تاپال قارانىڭ كەڭىردەگىنە قاداي قويدى.
— تىرپ ەتسەڭدەر مىنا دوڭىزدى باۋىزداپ سالام!.. شەتتەرىڭنەن باۋىزدايمىن، سۆولوچي!..
شار-شار ەتكەن تارعىل داۋىستان بالشىق سارايدىڭ بازار بولىپ وتىرعان مىڭ تورعايى پار-پار ۇشىپ جوق بولدى. يرانباقتىڭ ورىسشا بوقتىعى ءوتىپ كەتتى مە، جۇكشىلەر تۇرعان ورنىندا سىلەيىپ-سىلەيىپ قاتىپ قالىپتى. اسەكەڭدە جان جوق ەدى. اسەكەڭ بوتەننەن ەمەس، يرانباقتان شوشىعان: كوز جوق، قۇلاق جىمىرىلىپ، كەكىلى جالبىراعان قارا الباستى اياعىنىڭ استىنداعى تاپال قارانى پورشالاپ تاستايتىنداي كورىنگەن. ساراي اپ-ساتتە جىم-جىرت بولدى. تەك تورى ماستەك قانا شىبىن كەپتەگەن قوس ءبۇيىرىن وقتاۋداي قۇيرىعىمەن دۇڭك-دۇڭك ساباپ: "دۇرىس بولدى، دۇرىس بولدى!" — دەپ يزەندەپ قويدى. يرانباق شىلبىردى بوساتىپ، تاپال قارانى ماي قۇيرىقتان ءبىر تەپتى.
— ۆستان سۆولوچ! وفورملياي دوكۋمەنتى! جيۆو!.. — جان كەرەك ەكەن، توڭقانداپ تۇرىپ جاتقان پريەمششيكتى ىڭقيتىپ تاعى ءبىر تەپتى. — ۆسەح پوۆەدۋ ۆ نكۆد!.. ۆسەح ك راسسترەلۋ، سۆولوچي!..
قۇيرىقتان تيگەن تەپكىنىڭ دۇمپۋىنەن توپىسى ۇشىپ كەتكەن تاپال قارا ولەيىن دەپ جاتىپ اينا تازىن جاسىرۋدى ۇمىتقان جوق. نكۆد-نى ەستىگەن سوڭ قوزى قارىن تەڭدەگەن وڭشەڭ كىر شاپان، ءجۇن كوكىرەكتەر دە تابان استىندا زىم-زيا بولدى. يرانباقتىڭ ورىسشا ساۋاتى قيىن-قىستاۋدا ەكىنشى رەت پايداسىن تيگىزىپ ەدى...
...ءۇشىنشى رەت بازاردا قولدان قولعا تيمەدى: قازاعى بار، ورىسى بار، وزبەگى بار، الىپساتارى بار، مومىنى بار بازارشىلار جەزدەسى مەن لەكسەي لەكسەيچتى دەلدالدىققا، ءتىلماشتىققا شاقىرىپ، باعا سىندىرۋ، تابىستىرىپ، تارقاتىپ بەرۋدە ەكەۋىنەن ەپتى ەشكىمدى تاپپادى. توۆاردىڭ كوزىن تابۋدا لەكسەي لەكسەيچتەن وتكەن ءيىسشىل، تەگىن تانۋدا يرانباقتان اسقان ءمىنشىل دەلدال بولعان جوق. بەزبەنگە تۇسپەگەن ءبىر تەڭ ءجۇن اقىرى قىرىق قاداققا ءبولىنىپ جارمەڭكەنىڭ قۋىس-قۋىسىندا ءتۇتىلىپ ەدى، ونىڭ اياتى اجەپتاۋىر كوستيۋم بولىپ اسەكەڭنىڭ يىعىنان ءبىراق شىقتى. ءبىر كيىلگەن دەمەسەڭ ءبىر لاقتىڭ قۇنىنا تۋرارلىق ەكەن، جاما اعايىننىڭ تاشكەننەن اكەلدىم دەگەن "ورامالىنا" توركىندەس، ءبىر ينە، ءبىر جىپتەن شىققانداي. شەشەنىڭ شاپالاعىن ۇمىتتىرۋ ءۇشىن جەزدەسىنىڭ قولقالاپ وتىرىپ وسىندا الىپ كەلگەنىن ەندى تۇسىنگەن اسەكەڭ بازارلىققا ونشا قۋانا قويعان جوق. الدەبىر كۇدىكتى فانەر كۇركەلەرگە قايتا-قايتا قايىرىلىپ سوتا بەرگەن يرانباق الدەن ۋاقىتتا بوزا بۇرقىراپ كەلدى دە ونسىز دا ىعى-جىعى، ىبىر-جىبىر داڭعازا بازاردان اسەكەڭنىڭ باسى اينالىپ، ىتىر بولدى. يرانباق سوڭعى رەت جىلماڭداعان ماپ-مايدا تىمپىڭ كەلىنشەكتى ەرتىپ كەلىپ ەدى، قانار تۇبىندە قالعان جالعىز شۇيكەنى سوعان سىيلاپ، كوز قىسىپ شىعارىپ سالدى. كەلىنشەك قيىلا كۇلىپ، الدەبىر ادرەستى قايتا-قايتا ەجىكتەپ جەزدەسىنىڭ قۇلاعىنا قۇيىپ جاتتى. اربانىڭ كولەڭكەسىندە تارى كوجەنىڭ سوڭعى سارقىنى ءىشىلدى، كۇلشەنىڭ سوڭعى سىنىعى جەلىندى. قاسىنان ەكى ەلى تاستامايتىن قارا شەلەكتەگى قارا سۋدى لەكسەي لەكسەيچ جانتورسىققا ساناپ قۇيعانشا يرانباق دەلدالدىقتان تۇسكەن تيىن-تەبەندى ەسەپتەپ، تۇگەلىمەن لەكسەي لەكسەيچتىڭ ىشقىرىنا تىعىپ بەردى.
— لەكسەي لەكسەيچ، سەن ءوزىڭ بازاردىڭ نارقىن، شارۋانىڭ پارقىن تۇسىنەتىن ءتاۋىر جىگىت ەكەنسىڭ! — دەپ كوك كوز سارىنىڭ ىرسيعان جاۋىرىنان قاعىپ-قاعىپ قويدى. —ءبىزدىڭ مىنا اسەكەڭدەر ءمۇعالىمنىڭ جوقتىعىنان ورىسشا ءاتى-جونىن دە جازا الماي قور بولىپ ءجۇر. مۇمكىن، شەشەڭدى ازعىرىپ، شولاقتامعا كوشىپ كەلەرسىڭدەر؟..
جارتى كۇن قوس بولعان كۇلشەلى دوسىنا لەكسەي لەكسەيچ اۋەلدە ۇمىتتەنە، جادىراي جىعىلعان سياقتى ەدى، قارا شەلەككە كوزى تۇسكەندە ىرعايداي موينى سالبىراپ، جاسىپ قالدى.
— ول بولمايتىن ارمان توي، اعاتاي، — دەپ بازاردىڭ بالشىق دۋالىنا مىنگەن قارا سيراقتاردىڭ ىشىنەن ءوزىنىڭ ورنىن ىزدەگەندەي جالتاقتاي بەردى.
— ونا ۆەد پرەپوداۆاتەل پو حيميي... ۋ نەە تۋت رابوتا، كارتوچكا نا حلەب...
— كاكايا رازنيسا، ليش بى رۋسسكومۋ يازىكۋ ناۋچيلا ەتۋ شانتراپۋ! — دەپ يرانباق اسەكەڭدى مەنسىنبەگەندەي تاناۋىن كوتەردى: قيىق كوزى قانتالاپ، كيىزدەي كەكىلىن تەسىپ تۇر ەكەن. —كونەچنو، زادارما نىنچە نيكتو ۆكالىۆات نە بۋدەت. زارپلاتا گوسۋدارستۆەننايا، ي ۆ دەريەۆنە جيت لەگچە...
— گوۆوريات، ۆ دەريەۆنياح جەنششين كرادۋت... زاستاۆليايۋت زامۋج ۆىحوديت، — دەپ كۇمىلجىدى لەكسەي لەكسەيچ. — ا ۋ ۆاس سكولكو يح، ديادەنكا؟..
يرانباق كىسىنەپ تۇرىپ كۇلدى. كىسىنەپ وتىرىپ لەكسەي لەكسەيچتىڭ ىرسيعان جون ارقاسىن كۇرەكتەي الاقانىمەن دۇڭك-دۇڭك سالىپ-سالىپ قالدى. يرانباق اسەكەڭە بوتەن ادام سياقتى، كىسىنەۋىنەن كىسى شوشىرلىق دۇڭگەنە بولىپ كورىنگەن.
— قاتىن دەگەن مەندە ءبىر قورا! — دەدى كىسىنەپ وتىرىپ. — اۋىلدا كوزىڭە تۇسەر قاتىننان باسقا قارا جوق!.. سولاي ما، اسەكە؟..
اسەكەڭنىڭ كۇلۋگە دە، جىلاۋعا دا زاۋقى جوق ەدى. وزىنەن-وزى ىشتەي قورلانىپ، القىمنان سىققان ءبىر وكسىك جانارىنا جاس بولىپ كەلىپ قايتىپ، كەلىپ قايتىپ وتىرعان. كەنەزەنى كەپتىرگەن قۇلا شاڭ كەڭىردەگىنە كەپتەلىپ قالعانداي سىلەكەيى جەلىم تاتىپ، ءتىلى اۋزىنا سىيماي بارا جاتقان سوڭ قارا شەلەكتەن سۋ ءىشىپ ەدى، تەمىردىڭ كەرمەك ءدامى جىپ-جىلىمشى ەكەن. شيراتىلعان قۇلا شاڭ، بالشىقتان سوققان قۇلا دۋال، قۇلا تام، ءبىرىنىڭ-بىرى جاعاسىن جۇلارداي بورس-بورس جەلگەن قۇلا جۇرت؛ بۇكىل دۇنيە بارىمەن دە، بازارىمەن دە جىلىمشى تاتىپ كەتكەندەي.
اربا استىنداعى كولەڭكە قويان تۇلاعىنداي قۋسىرىلىپ، شاڭقاي ءتۇس بولا يرانباق كىرەسىن جولعا سالدى. جوقتان باردى جىرداي قىپ، لەكسەي لەكسەيچتى جىبەرمەپ ەدى، قالادان شىتا بەرە تاعى توقتادى. جول جيەگىندەگى جوڭىشقانىڭ ماياسىنان ەكى-ۇش قاناردى نىعارلاپ اسەكەڭنىڭ جامباسىنا توسەپ بەرگەن سوڭ، ءبىر اتتى دوعاردى دا اربانى دارتەسىنەن سوڭعى كولىككە بايلاپ:
— ال، اسەكە، اياڭداپ تارتا بەر، مەن ارتىڭنان قۋىپ جەتەمىن، — دەدى دە لەكسەي لەكسەيچتى مىڭگەستىرىپ الىپ كەرى قايتتى.
قۇلا شاڭعا قاقالعان جاتاعان قالا قيعا تۇنشىعىپ ارتتا قالعان. ەندى قايتىپ كورمەستەي بولىپ ەدى. ەندى قايتىپ كەلمەستەي كوڭىلىنەن ءبىرجولا سىزىپ تاستاعىسى كەلىپ ەدى. قوزى قارىن تەڭدەنگەن كىر شاپان، ءجۇندى كوكىرەكتەر ءىرىڭ تەڭدەنگەندەي جەركەنىش شاقىرىپ كوز الدىنان ەلەستەپ ءوتتى. ميلىعى جارقىلداعان تاپال قارا، جىرتىق تاناۋ، جىلمىڭداعان سىرعالى كەلىنشەك، سىڭبىرۋگە مۇرساتى جوق بورس-بورس جەلگەن سۇلىعى سۋىق ولەرمەن جۇرت؛ ادام ساناتىنداعى دۇنيەنىڭ وتەلسەريەسى تۇگەلدەي قۇلا شاڭنىڭ استىندا قالعانداي ءۇھ دەپ دەمىن ءبىر الدى. ءدۇنيادا كەتىك بار، كەمىستىك بار دەپ ويلاماعان بالا كوڭىل العاش رەت قالا دەگەن تىرلىكتەن تاۋى شاعىلىپ، ەندى-ەندى تالپىنا باستاعان كوكىرەكتەگى ارمان اتاۋلىنى تىپ-تيپىل ءوشىرىپ كەتتى دە قۇلا دالانىڭ تاسپاداي قارا جولى قۇلا توبەل ەل ومىرىنە قايتا جەتەلەگەن. بەرىسى توقال تامنىڭ توبەسىندە، ارىسى شولاقتامنىڭ اسپانىندا جۇرگەن اسەكەڭ بازاردىڭ جولىگىنەن، كونە شاھاردىڭ قۇلا شانداق كۇرەسىنىنەن كوڭىلى قايتقانى ول كەزدە بىلگەن جوق، قالانىڭ قازىناسى كوزگە تۇسەر كوركىندە ەمەس، كوڭىلگە توقىر كومبەسىندە ەكەنىن دە كەيىن بارىپ ءبىلدى. ءبىراق ادام بالاسى بويىنا شاق، ويىنا پار تىرلىكتەن اسىپ توگىلەدى دەگەنگە قايتىپ سەنگەن جوق. ادام بالاسى جاساعان نە ءبىر كەرەمەتتى كۇنى بۇگىنگە دەيىن قۇلا توبەل تىرلىكتىڭ كۇندەلىكتى ەسەبىنە جاتقىزىپ، كوزبەن سۇيسىنگەنى بولماسا كوڭىلمەن تامسانباي-اق كەلەدى، وتىرىكپەن ەمەس، ءومىردىڭ وزىمەن-اق ءوزىن-وزى الداپ كورگەن ەمەس، بارىنە دە قۇلا توبەل باعا بەرىپ، ءبارىن دە قۇلا توبەل قۇنىمەن ساتىپ الىپ ءجۇر...
ارتىڭنان قۋىپ جەتەمىن دەگەن جەزدەسى ءالى جوق. العاشىندا الدانعانىنا رەنجىپ ەدى، ەندى قاسىندا بولماعانىنا قۋاندى. جارتاستاي دەگەن جاقىنىڭنىڭ كوز الدىندا جاربايىپ ءتۇسىپ قالعانىنان جامان نارسە بار ما ەكەن؟.. جۇزىڭە قاراۋعا ول ۇيالماسا دا جۇزىنە قاراپ سەن ۇيالاسىڭ. اۋەلدە لەكسەي لەكسەيچتىڭ ەستيارلىعىن دا قىزعانعان سياقتى ەدى. ىشتەي جاقسى كورىپ قالسا، ول دا انشەيىن جەتىمگە دەگەن جاناشىرلىعى ەكەن. ەكى بۇتى تاياقتاي، ۇكىدەي سارى كوك كوز بالا كوز الدىندا تۇردى دا قويدى. كوشەدەگى كوپتىڭ ءبىرى. باسىڭا تۇسسە سەن دە سونداي بولاسىڭ دەگەنگە كوڭىل شىركىن كونە سالدى. ءدۇنيادا بىرەۋدىڭ قويماسىن اشقاننان جامان نارسە بار ما ەكەن؟.. ەڭ قيىنى وكىنىشى كەتپەيدى. بىرەۋدىڭ وتىرىگىمەن قوسىلا ءوزىڭ دە جەرمەن جەكسەن بولىپ، ءوزىڭ دە قوسىلا كىشىرەيەسىڭ، ەسكى كيىمىڭدى قايتا كيگەندەي جاسىپ، جابىلانىپ شىعا كەلەسىڭ. پەندە شىركىننىڭ ءوز بويىن بىرەۋمەن سالىستىراتىنى نەسى ەكەن، وزىمەن-وزى ەمەس، بىرەۋگە قاراپ وسكىسى كەلەتىنى نەسى ەكەن؟..
مىڭ جىلقىنىڭ توبەسىنە توڭقايىپ بارىپ قۇلاعان قىزىل تابا وت شاشىپ بارادى. قاڭسىپ كەتكەن سارى دالا لاپىلداپ تۇر. سارى دالانى جالاي سوققان ىستىق جەلدىڭ قارا كەر جالى لاپىلداعان ءورتتىڭ قىزىل جالىنى سياقتى بىردە ءورشىپ، بىردە ءوشىپ، كوكجيەكتە شالقىپ جاتىر، كەمەرگە سىيماعان تولقىنداي كوكجيەكتەن اسىپ ءتۇسىپ، ءۇزىلىپ ءتۇسىپ جاتىر. اپشىنى قۋىرعان قىزىل تابا دا ۇياسىنا كەتەر. لاپىلداعان سارى دالانىڭ قىزىل جالىنى قاراقۇرىق وكپەك بوپ قايتا ورالار. قاراتاۋدىڭ تاستاي قاراڭعى ءتۇنى دە كەلەر. قاراتاۋدىڭ ءتۇنى كەلگەنشە شولاقتامنىڭ توبەسى كورىنەر مە ەكەن؟..
شولاقتامنىڭ توبەسى الىس ەدى. توقال تامنىڭ توبەسى ەسىنە تۇسكەندە اسەكەڭنىڭ باسىنا جالعىزدىق كەلدى. جالعىزدىققا قاراتاۋدىڭ قاشقىندارى ەرە كەلدى. ءبىراق كەشەگىدەي ۇرەي دە جوق، قورقىنىش تا جوق. قاراتاۋدا ءورىپ جۇرگەن قايداعى قاشقىن دەيسىڭ، قاتىنداردىڭ وسەگى دە. شولاقتام قايدا قاشار دەيسىڭ، قارا جول وشپەسە ماستەك تورى ميمىرتىمەن-اق ءبىر اپارار. قارا جولدىڭ وشپەيتىنىنە، ماستەك تورىنىڭ ميمىرتى وسپەيتىنىنە سەندى. ەندەشە، اسەكەڭە دە ءولىم جوق. ءبىر قاناردى باسىنا جاستاپ، ءبىر قانارمەن اياعىن قىمتاپ، شالقاسىنان ءتۇسىپ جاتتى دا الدى. ەندى — ءولىپ قالسا دا قارا جول سۇيەگىن اپارادى...
اسپان ءجۇزى اشىماعان شالاشىن بەت قابىرشاعىنداي سىركەلەپ تۇر ەكەن: شاقار كۇننىڭ اشۋىنان قاجىپ، توزىپ، وڭىپ كەتىپتى، كۇنسىگەن ماتانىڭ شاڭداق ءيىسىن تاناۋى شالدى. الدە كونە شاھاردىڭ قۇلا شاڭى ما ەكەن قۋالاپ كەلە جاتقان؟.. يرانباق قايدا ءجۇر ەكەن؟ سىرعالى كەلىنشەكتىڭ سىلقىم جورعاسى، جىلماڭداعان بەت-جۇزى سيقىرلى ەدى-اۋ!.. الدە ءزاھار سوققىرىنا لىقيىپ الىپ قۇلا تامنىڭ بىرىندە سۇلاپ جاتىر ما؟.. نەسى بار، شوشقاعا دا ءبىر مەيرام دەيتۇعىن، قۇلا توبەل تىرلىكتەن ول دا قاجىمادى دەيمىسىڭ. تاڭنان قارا كەشكە دەيىن تارسىلداعان ساباۋمەن، تاڭقىلداعان وسەگىمەن، ونان قالدى جىلاۋ -سىقتاۋىمەن قۇلاقتىڭ قۇرت ەتىن جەيتىن قويمانىڭ قاتىندارىن بىلاي قويعاندا، ۇيدەگى بەس بالانىڭ قىڭقىلى، جەكە مەنشىك جارىنىڭ سۇڭقىلى قاجىتپاي قويسىن با! ونىڭ ۇستىنە ازامات باسىمەن بىرەۋدىڭ بوساعاسىندا وتىرسا... راقىمدى بىلمەيتىن قايىرىمسىز يت ەكەنسىڭ-اۋ، قان بولا جازداپ، قارشاداي بالاعا تابىنىپ ءجۇرىپ اپەرگەن كوستيۋمىن اكەڭ كيگىزىپ كەتكەندەي شىرەنىپ جاتىسىڭ مىناۋ!.. يرانباقتى ءىرىڭ تەڭدەنگەن قوزى قارىننىڭ ءبىرى ءولتىرىپ كەتسە، شولاقتامعا نە بەتىڭمەن بارماقسىڭ؟!
اربادان قالاي سەكىرىپ تۇسكەنىن بىلمەيدى. جۇرەگىنىڭ زىرك ەتكەنىن بىلەدى. توپىراق ءالى جىپ-جىلى ەكەن. قارا تابانى بىلپ-بىلپ ەتىپ، باقايىنىڭ اراسى جىلى سۋ كەشكەندەي راقاتتانىپ قالدى. جەر باسقان سوڭ ءوزىن-وزى تەجەدى. جەر باسىپ تۇرىپ تاۋبەسىنە كەلەتىن پەندە بايعۇستىڭ ادەتى شىتار. سوندا دا پەندەشىلىك جاساپ جەزدەسىن ىشتەي كەلىستىرىپ تۇرىپ سىباپ الدى. ولەسىڭ-اۋ دەپ ەمەس، باستىقتاردان، قالا بەردى قاتىنىڭنان ءسوز ەستىپ قور بولاسىڭ-اۋ دەپ ءىشى جىلادى.
شالعىن اراسىنان سۋماڭداعان قارا جىلاننىڭ قۇيرىعىنداي كىرە سوڭى بۇرالاڭداپ، بۇلدىراپ بارادى ەكەن. قارا جولمەن جارىسىپ كەلە جاتقان شوقاينانىڭ قالىڭ ورمانى تاتى دا جىبىرلاپ، قاراقشى كەزىپ جۇرگەندەي قوزعالا باستاپتى. جەر بەتىنە، جەل وتىنە ءسۇزىلىپ كەلىپ قاراساڭ — قاپتاعان قۇبىجىق، اسپان جۇزىنە ءسۇزىلىپ كوپ قاراساڭ — جەر اينالادى، ءبىراق اداسپايسىڭ، كوڭىل دە جاي، جەر كوشپەي سەن دە كوشپەيسىڭ. ارباتا قايتا سەكىرىپ مىنگىسى كەلدى دە كوڭىل توقتاتىپ كىرەنىڭ سوڭىن كۇتىپ الدى. ىردۋانعا تىركەپ بايلاعان ۇيقىلى ماستەكتەر ميتىڭ-ميتىڭ قالعىپ كەلەدى ەكەن، جول جيەگىندە ەربەيىپ تۇرعان بۇعان بىرەۋى سەلت ەتكەن جوق. توعىز ماستەك، ون اربانى ساناپ شىقتى. ونىنشى اربا كىرەنى قۋالاپ كەپ قولىن ارتا قۇلاعان اتام زاماننىڭ قۋ قاڭقاسىنداي سۇيرەتىلىپ كەلەدى ەكەن. قۇلاق ۇيرەندى مە، كەشەگى قىرىق دوڭعالاقتىڭ زىرقىلى بۇگىن قىرىق سىبىزعىنىڭ سۇڭقىلىنداي بوپ ەستىلدى. يرانباقتان باسقانىڭ ءبارى ورنىندا. يرانباقتى ءبىر اللاعا تاپسىردى دا تورى ماستەكتى قۋىپ جەتىپ قانار ۇستىنە قۇلاي كەتتى.
قىرىق قوبىزبەن تالاسىپ الدەقايدان بايعىز سۇڭقىلدادى. بايعىزدى جەكسۇرىن قۇس دەۋشى ەدى. كىم بىلەدى، قىبىرلاعان ور تىرشىلىكتىڭ ءبىر جەكسۇرىنى بار شىعار. وعان بايعىز شىركىن كىنالى ما؟ سولاي قىلىپ جاراتقان سوڭ. جازىعى مولادا جۇرەتىنى مە؟ جەكسۇرىن بولسا اۋليە-انبيەلەردىڭ ارۋاعى توبەسىندە سۇڭقىلداتپاي قۋالاپ نەگە جىبەرمەيدى؟.. قىرىق دوڭعالاقتىڭ قىرىق ساققا جامىراعان سۇڭقىلىنان بايعىزدىڭ قاڭقىلى جامان ەمەس سياقتى. ۇندەمەي تىم-تىرىس جاتقان مولاداعى ولىكتەن ءزىلدى ەمەس شىعار... بارىنەن دە تىم-تىرىس جاتىپ جۇلدىز ساناعانعا نە جەتسىن! تىم-تىرىس جاتىپ جۇلدىزداردىڭ كۇمىس قوڭىراۋلى سىلدىرىن ەستىگەن كىم بار؟..
اناسى ەكەۋى اكەسىن اسكەرگە شىعارىپ سالعانى ءالى ەسىندە. اناسىنىڭ تىلىمەن ايتقاندا، اكەسى كاماندىر ەدى. جارتى جىل اسكەر ويناتىپ، شولاقتامنان وياننىي پورما، التى اتارىمەن سوعىسقا تۋرا اتتانعان. ىڭيۋبىدىدە ناشاندىك بوپ ءجۇرىپ ءوزى تىلەنىپ كەتىپتى. كۇمپىلدەتە جەر تەپكىلەگەن كوپ ەتىكتى الدىنا سالىپ، "ايت-دۆا!" دەپ ايداپ كەتىپ ەدى. بار بولعانى ەكى – اق حات كەلىپتى: ءبىرى جولدان، ەكىنشىسى ستالينگرادتان، ءۇشىنشىسى... "ەرلىكپەن قازا تاپتى" دەگەن ءبىر جاپىراق قاعاز. ەڭ سوڭعى قوشتاسار ءسات بولماسا، اكە ءجۇزى دە بۇلدىراپ كوز الدىنان ءوشىپ بارادى ەكەن-اۋ... قوشتاسار ساتتەگى اقىرعى ءسوزى كۋلاگىندا قالىپتى. ونى دا اناسىنا ايتقان: "ورالعانشا كۇن جاقسى" دەگەن. "ورالماسام، باسىڭ جاس، باعىندى بايلاما!" دەگەن. ونان باسقا ەشتەمە دەمەگەن. جاقسىلىق دەگەن اتى دا بۇگىندە الىستان ەستىلگەن جاڭعىرىق سياقتى. اكەنىڭ اكەلىگى دە اسەكەڭە اسپاندا جۇرگەن ءبىر ەلەس، جاقسىلىعى دا، جاقىندىعى دا شامالى، جاماندىعى جانە جوق. ايتەۋىر اسپانعا قاراسا ەسىنە تۇسەتىنى راس...
ءدال وسى اسپان با ەدى؟.. وندا قىس ەدى. شاقىرايىپ تۇرعان ك،ىس بولاتىن. جۇلدىزدارى قالتىراپ، ايدىڭ شار تاباعى دا سۋىقتان سىنايىن دەپ شاتىناپ تۇرعان. كاشوۆكانىڭ القىمىندا تونعا ورانىپ جاتىپ الىپ، قالتىراعان جۇلدىزداردىڭ مۇڭىن تىڭداعان. مۇزداي سۋىق القارا كوك اسپاننىڭ سىڭعىرى ما، كاشوۆكانىڭ سىڭسۋى ما، ايتەۋىر سول ءبىر ىزىڭ وتتىعى ءوشىپ بارا جاتقان سارناۋىق ساماۋىردىڭ كەرنەيىندەي كۇنى بۇگىن دە جەر تۇبىنەن سۇڭقىلدايدى دا تۇرادى. شاقىرايعان قىستاعى شەشەسىنىڭ كوز شاراسىنان توگىلگەن جاس تا مۇز بولىپ سىلدىراپ تۇسكەندەي كورىنىپ ەدى. سىدىراپ تۇسكەن شەشەسىنىڭ كوز جاسىنان-اق اكەسىنىڭ كايتىپ ورالمايتىن ۇزاق ساپارعا كەتكەنىن ءىشى سەزگەن. سونان سوڭ ويانكامات باستىعى: "وتان ءۇشىن شەيىت بولدى!" — دەپ سۋىق حابار اكەلگەندە تاڭدانعان دا جوق، جىلاعان دا جوق. ول باستا-اق سولاي بولۋعا ءتيىستى سياقتى ەدى.
ەندى، مىنە، تاتى سول اسپاننىڭ استىندا جاتىر. ايىرماسى، كاشوۆكانىڭ ىزىڭى، جۇلدىزداردىڭ سىلدىرى جوق، كۇندىزگى قۇلا شاڭعا تۇنشىققان بازاردىڭ پارىقسىز بىلدىراپ جاتتاپ العانداي قىرىق دوڭعالاق قىرىق ساققا جامىراپ، سالدىر-كۇلدىر، شيق-شيق، بالدىر-بىلجىر قيق-قيق وت – تا-اپ كەلەدى. اراسىندا بەيشارا بايعىز تاياق تيگەن قاڭعىرما قانشىقتاي قاڭق ەتىپ ويبايىن ساپ قويادى. وعان سەلت ەتكەن اسپان دا جوق، اسەكەڭ دە جوق. بەدىرەيگەن اسپانعا بەجىرەيىپ جاتىپ تاعى دا اكەسىنىڭ سوڭعى ءسوزىن ەسىنە الدى: "باسى جاس، باعىندى بايلاما!" — دەپ ەدى توي. قىزدىڭ بايعا ءتيۋى كەرەكتىگىن، بايعا تيسە بالا تابۋ كەرەكتىگىن مال باققان قازاق كارشادايىنان بىلەدى. ەشكىم ەشكىمنىڭ اۋزىنان تۇسپەگەن، ەشكىمدى بۇگىنگىدەي تولتاق ستانوگىنان ساتىپ اكەلمەگەن. تۇسىنىكسىزى — ب ا ق قانا. بايعا تيۋ باقپا ەكەن، سور ما ەكەن؟.. اسىرايتىن بايىم بار دەمەسە، بەس بالانىڭ كىر-قوڭى، جالعاندى جاپىرىپ تاستاعانداي بوپ كەلەتىن يرانباقتىڭ اس-سۋى مەن كولحوزدىڭ سيىر قوراسىنىڭ كوڭ-قوقىرىنا، وشاقتىڭ كۇلىنە كومىلىپ جاتقان نەتكەن ب ا ق؟ جالعىز-جالعىز بالانى جەتەككە الىپ، سول جالعىزدىڭ ۋايىمى مەن ازابى كورىنگەنگە جالتاق قىلىپ قويعان جەسىرلەردىڭ قاي جەرىنە ب ا ق قونىپتى؟ تەگى بايعا تيۋ ب ا ق تا ەمەس، سور دا ەمەس، سولاي بولۋ كەرەك سياقتى. ەندەشە، زاۋىمەن ىزدەپ كەلگەن جاماعايىندى نەسىنە جەك كورە قالدى؟ اپپاق قۇداي شال مەن قاۋىن بەت سارىنىڭ نە كىناسى بار ەدى؟.. اناسىنىڭ باعىن بايلاعان اسەكەڭنىڭ ءوزى بولعانى دا. "سەن بولماعاندا!" — دەپ شارت ەتكەن شاپالاق سونىڭ جاۋابى مەن ەسەسى، كۇيىگى ەكەنىن "ميسىز" باس ەندى ءتۇسىنىپ جاتىر. اسەكە دەيدى-اۋ!.. دەيتۇعىنداي "ميسىز" باسقا نە قاسيەت قونىشتى؟! Ac ءىشىپ، اياق بوساتقاننىڭ ءبارى "ەكە" مەن "سەكە" بولسا قۇلا توبەل تىرلىكتىڭ قامىتىن كيەتىن ماڭكوسە قالمايدى دا... ىرىدۋانعا سىلپ-سىلپ سۇيكەنگەن الدىڭعى ءبىر دوڭعالاق سىلق-سىلق كۇلگەندەي ەدى. بىلق-بىلق شايقاعان سەمىز قانار مازاسىز ويدان اداستىرىپ، ۇيقى دەگەن ۋايىمسىز ءدۇنياعا الىپ قاشتى...
2
بەزەكتەگەن بوزتورعايدىڭ شىرىلىنان ويانىپ ەدى، سيراتىنان بايلاپ قويعان باتپاراقتاي تاس توبەدە دىرىلدەپ تۇر ەكەن. بورسىقتاي دۇڭكيگەن تارتىل مىسىق اۋزىما كەلىپ تۇسە مە دەگەندەي اسپانعا تەلمىرىپ، قاتىپتى دا قالىپتى. كۇل سالعان "چابانسكيي زاۆتراكپەن" جىبەرىپ ۇرعاندا قاڭعىر-قۇڭعىردان اتىپ تۇرعان بەكەت باجىرايىپ اسەكەڭە قارادى. اسەكەڭ تۇك كورمەگەندەي، تۇك بىلمەگەندەي. ءمۇيىزىن تاستاعان ۇلۋداي تۇنەمەل قاپتان سوزىلىپ شىقتى دا كۇرەسىن اسپاس بۇرىن قۇلا بەستىنىڭ اياعىن بارىپ كوردى، جالىنان سيپاپ، شوقتىعىنان قاقتى دا تابانىنا شوگىر قادالاتىنداي جايلاپ قانا جەتەلەپ سۋاتقا جونەلدى.
جاعاسىنان بوجىعان كاپۋستانىڭ ءيىسى بۇرقىرادى. بوشكەگە ءتۇسىپ شىققان جوق ەدى، يىعى اۋىرسىنعاندا عانا ىڭىردە تارتقان جالبىزدى ۇمىتىپ كەتكەنى ەسىنە ءتۇستى. شيپالىق قاسيەتىن كىم ءبىلسىن ايتەۋىر قيسىق مۇرىن ءيىس جاعىنان شاك جىبەرمەيتىن كورىندى: باسىڭ اينالسا شەشىپ تاستا دەپ ەدى، باسىڭ اينالماق تۇگىلى، تايگانىڭ يەن اسپانىندا مەڭدۋانا جەسەڭ دە بويعا سىڭەتىن شىعار. قاتتى سەرگىپ قالىپتى، ءبىر جەرىم اۋىردى دەۋدىڭ ءوزى ايتار اۋىزعا ۇيات شىعار.
ەتەكتە تۇمان، بيىكتە بۋ جاتىر. قوڭقايدىڭ شوقتىعىنان ەندى سىعالاعان شار تاباق شاشىراپ كەتەتىندەي؛ جيەگى كۇنباعاردىڭ قالپاعىنداي جىرىم-جىرىم، كىرپىگى وزەكتىڭ قابات-قابات كەمپىر-قوساعى مەن ورماننىڭ شىعىندا جامىرىپ ءجۇر. تاڭ اتپاي قاز-ۇيرەكتىڭ استاۋىن سۇيرەپ، جاپانىڭ استىنداعى ءتورت دوڭىزدىڭ تاناۋىن ەسەپتەپ قايتقان تىنەكەڭ تاۋدان قاشقان تەكەدەي ودىرايىپ كەپ قارادى، تەگى تۇكىرگەنىم بار دەپ تۇرسا كەرەك، بەكەتتىڭ دە باس سالىپ قۇشاقتاۋعا زاۋقى جوق ەدى. ەكەۋى دە ەكى ەسىكتىڭ الدىندا ەدىرەيىسىپ تۇرىپ زاوچنو سۇزىسكەنىنە رازى بولىستى.
— مىنا سايتان يىمەي قويدى! — دەدى قارا الا سيىردىڭ جەلىنىن قاقتاپ وتىرعان بايبىشەسى. — ەكەۋىن شاشپا قوراعا قاماي سال، ايتپەسە، ءبۇل سايقال بۇلدانىپ، بۇقانى ءبىر جۇما بويى اۋرەگە سالادى!
— ساسپا، قاتىن، بىردەمەسى بولار، — دەدى تىنەكەڭ، — ماعان بىتكەن ءتىرى تۇياقتىڭ ءبارى بەدەۋ دەپ پە ەدىڭ!..
"ارام قات!" — دەپ كۇڭك ەتتى جيرەن شابدار كەلىنشەك قارا الا سيىردىڭ شابىنا باسىن تىعىپ وتىرىپ. تىنەكەڭ ونى پارۋەيىنە دە العان جوق، قالعان شارۋانى قارا الا بۇقانىڭ تاناۋىنا تاپسىرعانداي شورىمىققا وتىرىپ الىپ شىلىم شەگۋگە كىرىستى. قارا الا گۇجبان قارا-الا سيىرعا قارىزىن وتكىزىپ قويعانداي تاناۋىن ءشۇيىرىپ قويىپ كۇرەسىن باسىندا كوڭ تارپىپ ءتۇر ەدى، قىشقىرىپ-ىشقىرىپ: "مەن بارمىن، مەن بارمىن ءو-و-وھ!"، — دەدى. اۋزىنان دا، ساۋىرىنان دا بۋ شيراتقان قارا الا دۇلەيدىڭ تەمەكى شيراتقان قاۋىنباسقا شاققان بار مۇڭى وسى ەدى. قارا الا دۇلەي بۇگىندىك قوس قورازدىڭ مىندەتىن دە ءوزى اتقارىپ تىندى.
— قالاي، اسەكە، قۇلا بەستىنى ەرتتەيسىز... تويىس، ءسىڭ بە؟ — دەدى. "سىڭبەنى" ۇمىتپايىن-اق دەسە دە اراداعى ءبىر بەس جاستىڭ ايىرماسى "ءسىز-دى" اۋزىنا بۇرىنىراق سالا بەرەدى.
— قۇلا بەستى شارۋاعا جاراپ قالعان سياقتى، ءبىراق قينامايىن دەپ تۇرمىن. — جانىن اياماسا دا جالعىز اتىنا شىبىن قوندىرمايتىن اسەكەڭ ىرگەدەگى سۋسەكتەن ءبىر قالبىر اق سۇلىنى كوسىپ الىپ ات دورباعا جەلپىپ سالدى. — شەشەسى قازان اتتىڭ تۇقىمى، اكەسى ورلوۆتىڭ رىساعى، ءتۇسى شەشەسىنە تارتقانمەن تۇرقى اكەسىنىكى، — دەپ تانىستىردى. — جۇرىسكە الىمدى، قارا كۇشكە دە مويىمايدى. بۇل شىركىنگە ءورى-قىرىڭ بىردەي، ەتى قىزعاندا جەلىس ەكەنىن دە، جورتا ەكەنىن دە بىلمەيسىڭ، تەك تاۋ-تاسقا ەپتەپ اڭعالدىعى بار.
كوكىرەگى قازانداي، كوتتىگى شومەيگەن، شوقتىعى قول سوزىم، پوسترومكا بولماسا ومىراۋىنا قومىت شاق كەلمەيتىن سياقتى. شەشەسىنەن قالعان جۇرناق پا، جالى بۇيرا. بالشىق بولەگەن شوقپىتتى الىپ تاستاپتى، پايا تۇرماق ات پەن تۇيەنى وركەشىنەن زورعا تانىپ جۇرگەن بەكەت الىپ بارا جاتقان ەش نارسە كورە المادى. قۇلا ايعىر ورازاسىن اشپاي "چابان زاۆتراك" تا، "ءتۋريستىڭ تۇنەمەسى" دە بولمايتىنىن سەزگەن باس ورمانشى قيقيىپ تىنەكەڭە تارتتى.
مانساردانىڭ ەسىگىندە استاۋداي قارا قۇلىپ ءتۇر ەكەن، شاماسى كوپتەن بەرى ءتىرى پەندە باس سۇقپاعان سياقتى. وبەزدچيك، لەسنيچەستۆونىڭ كوردونى قاشاندا ستاندارتتى ءبىر تيپ: تومەنى — تۇرعىن، مانسارداسى — كەڭسە، ءورت الماسا، جەر سىلكىنسە دە شايقالمايتىن جۇمىر قاراعاي. زاۆفەرما شارۋاسىنا ۇقىپتى بولعانمەن، لەسنيچييدىڭ باسپاناعا قۇنتى جوق ەكەن، شاتىردا نومەر، بۇرىش-بۇرىشتا بەلگى، توبەدە جالاۋ دا جوق، جىقپىلدا جاسىرىنىپ وتىرعان بەيماعلىم بەكەت ءتارىزدى.
قارا الا گۇجبەن مەن قارا الا سيىردى اشىق قوراعا قاماپ تاستاپ قالعان تابىننىڭ سوڭىنان كەتكەن "زاۆفەرمانى" كۇتۋگە تۋرا كەلدى. ادام تانىماسا دا مال تانيتىن زەرەكتىگى بار ەكەن، ەل تۇگىل سوۆحوزداردا جوق اسىل تۇقىمدى سوناۋ لاتۆيادان زاكازبەن الدىرعان با؟ ءبىر ساعات بويى بەزىلدەگەن سەپاراتوردىڭ جاتى ءالى قارىساتىن ەمەس، بۇلار سۇتپەن باقشا سۋاراتىن شىعار...
توبەنىڭ دۇڭكىلى شوشىتتى ما، جيرەن شابدار جەڭگەسى ۇيدەن جۇگىرىپ شىقتى.
— جەڭەشە، كەڭسەنىڭ كىلتى كەرەك بوپ تۇرعانى.
جىقپىلدا وتىرىپ كىسىكيىك بولىپ كەتكەن بە، الدە كەشەدەن بەرى زەرەزەپ بولىپ قالدى ما، جيرەن شابدار جەڭگەسى ءلام-ميم ءتىل قاتپاستان جەلىپ الا جونەلدى. كوزدىڭ ورنىنداعى بىتيگەن سىزاتتان كوكشىل شىنى جىلت ەتە قالىپ ەدى، تىنەكەڭنىڭ قايىن جۇرتى، ءسىرا، وسى ماڭنىڭ كەرجاق اعايىندارى بولدى-اۋ دەپ ويلاعان، جەلە جورتىپ جەتىپ كەپ، ءبىر بۋما كىلتتى ەتەكتەن لاقتىرىپ جىبەردى دە: "باعريم، ەش نارسەنى پۋرتيت يتماگىن، حوزياين دۋرنوي بيت" — دەگەندە جەڭگەسىنىڭ توركىنىنەن تاعى دا اداسىپ قالدى.
ىرگەدەتى توبەسى كورىنىپ تۇرعان كورشىڭمەن تەلەفون ارقىلى سويلەسكەنشە جاياۋ بارىپ قايتقاننىڭ ءوزى جەڭىل. الدىمەن اۋدانعا، اۋداننان-اۋىلعا وراعىتىپ جەتكەنشە دۇنيە ورتەنىپ كەتۋى دە مۇمكىن. زارىقتىرماي، جاتىندى قارىستىرماي قوسا قويسا ءبىر ءجون، ولەردەگى ءسوزىڭدى تاۋىسىپ، ار جاقتاعى بيكەشتەردىڭ بەت-اۋزىن زاوچنو جالاپ-جۇقتاپ، اقىرى يتتەن سۇيكىمسىز بوپ قالا بەرەتىنىڭدى قايتەرسىڭ! ول جاقتاعى شام كوستىڭ بيكەش پە، كەمپىر مە، كىم ەكەنىن ءبىر قۇدايدىڭ ءوزى ءبىلسىن. بەكەت تانىمايتىن بىرەۋدىڭ بەت-اۋزىن ارەنداعا الماي-اق قويدىم دەپ تەلەفونعا جولاماي راسياعا وتىرعان. ءساتىن سالعاندا ديرەكتور كابينەتىندە بولىپ شىقتى.
— اسسالاۋماعالەيكۋم، ساكە!.. بۇل جيەن توي!..
جيەنى نەسى؟ قايداعى جيەن؟.. اۋزىنا قالاي تۇسكەنىن ءوزى دە بىلمەيدى. ايتەۋىر جەتىنشى اتاسىنىڭ ەسىمى جيەن ەكەنىن قۇلاعى شالعان. ەسىمى مە، ەسىركەپ قويعان اتى ما، ونى دا كىم ءبىلسىن...
— تىڭداپ تۇرمىن! — دەدى ار جاقتان. — جوعالتىپ الدىق قوي. سەن كەتكەندە قىس ەدى، ودان بەرى جەر دە ءجىبىدى.
— ساكە، ازداعان شارۋا بولىپ قالدى. مەن ايۋلىدا وتىرمىن. لاج بولسا ماعان ماشينا جىبەرسەڭىز. ءتىلىڭىزدى السا، اۋىلسوۆەتتىڭ پرەدسەداتەلى قاسىنا ءبىر دەپۋتاتىن ەرتىپ قوسا شىقسا. سوۆحوزدان ەكى-ۇش ادام كەرەك. مال ساناپ الاتىن، بيلىگى بار، اكتىگە قول قوياتىن، بولاشاق داۋ-دامايدا قۇزىرى جۇرەتىن بولسا ءتىپتى جاقسى. ءبىز اسەكەڭ ەكەۋىمىز ارشاتى كولىنىڭ ارالىنان كۇتەمىز.
— اسەكەڭ ەكەۋىڭ اۋىز جالاسىپ قالعان ەكەنسىڭدەر، ءتۇبى وت الىپ قامىسقا ءتۇسىپ كەتىپ جۇرمەسەڭدەر بولدى، ايتەۋىر. مەنىڭ قاجەتىم جوق قوي؟..
— بۇل ەندى ءسىز ارالاساتىن شارۋا ەمەس.
— تۇسىنەم. جالپى ءبىز ارالاساتىن ءىس پە؟.. سونى ويلادىڭ با؟ زاڭ ورىندارىنىڭ، وكىمەت شارۋا ەمەس پە!..
— زاڭ ورىندارى دەيسىز بە؟.. ءسوزىن ءبىز سويلەپ بەرسەك، اۋزى قىشىپ بارا ما!.. اربىردەن سوڭ جەر مەنىكى، سۋ مەنىكى، جايىلىم دا مەنىكى. ارتىنان قۋا شىعار جوقشىنى دا ءبىلىپ وتىرمىن. مال يەسى مەنمىن دەۋگە جۇرەگى داۋالار ما ەكەن؟.. قىسقاسى، پودحوزعا قوسىپ الساق تا بىزگە سوت جوق!
— ونىڭ بەكەر شىعار. تەك قانا سپەسحوزعا وتكىزەسىڭ. پودحوز — لەسحوزدىڭ جەكە مەنشىگى، سپەسحوز — وكىمەت قازىناسى. اراسىندا جەر مەن كوكتەي ايىرما بار، جولداس جيەن! بىرەۋدىڭ داۋىن ساتىپ الىپ قايتەسىڭ!..
— مىناۋىڭىز دا اقىل ەكەن، ساكە. تاعى ءبىر ءوتىنىش، ايۋلىنىڭ لەسنيچيي جۇرە الماي قالىپتى، مايقانىنان جارىلايىن دەپ ءتۇر. سونى بوساتىپ، اۋىلىنا قايتارساڭىز ءتىپتى جاقسى بولار ەدى. قاي جولمەن قايتادى، ونى دا ويلاستىرعان ءجون سياقتى.
— ونىڭ قايتار جولى بىرەۋ-اق، تەك پروكۋرور ارقىلى! ازىرگە ۇركىتىپ الىپ جۇرمە. ءتۇبى ءابدىجاپار ەكەۋىن ءبىر سوكاتا جەگەمىن بە دەگەن ءۇمىتىم بار ەدى... بۇلدىرە كورمە! ماشينا ءقازىر شىعادى.
بەكەت كەڭسەنىڭ استاۋداي قۇلىبىن قايتا بەكىتىپ تومەن تۇسكەنى سول ەدى، قولىندا ىرعايدىڭ كەپتىرگەن كوك سويىلى، تاناۋراپ قاۋىنباس تا كەلىپ قالعان ەكەن، كوزىلدىرىگى كوك تەسىپ، شاۋىپ الاتىنداي بەكەتتىڭ جولىن كەس-كەستەي بەردى.
— تىنەكە، كەچيريپ قويعۇن، — دەدى اسەكەڭنىڭ داۋسىنا سالىپ، سىنىقتان باسقانىڭ ءبارى جۇعادى ەكەن، ءجاي سويلەگەنىنىڭ ءوزى كەكەسىن بولىپ شىقتى. — مىنا كىلت مەندە قالاتىن بولدى. كەڭسەگە كىرمەي-اق قويىڭىز، مينا تاستاپ كەتتىم.
— و نەنىڭ اقىسى؟! — دەپ تىنەكەڭ وجىرايا قالدى.
— قاندالاسى بار ەكەن... ءسىز وسى تۇركىستاننان ەمەسسىز بە؟..
— قايداعى تۇركىستان؟! نە ساندالىپ تۇرسىڭ؟!
— تىنەكە، ونشا قاتتى قاسىنباي-اق قويالىق، قان شىعارىپ الىپ جۇرەرمىز، — دەپ ماملەگە شاقىرعان بولىپ ەدى، مۇنىسى دا اسەكەڭنىڭ داۋسى، اسەكەڭنىڭ ءسوزى بولىپ شىقتى. — جەڭگەيگە ايتا بارىڭىز، يش نارسەنى پۋرتيت ءيتمادىم، حوزياين دۋرنوي ديگوشتى.
كوزىلدىرىكتىڭ شاراسىنان شىتىپ، اينالىپ بارا جاتقان تىنەكەڭنىڭ كوزى بەكەت پەن قوسا بۇكىل دۇنيەنى جۇتىپ قوياتىنداي ەدى، باس ورمانشىعا ونىڭ بەت-اۋزى تۇپ-تۇتاس كوز بولىپ كورىنگەن. سول كوز وكشەلەي قۋىپ، اسەكەڭنىڭ ساكىسىنە ەرە كەلدى.
— ءاي، شىراعىم، سەن ءوزىڭ ءتورىسپىسىڭ، تورەمىسىڭ؟ — دەپ تاقىمداپ كەلىپ ول دا وتىردى. ءۇنى سەستى، ءسوزى دە شىرەپ ءتۇر: ءتۋريسپىن دەسە — ولتىرەمىن دەپ تۇر، تورەمىن دەسە — قولىندا ولەمىن دەپ تۇر؛ بەكەت سونىڭ قايسىسىن مويىندارىن بىلمەي اسەكەڭە جالتاقتاپ ەدى، تاباداعى ەرالاشىن جوزىعا قويىپ الاقانىن كوتەرە بەرگەندە:
— ءاي، كۋشىناش! تارت الاقانىڭدى! — دەپ تىنەكەڭ اتىپ تۇردى. — وسىنىڭ ءبارىن ءبۇلدىرىپ وتىرعان سەن!.. ىرگەدەن ءىن قازعان كورتىشقانداي بۇكىل قويمامدى ارامداپ!.. اتاڭا عانا ناعىلەتاي، ساعان قاي كۇنى، قاي قۇداي تاپ قىلدى ەكەن!..
— ءيا، نە ءبۇلىندى؟ — دەپ اسەكەڭنىڭ دە ەرنى شۇرشيە قالدى.
راسىندا نەنىڭ بۇلىنگەنىن، كىمنىڭ بۇلدىرگەنىن تىنەكەڭنىڭ دە قانىقتاپ تۇرعانى شامالى، ايتەۋىر ويبايعا باسسام وڭدىرماسپىن دەپ:
— ءاي، مىناۋىڭ دۇلەي مە، دۇڭگەنە مە، كىم ءوزى؟ — دەدى. — اي-شاي جوق بىرەۋدىڭ ءۇيىن بۇزىپ كىرىپ!..
— ە، بۇل سويتەدى، — دەدى اسەكەڭ دە قينالىپ جاتپاي. — بۇل سويتەدى عوي.
— اتاسىنىڭ باسى سويتەدى!.. مەن سويتتىرەم بۇعان! — دەپ تىنەكەڭ كەڭىردەگىنە كەسەك تىعىلعانداي قىلعىنىپ تۇرىپ قالدى.
— تىنەكە، ءوز باسىمىزعا يە بولا الماي ءجۇرىپ، بىرەۋدىڭ اتاسىنىڭ باسىن قاتىرىپ قايتەمىز. ونان دا وتىر، اپتىعىڭدى باس، ەرالاشقا كەل. تۇننەن قالعان زاھارىڭ دا تۇر، — دەپ اسەكەڭ الا قورجىندى يەگىمەن ءتۇرتتى.
تىنەكەڭ جىندانىپ كەتە جازدادى. ەسىگىنىڭ الدىنا ءۇش بارىپ، ءۇش قايتتى. ءۇش وتىرىپ، ءۇش تۇردى. ەندى بولماعاندا بەكەت ءجونىن ايتىپ قۇتىلاتىن ەدى، قايتادان اتىپ تۇرعان قاۋىنباس اياعىنا ورالعان "چابانسكيي زاۆتراكتىڭ" قالبىرىن تەپكىلەپ قۋالاي جونەلدى، اياعىنىڭ استىنداعى قالبىر ەمەس، اسەكەڭنىڭ باسىنداي ەكىلەنىپ، ەلىرىپ تەپكىلەگەن؛ جىلاننىڭ باسىن ەزگەندەي قالبىردى وكشەسىمەن قابىستىرا مىجىپ، اۋزى-باسى قيساڭداپ، قاۋىن باستىڭ الەمتاپىراعى شىققان كەزدە جيرەن شابدار كەلىنشەك ويبايىن سالىپ كەلىپ كۇيەۋىنە جارماستى؛ ەكى ءيىنىن جۇلىپ جەپ، ەكى كوزى ماڭدايىنان شاتىناپ، ەكى ەسىكتىڭ اراسىندا الاسۇرعان كۇيەۋىن تارعىل اتەش پەن قىزىل قورازدىڭ كەبىن كيدى دەپ شوشىدى ما، ويبايلاعاندا داۋسى قۇدايعا جەتكەن، ويبايعا ايعاي قوسقان وتاعاسىمەن الىسامىن دەپ ءجۇرىپ توبەسىندەگى شومەلەسى ۇشىپ كەتتى دە، جيرەن شابدار كەلىنشەك كادىمگى كەكىلىن كۇزەگەن تورىشولاق بوپ شىعا كەلدى. بەكەت ويبايدان دا، ايعايدان دا دىم ۇققان جوق، ايتەۋىر ون ەكى ۆزۆود قارعىستىڭ جەتپىس جەتى اتاسى ەكەنىن عانا سەزگەن. ويباي مەن ايعاي ءبىرىن-بىرى سۇيرەلەي ۇيگە كىرگەندە ەسىك كوزىندە قاپ كەتكەن جيرەن شابدار شومەلەدەن كوز ايىرماي اسەكەڭ بۇلق-بۇلق كۇلسىن كەپ. عۇمىرىندا ءبىرىنشى كۇلگەنى بولار، سونىڭ وزىندە دە ەزۋى كۇلىپ، كوزى كۇلمەدى، ۇرتى كۇلگەنمەن قيسىق مۇرنى قىرسىعىپ ورنىنان تاپجىلماي قويدى. بەكەتتىڭ كۇلۋگە زاۋقى جوق ەدى:
— وبال بولدى توي، — دەدى.
— وبالدى بىلسەڭ مالىنا دا تيىسپە.
— ونى قايدان ءبىلدىڭىز؟
— بۇل ءۇيدىڭ قابىرعاسى دا حابار بەرىپ تۇرادى، — دەپ اسەكەڭنىڭ قيسىق مۇرنى مانساردانى نۇسقادى.
— وندا نە وتىرىس؟..
ەرالاش تاۋسىلعانشا، قارا شاينەك سارقىلعانشا، ەكەۋى قۇلا بەستىگە مىنگەسىپ-ۇشقاسىپ اتتانىپ كەتكەنشە ەسىك كوزىندەگى قۇلا شابدار شومەلەگە ەشكىم قول سوزعان جوق ەدى...
تۇياعىنىڭ ءبۇرى كەتكەن تىراقى كەرىكتەي كەزەڭگە كيرەلەڭدەپ زورعا ىلىككەن سان سانىچتىڭ "كوكشولاعى" كاپوتىن ارانداي اشىپ دەمىگىپ ءالى ءتۇر. بەل ساۋىرىن سيپاي كوشكەن سەلدىر تۇمان شىرىندىگە شىق بايلاپ كەتكەن ەكەن، تۇمان استىنان كۇمپيىپ-كۇمپيىپ شىعا كەلگەن بوز توبەلەر كورپەسى اشىلىپ قالعان تۇمسا ارۋدىڭ كوكىرەگىندەي؛ كۇرەڭسە تۇلىمىن جەلپي قوياتىن دا جەل جوق سياقتى ەدى، ءسىرا، تۇماندى تەپكەن تۇمسا ارۋدىڭ كوكىرەگى بولسا كەرەك. يىقتان باسقان وزەكتىڭ سىزىنان سوڭ، بوز بەلدىڭ كاۋسار تىنىسى بەكەتتىڭ دە سارايىن اشىپ، كوكىرەگىن كەرە كۇرسىنىپ سالدى.
كەزەڭ باسىن جەلەمىك شالدى. جەلەمىكتە كەڭسىرىك جاراتىن جەتى مىڭ ءتۇرلى ءيىس بار. جەتى مىڭ با، جەتپىس مىڭ با، كىم ءبىلىپتى. مۇمكىن، ەلدىڭ ءيىسى شىعار. تەڭكيىپ جاتقان، دۇڭكيىپ جاتقان بۇكىر جونداردىڭ كۇنقاعار بەتكەيى تۇبىتتەنىپ، ەسكى جىلدىڭ جاباعىسىن جاسىل قۇراق تۇرتە باستاپتى. مۇمكىن، كوكتىڭ ءيىسى شىعار. باتار كۇننىڭ استىندا شالقايىپ -شالقايىپ، بۇكىل الەممەن يەگىمەن عانا تىلدەسىپ ناعىز التايدىڭ ءوزى جاتىر؛ ارقاسىن كۇنگە قاقتاپ، اسپانعا قاراپ سوزىلعان قوجىر-قوجىر قىراتتارى تىپ-تىنىش ۇيىقتاپ قالعان وركەش جالدى دينوزاۆرلار سياقتى ەدى. ءبىر ەمەس، سان كورىپ جۇرسە دە بەكەتتىڭ جۇرەگى ءدىر ەتە قالدى. ءدال سول كەزەڭنەن ەلدىڭ توبەسى كورىنەدى. ەلدىڭ توبەسى كورىنسە-اق كوڭىل شىركىننىڭ الىپ ۇشاتىنى بار. جەتى جىل جۇرگەندە ەلىم بار دەپ ويلاماپ ەدى. ەندى سول جەتى جىلى تەككە كەتكەندەي وكىندى. ءاتىر مۇڭكىگەن اكە سورلى سونى ايتۋعا دا جاراماپتى-اۋ!..
جول قامىنا كىرىسكەن سان سانىچ "كوكشولاقتىڭ" قولقاسىنا قول جۇگىرتىپ ەدى، قىزۋى باسىلماي، وكپەسى قابىنىپ تۇرسا دا كاپوتتى تاڭق ەتكىزىپ تاستاي سالىپ رۋلگە وتىردى. قاجىدى ما، قالعىدى ما، قاشان، قاي جەردە توقتاپ قالار ەكەن دەپ "كوكشولاققا" سەنبەي كەلە جاتقان بەكەت اسەكەڭە مىنگەسىپ كەتپەگەنىمدى قاراشى دەپ وكىندى. "استىنداعى اتىڭا سەنبە..." دەگەندى قازاق "كوكشولاقتىڭ" زامانىنا ايتقان بولار. سان سانىچ جىلدامدىقتى بىرىنشىگە سىلق ەتكىزىپ تاستاي سالدى دا ۇڭىرەيىپ ىلگەرى قارادى.
— نەدەن ۇرىكتىڭىز؟
— بۇقتىرما عوي...
تەرەڭ شاتقالعا بۇرالاڭداپ تۇسەتىن يرەك جولدىڭ ءبىر تۇتامى ماشينانىڭ تاناۋىندا عانا قالىپتى. تەرەڭ شاتقالدى كەرىپ سالعان بۇقتىرمانىڭ جالتىرى اياق استىنان جارق ەتتى. بۇقتىرما بيىل ەرەسەن ەكەن. تومەندەگى تەڭىزدى مۇزى كەتپەي جاتىپ-اق ون مەتر كوتەردى دەپ ەدى، مىنا تۇرىمەن التايدى دا كوتەرىپ كەتەتىن شىعار. ايرانداي اپپاق سۇلباسى وسى جاتىسىندا كوز قارىقتىرادى. جاۋلىعىنىڭ جاپسارىنان سىعالاعان قىلىمسى كەلىندەي بۇلت استىنان ءبىر كورىنگەن كۇن كىرپىگى دە اق ايدىننان تياناق تاپپاي تايعاناپ كەتىپ جاتىر... "اق جايىق" دەيدى، "اق ەدىل" دەيدى. ءبارىن دە كورگەن. ءبىراق كۇنشىلىكتەن تاسى مەن تايمەنى، ەڭكەيسەڭ ءجۇزىڭ كورىنەتىن ەرتىس پەن بۇقتىرماداي اق سۋ بار ما ەكەن؟.. ەلىڭنەن كور! وزىنە تەنتەكتىك قونباعان سوڭ ءبىرىڭدى "قارا"، ءبىرىڭدى "بۇقتىر" دەپ اساۋلىعىڭدى عانا ەسكەرىپ، اتىندى اداستىرىپ قويعان ەلىڭ قوڭىر عوي!.. ەل؟..
"ەسىڭ باردا ەلىڭدى تاپ" دەپ نەگە ايتتى ەكەن؟.. ەلدى تاپتى-اۋ، ءبىراق، سول ەلدە ات بايلاپ تۇسەر كىمىڭ بار؟ وتىز جىل بويى ات ءىزىن سالماي قاشىپ جۇرگەن اكەڭنىڭ ءتۇرى اناۋ ما؟.. "اكەڭدى كورگەن ولمەسىن" دەيتىنى تاعى بار. اكەسىن كورگەندەر ءالى بار ەكەن. "ءا، بىلەمىز.." دەيدى دە قويادى. ار جاعىندا ەمەۋرىن دە، قۇلىق تا جوق، كوبىسى بىلگەنىنە وكىنەتىن سياقتى. وتىز جاسىندا ەل تانىعاندا ءبۇل دا اكەنىڭ وتىز جاسىن قايتالاپ كەلىپ تۇر. قايتالاۋ ما؟ باستاۋ ما؟.. ايتەۋىر ءبىر نارسەدەن باستاۋ كەرەك ەدى توي...
"ياپىراي، قيىن جىگىت ەكەنسىڭ!" — دەگەن سان سانىچ. بۇرىن مۇنداي قيىن دا قيانات شارۋانى كورمەسە كەرەك، اكتىگە قول قويۋدان باس تارتىپ، "مەن تەك كولىك ايداپ كەلگەن ارباكەشپىن" دەپ قۇتىلدى. اۋىل سوۆەتتىڭ پرەدسەداتەلى دە بۇكىل ءىس سونىڭ مىندەتى بولا تۇرا بىرەۋ جون تەرىسىن جەپ جاتقانداي قايقاڭدادى. قايتسىن، ءبىرى باستىققا، ءبىرى باسىنىڭ بەتىنە قاراپ كۇن كەشكەن، وتىرعان ورنىنىڭ وزىنىكى ەكەنىنە كوزى جەتپەگەن، جەتسە — وزىنىكى ەمەستىگىن سەزگەن پۇشايمان جاندار دا. بۇلاردى تىنىمقۇل دا قورقىتادى ەكەن. تۋ سىرتىنان تىرەپ تۇرعان "جۋان" قولىمەن قورقىتادى ەكەن. مال با كورمەگەن بەكەت مال اشۋىن قايدان ءبىلسىن. بۇزاۋ تورپاعىن، جاباعى-قۇلىنىن ەسەپكە الماعاندا ەلۋدەي سيىر، سول شاما جىلقى... ەلۋ تۇياق مال جاندى قويا ما؟.. ەمە-جەمگە كەلگەندە تىنەكەڭ ءبارىن ايتىپ تىندى. اتاپ، اتاپ ايتتى. قورقىتۋ ءۇشىن ايتسا ءوزى ءبىلسىن. قورىقپاعان سارقىت كەمپىر مەن ارامعا قولىن بىلعاماعان اسەكەڭ عانا.
— ياپىراي، ءبىزدىڭ قول دا ءبىر اجەتكە جاراپ قالدى-اۋ! — دەپ اسەكەڭ ءماز بوپ كۇلدى؛ وسى جولعى كۇلكىسى ەزۋىندە ەمەس، كوزىندە تۇر ەدى، سۇيسىنگەنى دە بەلگىسىز، كەكەتكەنى دە بەلگىسىز. ءقازىر ويلاپ وتىرسا، "جاراپ قالدى – اۋ-دىڭ" استارىندا جاسىرىنىپ جاتقان جارا، سەنىمسىز تىرلىككە دەگەن سەنىمى قالاعان كوڭىلدىڭ نەمكەتتى سالقىندىعى بار سياقتى. ادال بول مەيلى، ادام بول مەيلى، قاتارداعى جۇرتتىڭ قولى تۇگىل ءوزىن دە اجەتكە جاراتپاي تاستاعان قاي مەزگىل ءبۇل؟!. اقساقالدىڭ اقىلىن، ازاماتتىڭ ايبارىن، بيلىكتىڭ بەدەلىن ۇرلاپ اكەتكەن كىم ءبۇل؟ سەن ءوزىڭ كىمسىڭ؟ سەن كىمگە سەنەسىڭ؟ وزىڭە-وزىڭ سەنگەندەيسىڭ بە؟.. قاراپايىم دەپ، ەڭبەككەر دەپ وتىرىپ، كىشكەنتايدىڭ ەلگە دەگەن، ەلدىڭ كىشكەنتايعا دەگەن سەنىمىن جۇرداي قىلىپ، جۋاننىڭ كولدەنەڭىن، ۇزىننىڭ ارتىعىن وتاپ تاستاپ، بالانى دا، دانانى دا ءبىر قالىپقا قۋىپ تىققان سوڭ تىنەكەڭدەر ارىمەن ەمەس، بارىمەن، مالىمەن قورقىتپاعاندا ءقايتسىن. اۋداننىڭ پىلدەي-پىلدەي باسشىلارى ەلدەن، وكىمەتتەن جاسىرىپ مال جيسا، ولاردىڭ دا بىرەۋدى قورقىتپاسىنا، بىرەۋدەن قورىقپاسىنا كىم كەپىل؟.. مەشەلدىڭ مەشەل بولىپ قالعانىنا، بەسكەمپىردىڭ تاقپاقشىل بولىپ قالعانىنا، جاقىپتىڭ تاسقاباق بولىپ قالعانىنا كىم كىنالى؟.. اسەكەڭدەر تايگادان قاي مۋزىكانتتى، قاي تەاتردى ىزدەپ كەلدى ەكەن؟..تايگانىڭ تىنىش جاتقان مۋزىكانتى مەن تەاترى تىنەكەندەر مەن سيعاندارى ەدى، ولاردى دا سىمپيتىپ كەلە جاتقان جوق! تايگادا وتىرىپ شاشىمەن الىسىپ، شوشقانىڭ تاناۋىن، سيىردىڭ ەمشەگىن ەرمەك قىلعان جيرەن شابدار كەلىنشەكتىڭ "باعريم" دەگەننەن باسقا نە جازىعى بار ەدى؟ مالمەن ويانىپ، مالمەن جۋساعان تىنەكەندەر ەگىنىڭە ءتۇستى مە؟.. "ءباعريم-دى" ەستىگەن قۇلاق قارعىستى دا ەستىپ تىندى. "باعريمىنا" دا سەنگەن جوق، باقىرىپ جىلاعانىنا دا سەنگەن جوق. بۇل جۇرتقا بۇگىندە سەنىم جوق. ويتكەنى، سەنىمنىڭ ءوزى جوق! داعدى عانا قالعان. داعدى... قاشاننان بەرى؟ كىمنەن قالعان ميراس؟ كۇدىكتىڭ اتاسى، اۆتورى كىم ەدى؟..
قاشان توقتاپ قالادى دەپ "كوكشولاققا" دا سەنبەي كەلەدى. بارانكامەن الىسقان سان سانىچكا دا سەنبەي كەلەدى. جۇرمەيتىن كولىكتى بىلمەيتىن قول وتىرىك ايداپ كەلە جاتقانداي.
الدە نە دۇڭگىرلەگەندەي بولدى. دۇڭگىرلەگەن بەتون كوپىر ەكەن. بەتون كوپىر قالشىلداپ تۋر ەكەن. قالشىلداتقان بۇقتىرما ەكەن. ات شاپتىرىم كوپىردى "كوكشولاق" تاۋىسا الماي-اق قويدى. اڭعاردى جىرتا سارناي سوققان جەل "كوكشولاقتى" ۇشىرعانداي، سارناعان جەل مە، جەلدى ايداپ كەپ تۇرعان سۋ ما، سۋدى قاقىراتا جىرتىپ قارسى زاۋلاعان كوپىر مە، ايتەۋىر دۇنيە دۇركىرەپ كوشكەندەي بەكەتتىڭ باسى شىر اينالدى. "قارا" دەسەڭ دە، "بۇقتىر" دەسەڭ دە قاراقۇرىق ىمىرتتاعى بۇقتىرمانىڭ ءتۇسى ادام جۇتقانداي سۋىق ەكەن. قاراقوشقىل كۇركىرەگەن اعىنعا كوزى ءتۇسىپ ەدى، تۋلا بويى تۇرشىگىپ كەتتى...
...ءىرسيعان جار قاباقتىڭ باسى دۇركىرەپ شىر اينالىپ تۋر ەكەن. "قىرىپ سالامىن!" — دەپ ايقايلاپ، تەپسىنىپ تۋر ەكەن. تەپسىنىپ تۇرعان اكەسى ەكەن. اكەسى اق "ۆولگانىڭ" توبەسىنە ءتالتيىپ شىعىپ الىپتى، قولىندا ماۋزەر، ەسىرىپ تۋر ەكەن. جار قاباقتىڭ ۇشار بيىگىندە ءبىر-بىر اتتى جايداق جەتەلەگەن قالىڭ جۇرت. تىنىمقۇل جاعاسىنا گالستۋك بايلاپ، باسىنا قىزىل اسكەردىڭ كۋلاگى سالپايعان شلەمىن كيىپ العان ەكەن، قارا شابدار كەلىنشەك ويبايىن سالىپ تىنىمقۇلدىڭ قولىنان قارا الا بۇقانىڭ شىنجىرىن جۇلقىلاپ جاتتى. "قىرىپ سالامىن!" — دەپ ايقايلادى اكەسى. سول – اق ەكەن، پۋلەمەت كۇتىر-كۇتىر قاقساپ جونەلدى دە جار باسى ازان-قازان دۇركىرەي قاشتى... جوڭكىلە قاشقان جىلقى دا ەمەس، سيىر دا ەمەس، قاپتاعان "كوكشولاق"، تراكتور، "كوكقاسقا" ما-اۋ... ءبىراق، ءبارىنىڭ دە كلاكسونى جىلقىشا كىسىنەپ، جىلقىشا شىڭعىرىپ، جىلقىشا وسقىرىنادى ەكەن. تاپتاپ كەتەدى-اۋ دەپ جان ۇشىرعان بەكەت قانشاما تىربانعانمەن ورنىنان تىرپ ەتە الماي...
...ۇيەلەپ قالىپتى. "كوكشولاق" كوتتەدجدىڭ الدىندا ىرقىلداپ تۇر ەكەن، كوك ەسەكتەن قۇلاعانداي قول-اياعى شىمىرلاپ زورعا ءتۇستى...
التىنشى تاراۋ
1
تاۋ باسىنا كار ءتۇسىپتى. تاۋ باسىنان اسا الماعان جىرىم-جىرىم اقشا بۇلتتىڭ باۋىرىن ءورت شالعانداي، اسپانداعى جالىننىڭ الاۋى نارتتاي قىزىل پەردە بوپ ءار ءۇيدىڭ اينەگىندە ءجۇر. قاراعايلى قولاتتىڭ جىقپىل-جىقپىلىندا قارا كيىمگە جاپسىرعان اق جاماۋداي ىركىلىپ تۇمان جاتىر. اپتا بويى تولاستاماعان نوسەر تايگانى دا ەسەڭگىرەتىپ تاستاپتى؛ تىم بۇيعى، سامالى تاۋسىلىپ سىزى عانا قالعانداي، تەك شومىلىپ العان التاي شىندارى عانا شىت جاڭا، بۇرىنعىسىنان دا اسپانداپ، كەرمە يىق مىنەز كورسەتەدى. كوك جۇزىنە سىڭبەي، كەمەر-كەمەرگە ىركىلىپ قالعان اقشا بۇلتتاردىڭ ءسۇت رەڭى مۇزداي سۋىق، شىتىناعان كوك شاعىر اسپان الدا ءالى دە ىزعارىم بار دەگەندەي. ەركىمەن ءورىپ، ءوز اياعىمەن قايتاتىن مال دا باقايىنىڭ سىقىرىپ بايقاتپاي ءبۇرىسىپ، اۋىلعا ۇرلانىپ كىرىپ جاتىر.
بەكەت ءوزىن ەلەيتىن ەشكىم تاپپاي كەشقۇرىمنىڭ بەيمەزگىل ۋاقىتىندا جەتىمسىرەپ جالعىز تۇر ەدى. كەڭسەدەن جۇرە قاقىرىنىپ سان سانىچ شىقتى. وي-كۇيى، ساناسى بولەك، تىرلىگى جۇرتتان بوتەن، شاۋ تارتا باستاعان باس ينجەنەردى بەكەت وتكەن ءبىر زاماننىڭ ارالىندا قاپ كەتكەن كونە كوزدىڭ جۇرناعى دەپ سانايتىن. كوڭىلى قوڭسى تاپپايتىنىن بىلە تۇرا، بەرمەستىڭ اسىنان دامەتكەندەي جاناسالاپ قاسىنا باردى. كولىك سۇرايدى دەدى مە، سان سانىچ وزىمەن بىرگە قارتايعان "كوكشولاعىن" ەكى-ۇش اينالىپ شىقتى دا:
— سايتان العىردىڭ مايى اعىپ جاتىر! — دەپ اكەسىنىڭ قۇنى كەتكەندەي دوڭعالاقتى تەۋىپ -تەۋىپ جىبەردى.
— گاراجعا اپارىپ قاماپ تاستاڭىز! — دەدى بەكەت. — ونسىز دا بەس ماشينا توقتاپ تۇر. پودشيپنيگى ەرىپ كەتسە جاياۋ قالاسىز.
باس ورمانشىنىڭ بۇيىرا سويلەگەنىن ۇناتپادى ما، الدە وتىرىگىنىڭ ۇستىنەن شىققان سوڭ جالتارا المادى ما، مەيلى دەپ كومپىس كۇڭك ەتتى، ءبىراق باگى ءبىر كەزدە كەپتىرىپ تاستاعان تۋلاقتاي وزگەرمەيتىن ءوڭ-تۇسى بوتەن شىراي بەرگەن جوق، كۇل شاشقان بۇقاداي وكىرگەن "كوكشولاعىن" بۇرىپ الدى دا بەكەتتى قاساقانا تۇتىنگە قاقالدىرىپ گاراجعا تايىپ وتىردى.
قياستىعى ۇستاعان بەكەت تە قۋىپ جەتىپ دوڭعالاعىن تەپكىسى كەلىپ ەدى، امالسىز ىشىنەن تىلدەپ قالا بەردى.
كەلىنشەگى بار، كەتپەي وتىرعانى بار، كەڭسە تولا قىز-قىرقىن. كۇنى بويى بىرىمەن ءبىر اۋىز سوزگە كەلە الماي ءىشى پىسقان. ونىڭ ۇستىنە باس بۋحگالتەر مەڭسۇلۋدان باسقاسى ءبىر ەنەدەن تۋعانداي كوزگە قوراش وڭشەڭ ءبىر كەر پۇشىق ەدى، قىزمەتتە سالاق، كوشەگە شىقسا ۇستىنە بارىن جاپسىراتىن شەتىنەن تىراش پا، ءقازىر ۇيگە قايتقان قىزداردىڭ بىرىنەن-بىرى وتەدى؛ قاقپادان ىزديىپ شىعىپ، كەكىرەيىپ كەتىپ جاتىر، امبە، بەكەتتىڭ جەڭ-جاعاسىنان وعاش بىردەمە كورگەندەي ءبارى دە ەزۋلەرىن جىمىرا كۇلىسىپ جونەلەدى. جۇرتتىڭ سوڭىن الا ەسىك جاپقان مەڭسۇلۋ:
— كىمدى كۇتىپ تۇرسىز؟ — دەدى.
— ءسىزدى. سۋ ىشكەن سۋاتتان اداسپايتىن اۋرۋىم بار ەدى...
— قاپ، قارتايىپ قالعانىمدى!.. ىلەسەتىن ادامدى بىلمەيدى ەكەنسىز...
جەسىرلىگىنەن قورىنا ما، الدە كوڭىلىندە باسقا ءبىر سىنىق بار ما، قاعازداي اپپاق سۇلۋ كەلىنشەكتىڭ ءجۇرىس-تۇرىسىنان جاسقانشاقتىق بايقادى. ءتۇس كەزىندە ۇيىنە ەرتىپ بارىپ، بىرەر كەسە سالت شايىن بەرىپ وتىرىپ تا ەتەك-جەڭىن قايتا-قايتا تۇيىقتاپ، تىستان سىقىر ەستىلسە دە جالتاقتاي بەرگەن. ەمشەكتە بالاسى بارىن، ونىڭ اكەسىز ەكەنىن بىلگەن جوق، بويداق ءجىتىتتىڭ بار اڭعارعانى جەسىر دە بولسا وڭىرىنەن تۋسىراي قويماعان تەرشەڭ توسەكتىڭ بۋى.
اۋەلدە كەلىنشەكتىڭ ايالداتىسى كەلگەندەي سىڭايى بار ەدى، ات تۇياعىنىڭ تىقىرىن ەستىپ، تۋ سىرتىنان الدەبىر ىزعار سەزگەندەي جالت بۇرىلىپ بەكەتتىڭ قاسىنان ۇزاي بەردى.
ديرەكتور ەكەن. الپىسقا كەلسە دە تازا كيىنىپ، دەنىن تازا ۇستايتىن سەرى كىسى مىناۋ مي باتپاقتا استىنداعى شاڭقانداي اقبوزىنىڭ بالاعىنا دا قىلاۋ جۇققىزباپتى. سىرت كوزگە كەرىلىپ سويلەپ، تەرمەلەپ ءتىل قاتاتىن شالقىما كورىنگەنمەن، بەكەت سيعاتتىڭ ءجۇرىس -تۇرىسىنا، كىسى تانىتىپ تەكتى مىنەزىنە قاتتى قىزىعاتىن. اق بوزدى اركاسىنان ءبىر قاعىپ اتشى شالعا جەتەكتەتىپ جىبەردى دە سونان كەيىن بارىپ بەكەتتىڭ سالەمىن الدى.
— ءيا، قال قالاي؟ بارمىسىڭ ايتەۋىر؟!.
— بارمىز توي.
— ءبىزدىڭ قىزدار جۇلىپ جەپ قويدى ما دەپ ەدىم... باپ تىلەۋىڭە قاراعاندا بالتاشى ەمەس، بايباتشاعا لايىق جىگىت ەكەنسىڭ! — دەپ جامباسقا الدى.
— ادام بابى ات بابىنان قيىن بوپ پا. ءمىنىس بەرمەسەك بوقشامىزدى ارقالاپ كەتە سالامىز دا! — دەپ بۇل دا بار-جوق اعاش وتىن سارىققان بولدى.
— قوڭىرلىعىڭدى كورىپ قويدان جۋاس پا دەپ جۇرسەم، جاتىپ اتارىڭ مول ەكەن-اۋ! — سيعات جىگىتتىڭ باس-اياعىن بارلاي، جىميىپ ەزۋ تارتتى دا اياعىن ناشىمەن تانداپ باسىپ جولعا ءتۇستى. — قۇدانىڭ قۇدىرەتى، جاسىمدا قىز-قىرقىنعا قىرىنداعانىم بولماسا، قارتايعاندا وسىلارمەن قوس قىلا كور دەپ سۇراعان جوق ەدىم... جالعاندا ۇرعاشى جۇراعاتىنىڭ قولىنا قاراتپاسىن!..
مەڭسۇلۋدىڭ اينەگىن اق شولاق پەردە جاسىرىپ قالىپتى. مەزگىل ەرتە بولسا دا شام بار. بەكەت كۇندىزگى دوم تاتقان داستارقانىن، ينەنىڭ ۇستىندە وتىرعانداي يمەنىپ، ءوز ستولىنا ءوزى سىيماعان ءۇي يەسىن ەسىنە الدى. تەرەزە تۇبىنەن وتە بەرىپ سيعات:
— ماعان جانىڭ اشىسا، وسىلاردىڭ بىرىنە تەزدەتىپ قۇدا ءتۇسىپ، لەسحوزدىڭ جۇگىن جەڭىلدەتپەيسىڭ بە! — دەي سالدى، دەي سالسا دا: "وسى ۇيگە كوز الارتىپ جۇرگەن جوقپىسىڭ؟" — دەگەندەي ازىلىندە قاعىتپا بار سياقتى.
ديرەكتوردىڭ ەكى قاباتتى وسوبنياگى مۇنتازداي: ماڭايىندا نە قورا-قوپسى، نە جاپسىرما ءجاي جوق، مال ۇستامايتىن، ۇساق-تۇيەك شارۋاعا قۇنت قىلمايتىن پاڭ تىرلىك بايقاتادى. بەكەتتىڭ ءبۇل ۇيگە توقتاعانىنا دا ءبىر تاۋلىك. قورىم سوققان يىعى قاعىنىپ، سول قولىنان جان كەتىپ قالعان سياقتى ەدى، ەتى جانشىلعان با، ايتەۋىر، سىنىقتان امان ەكەن، كەلگەلى جالبىز تارتىپ، سىلاپ-سيپاعان سوڭ ىسىگى قايتىپ قالدى.
سيعات ۇيگە كىرمەستەن بۇرىن سىرت كيىمىن شەشىپ قاداعا ءىلدى دە جۋىنا باستادى. ورامال الىپ شىققان قىزى مەرۋەرت اكەسىنىڭ سامايىنان ءبىر يىسكەپ قاداعا ىلگەن كيىمدى الا كەتكەن. الگىبىر ازىردە ايەل جۇراعاتىن جازعىرا سويلەۋىڭدە ۇل كورمەگەن سيعاتتىڭ جازمىشقا دەگەن وكپەسى دە جوق، ەمەس. قىزى جۇتىنىپ تۇرعان تىم-اق ادەمى. بۇرىن دا كيىپ-جارىپ كەتەتىن سۇعاناقتىعى جوق بەكەت بەتىنە تىكتەپ قاراۋعا جاسقانادى. ۇستىرىك تيمەگەن تايگانىڭ قوتىراش تىرلىگىنە قالىپتاسىپ قالعاندىقتان با، ءجۇرىس-تۇرىسى مايدا، قاشاندا پىسى باسىپ تۇراتىن ەركىن جاندارعا جاناسا الماي – اق قويدى. ەكەۋىندە دە ءبىر مىنەز، بەكەت سياقتى قۇدايى قوناق تۇگىلى قۇدايدىڭ ءوزى كەلسە دە جاسايتىندارى ءبىر ىقىلاس، ءبىر نيەت.
— جۇگەنىمىزدى ۇستاپ قايتتىق، — دەدى سيعات، قاعىنىپ-سىلكىنىپ بولعان سوڭ، بەكەتتى ۇيگە قاراي دەمەپ. — بەرسەڭ قولىڭنان، بەرمەسەڭ جولىڭنان دەپ مەن كەتتىم. ەرتەڭ سيراق ورنىنا سىرعاۋىل قاجەت بولسا دا ءبارى ءبىر ماعان كەلىپ جۇگىنەدى. سارت ەسەپتەن ءبىز دە جاڭىلا قويماسپىز!..
ايۋلىعا كۇل تۇسە باستاعاننان بەرى سيعاتتان ۇيقى دا قاشقان. اناۋ-مىناۋ ۇلتاراقتاي جەر بولسا ءبىر ءسارى، تۇتاس ءبىر القاپتى قۇرت جەيدى دەگەن ءسوز. ىندەت جايلاعان اۋداندى وتاپ، ورتەپ، تازارتۋ ءۇشىن لەسحوزدىڭ ەز كۇشى قاۋلاعان ءورتتى شىبىقپەن ساباعانمەن بىردەي. كورشى شارۋاشىلىقتاردان كومەك بولا ما دەگەن نيەتپەن ديرەكتور اۋدان باسشىلارىنا "جيەندىك" جاساۋعا اتتانىپ ەدى، سوزىنە قاراعاندا مىندەتىن وتكىزە الماسا كەرەك. ال سارت ەسەبى تۇگەل بولسا، كولحوز، سوۆحوزداردىڭ يگى-جاقسىلارىمەن جەڭ ۇشىنان جالعاسىپ قايتقانى دا.
بۇل شاڭىراقتا ادام سانى از بولعانمەن، كەلىمدى-كەتىمدى قوناق باس سايىن ءبىر بولمە، سويتە تۇرا سيعات سەمياسىنا ارتىق تا ەمەس، ءاp كۋىستىڭ ءوز ورنى بار. ارتىق زات تا، ۇستالماي سانگە تۇراتىن دۇنيە دە جوق؛ ۇلكەن زالداعى ءداۋ كۇمىس ساندىقتىڭ ۇستىنەن تۇسپەيتىن التىن ەر-تۇرماننان باسقا باتالى دەگەن بۇلعىن ىشىك، قۇندىز جاعالى شاپاندار اركىمنىڭ ۇستىندە ەلەۋسىز جۇرە بەرەدى دە ەلەۋسىز جەردە جاتاتىن التىن-كۇمىس جيھازداردىڭ بۋىنا ماستانعان ءۇي يەسىن كورە المادى. ءبىر قاراعاندا جۇپىنى عانا وشاقتا تاۋسىلمايتىن قور، سارقىمايتىن داۋلەت بار؛ ەش نارسەگە تاڭداي قاعىپ تامسانبايتىن، ەش نارسەگە كورسەقىزارلىق جاساپ قىزىقپايتىن سيعاتتىڭ ىندىنىندا دا، كوڭىلىندە دە وزەك تالدىرمايتىن مايەك بار. اتا-باباسىنان قالعان ەسكىنىڭ كوزىندەي مۇككامال — تۇز تىرلىگىنىڭ ۇيلەسىمى سياقتى، بايلىق ءۇشىن ەمەس، بارلىق ءۇشىن، تىرشىلىكتىڭ قاجەتىنە بولا جينالعان بۇگىنگىنىڭ اعاشى مەن تەمىرى ارالاس بۇيىمداردان ۇرىكپەي، قىبىن تاۋىپ جاراسىپ ءتۇر. تەر سىڭگەن تايتەرى، سىز بەن سۋعا سەپ سۋلىقتان باسقانى قۇنتتاماعان بەكەت داستارقانعا وتىرار الدىندا ءۇي يەسى ۇسىنعان سىرمالى حالاتقا سىيماي، قىمسىنىپ وتىرعان جايى بار.
— جاكەسىنىڭ قىزى، قوناعىمىز قوڭقىلداپ وتىرعانعا ۇقسايدى، تاماعىڭ قوڭىلتاق بولىپ جۇرمەسىن، — دەپ سيعات شاشىن توپىمەن جاسىرىپ ستولعا وتىردى دا كۇمىس ساپتى پىشاق پەن سارى الا جيەكتى شىنى تاباقتىڭ ءبىرىن بەكەتتىڭ الدىنا جىلجىتتى.
"جاكەسىنىڭ قىزىنا" بەكەت تۇسىنبەي-اق قويدى. "جاكەسىنىڭ قىزى" دەگەن اكەسىنىڭ داۋسى ەستىلگەن سايىن قابىرعاداعى جامبىلدىڭ پورترەتىنە قارايدى. پورترەت تە ەمەس، راماعا سالىپ شىنىمەن قاپتاعان فوتو-پلاكات: كەي تۇستارى سۋ ءتيىپ سارعايعان، قارا ەلتىرى بورىك كيگەن جاكەڭنىڭ دە ءوڭى جۇدەۋ، ەتەگىندەگى "لەنينگرادسى، دەتي موي!" دەگەن ولەڭىنە قاراعاندا قىرقىنشى جىلداردان قالعان كونە سۋرەت سياقتى. ءوز تۇيسىگىڭ بولماسا، تۇرتپەكتەپ سۇراعانمەن جارىتىپ جاۋاپ قاتپايتىن ۇي-ىشىنەن قابىرعادان قادالىپ كەپ وتىراتىن جاكەڭنىڭ جايىن بەكەت سۇراعان ەمەس.
قاي مەزگىل بولماسىن، جىلاننىڭ باسىن قايتارۋ ءۇشىن داستارقاننان ۇزاپ كەتپەيتىن ءسۇر قازى مەن سۋىق كارتا بۇركەۋلى قالپى ەتەككە سىرعىيدى دا جاس كەپەنىڭ سىرنەسىنە ورىن بەردى. سىپايلىقتىڭ رەتى وسى شىعار دەپ بەكەت كەپەنىڭ ورتان جىلىگىن شۇقىلاپ سىزىلىپ وتىرعان، "ءىش، جە" دەپ سيعات تا قوناعىن قىستاعان جوق، ورامال-سۋلىق اپەرىپ، تاماقتىڭ تۇزدىعىن، تاباقتىڭ ءسانىن اڭدىعان قىزى دا ەلپەكتىك جاسامادى.
ءبىر بالاسىنىڭ سىباعاسى سۋىپ قالسا تابەتى بۇزىلىپ، كۇنى بويى كۇڭكىلدەيتىن اناسىن، سەميانىڭ ءبىر مۇشەسى تۇگەل بولماسا تاس-تالقانى شىعاتىن اكەسىن ەسىنە الدى. ءۇرىم -بۇتاعىنىڭ ءتورت كوزىن تۇگەندەيمىن دەپ قىلاياعى اس-سۋدىڭ ۇستىندە دە قىجىلداي بەرەتىن تىراش اكەنىڭ بار ەڭبەگى زايا كەتكەن سەكىلدى: بەس ۇلدىڭ تۇڭعىشى بەكەت ەدى، مەكتەپتەگى كەنجەسىنەن باسقانىڭ ءبارى دە قىرىم-قىتايدا، ىشىپ-جەپ كەتەتىن قارىن بولە تۋىستار قولى اۋزىنا جەتكەن سوڭ ءقازىر سەيىلگەن. ءالى دە اجەپتاۋىر مەكەمەنىڭ ەكىنشى كرەسلوسىن بوساتپاسا دا ءوز وشاعىنا شاماسى جەتپەپتى، ءبىر ۇلى ماسسوۆكانىڭ ءارتيسى، ءبىرى — شاۋميان ارتەلىندەگى فانەر كۇركەنىڭ ەتىكشىسى، ءۇشىنشىسى ەڭبەك تۇزەۋ لاگەرىندە وتىر. ءبارىنىڭ بەرەكەسى شامالى، ءارى سۋىق وسكەن، كىسىلىكتى ايتپاعاندا كىشىلىكتى بىلمەيتىن ءوزىمشىل جاندار. اكە-شەشەنىڭ ارقاسىندا جۇرت كيمەگەندى كيىپ، ىشپەگەننەن قۇر قالماي، جارىماسقا ۇقساپ تالاسىپ -تارماسىپ باقاس بوپ وسكەن جوق ەدى، بىلىكتى ءومىر كەشۋ ءۇشىن ەمەس، كۇن كورىس ءۇشىن باقال تىرلىك قۋىپ كەتكەندەرىنە بەكەتتىڭ ءوزى دە تاڭ. مىناۋ داستارقاننان، مىناۋ ەكى بىردەي سىبەر جاننان يمەنسە، جىگىت ءقازىر وسىنى سەزىنىپ وتىر.
تارەلكەسى قايتا-قايتا شىقىرلاپ، پىشاعى قۇرعىر بىلبىراعان سىرنەدەن دە تايعاناي بەرگەن سوڭ، ءبارىن تاستاپ جىلىكتى قولىنا العان، قىشىرلاتىپ جۇلىپ جەۋگە قىمسىندى دا اقىرى كەيىن سىرىپ، ەكى قولى ستولعا سىيماي، ابراتقا تەلمىرگەن بايلاۋلى تورپاقتاي ءموليىپ وتىرىپ قالدى. ەتپەن جارىستىرىپ سورپا جۇگىرتپەيتىن ءبۇل ەلدىڭ ادەتى شىعار دەپ ەدى، سىرنەدە سورپا وبلماسىنان بەيحابار بايعۇس سۇراپ وتىرىپ، ءبىر كارلەن اشىمالعا قولى زورعا جەتتى، ءبىراق مەرۋەرت ونى دا قورلاعانداي مولتەڭدەتىپ ۇسىندى. امال جوق، سارقىپ بەردى. بۇنىسى دا وعان تەپكىلەپ ىشكىزگەندەي كورىندى. سيعات تاماقتى قۇنىعىپ جەمەيتىن، تاباقتى سۇعىنىپ قوپارمايتىن كىسى ەكەن، ەتتىڭ جىلى-جۇمساعىنان تانداپ قانا شۇقىدى دا:
— قوناق تويسا ءبىز دە تويدىق، — دەپ قىزىنا قارادى.
— قوناق تويماسا قايتادان قازان كوتەرەمىز، وعان دەيىن ازداپ دەم الا تۇرىڭىزدار، — دەپ مەرۋەرت ەزۋ تارتتى.
كۇلكىسى اسەم. ەڭسەسى ەركەكپەن تالاساتىن سۇڭعاق. جۇپ-جۇمساق بەت-پىشىنىنەن سيعاتتىڭ ناق كوشىرمەسىن تابا المادى دا، ءسىرا، شەشەسىندە ورىس جۇراعاتىنىڭ قانى بار-اۋ دەپ جورىدى. ءجۇرىس-تۇرىسى اكەدەن اۋمايدى، تەك قايتالاۋ جوق، جاتتاندى ەمەس.
ءبىرىن-بىرى اندىعانداي ەكى ادام وتىرىپ ءتىل قاتىسپاعاننان قيىن نارسە جوق ەكەن. ماناتى ەتەكتەن كەتكەن ءسۇر قازى مەن سۋىق قارتا بۇركەنىشىن سىپىرىپ، اق ساماۋىر، سىرلى شىنى اياقتار ستولعا جايعاسقانشا سيعات ليام-ميم دەپ بەكەتتى اڭگىمەگە شاقىرمادى، بۇل دا ونىڭ كوڭىلىنە كىرىپ كەتە المادى. جەتى جىلدان بەرى لەسحوز بەن لەسپرومحوزدىڭ كيكىلجىڭىنە وراي بىردە اراز، بىردە تاتۋ بولىپ تالاي رەت الدىنان وتكەن كەزدەرى بولىپ ەدى. بەكەتتىڭ تاعى ءبىر تۇيگەنى، جۇرت بىردە الشى، بىردە تايكى ءتۇسىپ جاتسا دا سيعات ءتورت اياعىنان اۋمايدى، ءىشىن الدىرمايتىن، قىرى مەن قالتارىسى مول ادام با دەپ قالدى. سوعان ءتانتى بولىپ، ۇقساپ باققىسى دا جوق ەمەس، ءبىراق قانشاما جاتتاعانمەن جوق جەردەن جابىلىعىن كورسەتىپ الا بەردى. ءبىر تاۋلىك ەرۋ بولىپ جاتسا دا تىزە ءتۇيىستىرىپ وتىرىپ كوڭىلىندەگى سىرىن اقتارعان ەمەس، كەيدە شارۋانىڭ قامى كيىپ كەتە بەرەدى دە، كەيدە ۇندەمەي وتىرىپ-اق اۋىزدان قاعىپ، كەرەك ءسوزىڭدى كادەگە اسىرماي تاستايتىنى بار. شيراتىلۋى كوبەيىپ كەتكەن سوڭ تاعى دا تالاي بابى بار شىعار دەپ ويلاعان، بۇل جولى سيعات كەسەسىن تەز توڭكەردى.
— ال، جاكەسىنىڭ قىزى، ورازا-ناماز توقتىقتا، ىشكە ەل قونسا، بەكەت ەكەۋمىز مۇنداسىپ جاتالىق، ەندى بىزگە ورىن سايلا.
ىدىس-اياعىن جالاپ-جۇقتاپ، تاڭنان قالعان، تاڭعا قالعان شارۋاسىن تىندىرىپ الماي قوناقجايىن ويلامايتىن كۇيبەڭشىل "پىسىق" ايەلدەر بولۋشى ەدى، جوق، مەرۋەرت داستارقانعا بايلانباي بىردەن ەكىنشى قاباتقا كوتەرىلدى. زالدان تۋرا شىعاتىن باسپالداقتىڭ ءار ساتىسىن نىعىزداپ، ساناپ باسقان تاقىمى توق، اق بالتىرى ءمۇسىندى ەكەن، جوتالى بوكسەسى قىلدىرىقتاي بەلىنە تاڭىپ قويعان بولەك قوڭ سياقتى، ءبىراق ولپى-سولپى ارام ەت ەمەس، كادىمگى قۇلىن ساۋىر. وقتاۋداي جۇپ-جۇمىر ۇزىن موينىن قازمويىن اتتاي كەرگىتىپ، تىم كەربەز ۇستايتىن كورىندى. تۋ سىرتىنان قادالعان بەكەتتىڭ اش كوزىن سەزسە دە قىسىلعان جوق، قىزىقسىن دەپ بار-جوعىن ادەيى توسپادى دا.
2
جەلەمىك. اۋانىڭ سىزىنان با، تەڭسەلگەن اعاش باسىنىڭ سىبدىرى جوق. شىرشا مەن بالقاراعاي ارالاس بۇيرەك-بۇيرەك بەلدەر كوكجيەكتەن التايدىڭ بيىگىنە تارماسا شۇبىرعان كىرپىلەردىڭ جون ارقاسىنداي بولىپ كورىندى. ءتۇن ىلعال، دەنەگە سۇيكىمسىز، دەمگە اۋىر ەكەن. جەر دە جەركەنىشتى، ۇلتاننان وتكەن ىزعار ميىڭدى تەبەدى. بەكەت شىلىمىن تۇتاتىپ العانشا سيعات ەداۋىر ۇزاڭقىراپ كەتكەن، ادەيى بولەكتەندى مە، ارتىنا بۇرىلماعان سوڭ، بۇل دا سوڭىنان قۋا قويعان جوق. تەمەكىسىن تۇگەسىپ ءبىر بايقاعاندا سورايعان قاراسى ماڭ باسىن كوز كورىمدەگى ات قوراعا ەنىپ بارادى ەكەن. اق بوزدىڭ اقىرىن جاتار الدىندا ءبىر قاراپ قايتۋ ادەتى بولسا كەرەك، جۋىردا ورالمايتىنىن بىلگەن سوڭ، بويىمدى سۋىققا بوسقا الدىرمايىن دەپ، اي جۇزىنە شىرت تۇكىرىپ تۇرعان تاكاپپار وسوبنياكقا كايتا بۇرىلدى.
بەكەت قوناقكادەسىن جاساپ ۇيتە كىرگەندە ۇلكەن زال بوس ەدى. ات شاپتىرىم ستول دا بوس. نايقالىپ جاتىپ باپ تىلەيتىن ادامدى قونالقى يەسى جاقتىرا بەرمەيتىنىن جاقسى بىلەتىن بەكەت اياعىنىڭ ۇشىمەن باسىپ جوعارىداعى تانىس بولمەگە ءوتتى. اق جاپقان سۇتتەي تاحتانىڭ قاسىندا مەرۋەرت تۇر ەكەن.
— شەشىنىڭىز! — دەدى.
جىگىت كۇدىكتەندى.
— شەشىنىڭىز! — دەدى.
ماناتى ءبىر بيازى ءۇن ەمەس، داۋسى قاتقىل، قوناققا ەمەس، كۇندەگى كوزتانىسقا جاسايتىن ءوزىمسىنۋ بار. بەكەت قىسىلسا دا قارسىلىق ەتكەن جوق. جىندىسايدان جانى قىسىلىپ ارسى -كۇرسى بوپ كەلگەندە دە مەرۋەرتتىڭ ەزى شەشىندىرىپ، يىعىن بىلاۋلاپ بەرگەن. سودان كەيىن دە قىز الدىنان ەكى-ۇش دۇركىن وتسە دە يمەنىپ-اق ءبىتتى.
مەرۋەرت بەكەتتىڭ جاۋىرىنى مەن توپشىسىن دىم ماقتامەن ۇزاق ءسۇرتىپ، ۇزاق سىلادى. الاقانى جۇمساق ەكەن، اۋىق-اۋىق سىرقىراپ، سىزداپ كەمىرەتىن يىعى ىستىق بۋمەن ساباعانداي شىمىرلاپ، تۇلا بويى بالقىدى. ماۋجىراپ وتىرىپ:
— الاقانىڭىز مايدا ەكەن، — دەدى.
— جۇرتتىڭ ءبارى بالتاشى ەمەس قوي، — دەي سالدى.
— جاعىنايىن دەپ وتىرعام جوق.
— سىرقات ادامعا ارتىق ءسوز دە جۇك. ءسىز ماعان ءقازىر قوناق ەمەس، كليەنتسىز.
مەرۋەرتتىڭ وسىنداعى ەمحانادا دارىگەر ەكەنىن بىلەتىن، ءبىراق عۇمىرى بالتىرى سىزداپ كورمەگەن بەكەت دارىگەر مىنەزىن بىلمەيتىن. سىيى ءبىر باسقا، مىندەتكە كەلگەندە يباسى بولەك، قاساڭسىپ كەتكەن سۋىق جان با دەپ ەدى، سپيرتتەن كومپرەسس جاساپ، يىعىن قايتا تاندى دا مەرۋەرت كومودتان پيجاما الىپ ۇسىندى.
— ۇيقىڭىز ءتاتتى بولسىن!..
ءۇنى تاعى دا باسقا، كۋلاگىنا جاعىمدى ەستىلدى. ۇندەمەي ءجۇرىپ-اق ۇلكەن-كىشىگە بيلىگىن وتكىزەتىن، جيىرمانىڭ ەتەگىن شالسا دا وتپەي وتىرعان قىز ەمەس، كوڭىلدەگىسىنە كەزىكپەي، كەتپەي وتىرعان قىز ءتارىزدى. بەكەت ءارى-سارى. قولىنداعى شىت جاڭا پيجاما مەن اق مامىق توسەكتەن دەنەسى ۇركىپ وتىر. "كوتەرىپ اتقا سالعانىڭدى قايتەيىن، ساۋىرلاپ مىتىپ العان سوڭ" دەگەندەي، بۇلاردىڭ سىي-سياپاتى دا مىندەت پەن مەنسىنبەۋدىڭ اراسىنداعى سالقىن ەمەۋرىن بە دەپ قالدى. ەدەندەگى تۇكتى بورپىلداق كىلەمگە جانتايا كەتكىسى كەپ ءبىر تۇردى دا، اقىرى اق جىبەك پيجامانى تۇرشىگە كيىپ، اق مامىق توسەككە تىتىرەنە قيسايدى. كراحمالداپ تاستاعان اق داكەدەن قاردىڭ ءيىسى شىعادى. جان راقاتىن دا كەپتەن ۇمىتىپ كەتكەن ەكەن-اۋ.
تاحتانىڭ سىڭارى بوس. ايدىڭ قاعازداي بوز ساعىمىندا قازديىپ وتىرعان قۇس جاستىقتىڭ سورايىپ تۇسكەن كولەڭكەسى سەرەيىپ جاتقان ادامنىڭ سۇلدەرى سەكىلدى ەدى. تىمپيىپ ءتىل قاتپاعانى بولماسا، الدى-ارتىڭنىڭ تىنىسىنا دەيىن باققانداي. بۇيىرىنەن شوشىتا ءتۇرتىپ قالعىسى كەلدى...
اقىلگوي اۋىزعا زار ەمەستى. اكەسى بايعۇس تا وسيەتكە جورعا بولاتىن، ءبىراق سونىڭ ءبارى دە دانادان ديۋاناعا دەيىن جاتقا بىلەتىن دايىن ۋاعىز، كودەكستىڭ سۇرەسىندەي الدەقاشان جازىلىپ قويعان تانىس ەرەجە. اتا-اناسىن قانجىعاسىنا بايلاپ، وسيەت-تالىمىن تۇمار قىپ تاعىپ جۇرگەن ەشكىم جوق، پارىز-قارىزدىڭ مىندەتىن وكىمەت ءوز موينىنا كوتەرىپ العان سوڭ، ول ۋايىمنان بۇگىندە ەركەك، ۇرعاشىنىڭ ءبارى قۇتىلعان. ەندى مىناۋ دۇنيە جالعان تىرلىكتەن بەكەت تە تاي تەسكەن تەبىن قۇرلى قارايعان ءوز ورنىن تابۋى كەرەك سياقتى. الدە ءورىسىن تاپپاي ءجۇر مە، الدە دايىن سۇرلەۋدىڭ تاقتاعى تاسىرقاتىپ تاستادى ما، ايتەۋىر، وزىنە-وزى رازى ەمەس. كورىنگەننىڭ بۋتىنا جارماسقان جەتىم قوزىداي وسى ۋاقىتقا دەيىن ءتۇرتىنىپ كەلىپتى. ءبۇل دا اۋەل باستا دايار داستارقاننان اداسپاي، ءوز ءدانىن ءوزى تاۋىپ ماشىقتانباعان دارمەنسىز دە ماسىل تىرلىگىنىڭ سۇيەكتە قالعان ءبىر سارىسۋى شىعار. اتلاس كورپەنىڭ استىندا ەرىگىپ جاتىپ اسىلىق جاساعانى ەمەس، تابيعاتى بوتەن، ءىشى-سىرتى جۇمباقتاۋ سيعات سەرىمەن جالعاسقان العاشقى جىلى-اق تۇسىنگەن سەزىمى وسى ەدى...
...ىشكەنگە ءماز، جەگەنگە توق جۇرگەن. ءبۇل توقتىقتىڭ دا بايانى بولادى دەپ ويلاعان جوق، تايگا جالىقتىرعان كۇنى تايىپ وتىراتىن شىعارمىن دەيتۇعىن. بوساعاسىنان تورىنە دەيىن تايعاناق باراكتا كالىمششيكتەرمەن كارتا سوعىپ، ونان قالسا بەسكەمپىردىڭ قاشاندا بەس نامازعا بەرگىسىز، بەس شۋماقتان اسپايتىن ءالاۋلايىن ەرمەك قىپ ۋايىمسىز جاتقان. سۇزەكتەي سوزىلعان كۇزدىڭ بوز جاڭبىرىندا قوس ات جەككەن تارانتاسپەن اۋىلدىڭ باتپاقتى تار كوشەسىن قاقىراتا جىرتىپ وسى سيعات كەلە قالدى. باسىنان باقايشاعىنا دەيىن بىلعارى كيىپ، وڭىرىنەن بىلعارى ءيىسى اڭقىعان، كەكسە دە بولسا كوركەم، جىگىت اتاسىنىڭ سوڭىنان كالىمششيكتەردىڭ تايلى تۇياعى قالماي ورە جۇگىردى. ءبىرى "سەرى" كەپ قالدى دەستى، ءبىرى "سەرىي" كەپ قالدى دەستى. بەكەت سيعاتتىڭ سەرىلىگىن دە، قاسقىرلىعىن دا كەيىن ءتۇسىندى. ال، ول جولى لەسپرومحوزدىڭ براكقا شىققان ءبىر تۋ بيەسى پىشاققا ءىلىنىپ، الا جازداي ۇرعى مايلانباعان "تاعى تايگا" تەگىن اسقا ءبىر جارىپ قالىپ ەدى. جاشىك-جاشىك جەلىكپەنىڭ سۋسىنى دا سيعاتتىڭ قالتاسى. ءوزى اۋىلدىڭ شال-شاۋقانىن جيناپ الىپ بولەك كامپان بولىپ جاتتى دا، قالعان بار دىردۋى ءابدىجاپاردىڭ قولىمەن ىستەدى. ءبىر كەشتەن ءبىر ايلىق مايەك جينايتىن ءابدىجاپار دا رازى، ءبىر كەشتىك قۇرساققا ماس بولعان جەتىم ساياقتار دا قارق. سيعات ەرتەڭىندە جىگىتتەردى تاسقاباقتاي قاتىستىرىپ، ماڭدايىنان شەرتىپ ءجۇرىپ تاڭدادى. يەگى ۇستارادان توزعان كەكسەلەر نازارعا ىلىنبەي قالدى دا بەتىنىڭ بەزەۋىن تۇبىتپەن جاسىرعان كادە ساقال بوزبالالار بولەك ساپقا تۇردى. سپەسكەگە ىلىككەندەر دە ءماز، ىلىكپەگەندەر دە رەنجىگەن جوق. بەكەت تۇڭعىش رەت ماكۇرىك جۇتقانداي ىشكەن-جەگەنىنەن جەركەنىپ، لەسحوز ديرەكتورىن يت ەتىنەن جەك كورىپ قالىپ ەدى. باقالشىنىڭ پۇلىنداي بارىقسىز ساۋداعا تۇسەم دەپ ويلاپ پا. بىلعارى سىقىرلاعان سەرى ونىمەن تاياق تاستام جەردەن ساۋساعىن تىرەپ سويلەستى.
— ساۋاتىڭ بار ما ەدى؟
— ەپتەپ قارا تانيمىن.
— كەشكە جولىعارسىڭ.
كەلەسى تاڭ ءابدىجاپاردىڭ ۇيىندە اتتى. ساۋاتتىڭ نە ەكەنىن ترىنكاعا وتىرعاندا تۇسىنگەن. سيعات ساۋاتى بارىن دا، جوعىن دا تۇتتاي قىلىپ شەشىندىردى. ءبىر كارتامەن ەكى رەت ويناعان جوق. ءبىر ويىننان قالىس قالعان جوق. تۇت بويى ءبىر كۇلمەدى، ىڭىردە قۇيىلعان كونياكتان ءتۇنى بويى ءبىر تاتىپ المادى. تاڭ اتقانشا قولى شىقتى. تاڭ اتا بوكالىن بوساتىپ، بالقاراعايدىڭ جالعىز ءتۇيىر جاڭعاعىن تاڭدايىنا سالدى. قاسىمدا جۇرت بار-اۋ دەمەدى، جۇرتتىڭ دا ونىڭ جۇزىنە تىكتەپ قاراۋعا شاماسى كەلمەدى. كوبى قالتاسى قاعىلعان سوڭ، اس ۇيدەگى ىدىس-اياقتى تىمىسكىپ قاڭعىپ كەتتى دە، ول تۇزگە شىققاندا دا ورنىندا پىشەن بولىپ قالعان اقشاعا ءبىر پەندەنىڭ قول سوزۋعا ءداتى جەتپەدى. جۇتىنىپ قويىپ ءبىر-بىرىن اڭدىسقان وڭشەڭ نىشانا بايعۇستار ول قايتىپ كىرگەندە دە بىر-بىرىنەن كۇدىكتەنىپ، ايىبى بولماسا دا مەشكە وتىرعان مىسىقتاي مىقىندارىنان مايىستى. سابىنى مەن سۇلگىسىن الا جۇگىرگەن ءابدىجاپار لەگەنى مەن شاۋگىمىن تور الدىنا سۇيرەپ كەلىپ قولىنا سۋ قۇيدى. سۋلىقتان جەركەندى مە، سيعات ساۋساعىن سىلكىپ كەپتىرىپ، پىشەن بولىپ جاتقان ۇتىسىن دا جۇرت الدىنا قولىنىڭ سىرتىمەن جەركەنە سىرعىتتى. تيىن سىڭىرگەن جوق، شاشىلىپ قالعان مايداعا قاراعان جوق. ىڭىردەگى جىلى ءجۇزى تاڭ اتقاندا بەزدەي بوپ قاتىپ الىپتى، ءوزىن-وزى ىشتەي جەپ، وزىنەن-وزى جەركەنىپ، قوناققا كەلىپ قوراعا تۇنەپ شىققانداي كوڭىلىڭدە استان-كەستەڭ قاپالىق بار سياقتى ەدى. جىگىتتەردى لەسحوزدىڭ قۇرىعىنا كارتانىڭ امىرىمەن بايلاپ تاستاپ:
— تەپەر ۆكالىۆات بۋدەتە! — دەدى. — ۆكالىۆات، موي كروتى!
بايەك بولىپ بىلعارى پالتوسىن الا جۇگىرگەن ءابدىجاپاردىڭ قولىنان كيىنبەي ارباكەشىن كۇتتى. ەكى بۇتى تاياقتاي، مايىن سىتىپ العان اش بۇيەندەي بىرىسقان قارا قاتىننىڭ كەشىرىم وتىنگەنىنە قۇلاق تۇرمەستەن ءۇي يەسىنە بار ايتقانى: "بۇل قوراعا سەكسەۋىل جيعانشا مەگەجىن ۇستاعان جون عوي!" — دەدى. ودان سوڭ پار ات جەككەن تروشپەڭكە تار كوشەنى قاقىراتا جىرتىپ تايىپ بارا جاتتى. ودان سوڭ قاسقىردان قالعان جەمتىككە تالاسقان كوپەك يتتەردەي ءبىر قاۋىم جۇرت ستول باسىندا ىرىلداسىپ جاتتى. ودان سوڭ ءاۋ باستا قاتىنعا جارىماعان ءابدىجاپار بايعۇس تاعى دا جەسىر قالدى؛ سيعات تىلىمەن ايتقاندا ول قورادا مەگەجىن دە، باسپاقتا، تورىشولاقتا بولعان، ءبىراق، جارىماعاننىڭ اتى جارىماعان ەكەن!.. بىرەۋ ايەل السا سيعاتتىڭ كوزى مەن سوزىنەن جاسىرادى دەۋشى ەدى، ءابدىجاپاردىڭ ۇزاق مەرزىمگە جەسىر قالعانىن بەكەت سيعاتتان كورىپ ءجۇر.
سودان بەرى دە قاقپا قۇلدىڭ تاسىنداي ءبىر قولدان ءبىر قولعا كوشىل، لەسپرومحوز بەن لەسحوزدىڭ اراسىندا تالاي جىل ءوتىپ كەتتى. الا جاز بەن التى اي قىستا اعاش كەسىپ، سال ايداپ ءابدىجاپارعا ەسەك بولادى دا، قارا كۇزدەن قاڭتاردىڭ ايازىنا دەيىن سيعاتتىڭ قۇرىعىنان قۇتىلعان جوق: توڭ ايىرىپ اعاش تۇقىمىن سەبەدى، كوشەت وتىرعىزادى، كەڭسىرىك قاڭسىتىپ قايىڭ قاباعىنان قارا ماي سىعادى. قىس پەن جازدا تالاي قىرقانىڭ ورمانىن يت جۇتقان تەرىدەي بورشالاپ شىقسا، كوكتەم مەن كۇزدە كەلىپ سونىڭ بوداۋىنا شىبىق شانىشادى. ورتەيمىسىڭ، وسىرەمىسىڭ — مال تاپقىسى كەلگەن ولەرمەنگە ءبارىبىر. ءبىراق سودان جارىپ جاتقان ساياقتار جوق، سودان اتاق-داڭقىڭ شىعارعان يگى-جاقسى دا جوق. جىلى وشاق، جايلى كۇيدىڭ ءقادىرىن سىيلاماعان جامباسى سىز، جاۋىرىنى مۇز بەرەكەسىز جۇرت تىرشىلىكتىڭ قاسيەتىن بىلمەيتىن بولۋعا كەرەك تە، ءبىردى الىپ، ءبىردى سالىپ، يت ءمىنىپ يرەك قامشىلاعان بەرەكەسىز شارۋا، باسالقا بولعىسى كەلگەن باسشىعا نە اتاق، نە ب ا ق بولىپ قونبايتىن سياقتى.
ءوزىن-وزى قاجاعانى بولماسا، بەكەتتىڭ ومىرگە وكپەسى جوق. بىرەۋدىڭ بارىن، بىرەۋدىڭ باعىن قىزعانىپ كورگەن ەمەس. كىشكەنتاي بولسا دا كوڭىلىنىڭ تۇكپىرىندە جاتقان ارمانى ءوز بويىنا جەتەرلىك جۇك. سول ارمانىن ءتۇرتىپ وياتقان سيعات ەدى. اۋەلى سىرتتاي ينستيتۋتقا تۇسۋگە يتەرمەلەدى؛ بالتا، كۇرەك ۇستاعان قالىڭ شوبىرعا قوسپاي، تورت-بەس قىزمەتكەرىنە قوساقتاپ، ورماننىڭ اۋماعىن، قورىن ولشەتتىردى. لەنينگراد، ارحانگەلسكىدەن كەلگەن كوميسسيا، ەكسپەديسيالاردىڭ قۇرامىنا تاكسوتار ەتىپ ىلەستىرىپ جىبەرىپ ءجۇردى. ديپلوم جۇمىسىنا جەتەكشىلىك جاساعان دا ءوزى بولاتىن. ديرەكتوردىڭ دارداي عىلىم دوكتورى ەكەنىن دە جەتى جىل وتكەن سوڭ ءبىلدى. لەسحوزعا باس ورمانشى ەتىپ بەكىتتىرىپ قايتقان دا سيعات ەدى، جەتەگىندە جەلە بەرگەنى بولماسا، قارسىلىق جاساعان جوق. تەك جولىنىڭ تىم جەڭىل بولعانىنان كۇدىكتەنەدى، ءوزىنىڭ باس جىبىنە ءوزى يە بولا الماي ءالى كۇنگى بىرەۋدىڭ قولىنا قاراعانىنا قىسىلادى. سول جاناشىرلىقتىڭ جاقىننان دا ەمەس، ءدۇنيانۋي جاناسىمى دا جوق ادامنان، تەك ءبىر-اق ادامنىڭ قولىنان شىققانىنا تاڭى بار، موينىنا ءجۇز باتپان جۇك ارتقانداي، ءتۇبى وسى ءبىر بورىشتان قۇتىلا الام با، جوق پا دەگەندە وزىنە-وزى سەنبەي جاسىپ قالا بەرەدى. ينستيتۋتتىڭ زيالى قاۋىمى ديپلوم جۇمىسىن ورمان شارۋاشىلىعىنا بايلانىستى ەكونوميكالىق ۇلكەن ءمانى بار عىلىمي ەڭبەك دەپ بوستىرگەندە بىردەمەنى تىندىرىپ تاستاعانداي توبەسى كوك تىرەپ ەدى. سويتسە مۇنىڭ اياعى دا سيعاتتىڭ مۇسىركەۋى بولىپ شىقتى: قولىنا بالتادان باسقا دىم ۇستاماعان ساياقتىڭ توڭ بوپ كەتكەن ميىنان نە شىقسىن دەپ ويلادى ما، الدە ستۋدەنتتىڭ شاتپاعىنان شارۋاعا كەلەر-كەتەر پايدا نە دەپ ءتۇيدىم دە، كەيىن مينيسترلىكتە ءجۇرىپ سيعاتتىڭ سوڭعى ەڭبەگىمەن تانىسىپ شىققاندا ديپلوم جۇمىسىنىڭ سول ەڭكەيۋىڭ شاعىن ءبىر تاراۋىنىڭ جايداق كوشىرمەسى ەكەنىن سەزدى. ەپتەپ نامىستانىپ تا كوردى، ەپتەپ ونىسىن ايتىپ تا كوردى. ۇستازى وعان پالەندەي ءمان بەرىپ جاتقان جوق: "ستۋدەنتتىڭ التى جىل وقۋى — ينفورماسيا، ديپلومى — بولاشاق ءىسىنىڭ باعدارى عوي" — دەي سالعان. وزىنە كىرىپتار قىلعانى ما، الدە سول بولاشاق ىسكە سۇيرەپ سالعان باعدارى ما، سول اراسىنا كوزى جەتپەي، جىگىتىڭ سيعات الدىندا كىشىرەيىپ قالا بەرەتىنى دە وسىدان ەدى. ءسويتىپ جۇرگەندە استاناعا تاعى دا سيعات كەلدى، اقسۋ لەسحوزىنىڭ ورمان قورىنىڭ كاتەگورياسىن انىقتاۋعا بايلانىستى ماسكەۋدەن قايتقان ساپارى ەكەن...
3
سىرتقى ەسىك سىقىرلادى. سيعات ەكەن. جوعارىعا باپپەن كوتەرىلىپ، باپپەن شەشىنىپ، باپتانىپ وتىرىپ پيجاما كيدى دە جامىلعىنى كوتەرمەستەن جەڭىلتەك جاتىپ قالدى. دەمى اۋىر، تىنىسى تىم ءجيى. ات قورانى ىمىرتتاپ قايتقانى انشەيىن سىلتاۋ ما دەپ ويلادى. كەشىككەنىنە قاراعاندا وڭىرىنەن ەش بولماسا سالقىن دىم تەپسە كەرەك ەدى، تۇلا بويىنان جەلەمىك ءتۇننىڭ سىزى ەمەس، جىلى كورپە مەن ايەل كوكىرەگىنىڭ جۇپ-جۇمساق لەبى شالقىدى. كوز الدىنان تاعى دا مەڭسۇلۋ كولبەڭدەپ ءوتتى، كەپتەر توس كەلىنشەكتىڭ وقتاۋدان جاڭا شىققان ءاجىمسىز قامىرداي اپپاق القىمىن ەلەستەتتى. توساپتى دا ۇرلەپ ءىشىن، شاماسىنا لايىقتاپ، وزىنە جاراسىمدى ءاز عۇمىر كەشكەن وسى كىسىلەردىڭ دە وكىنىشى بار ما ەكەن؟.. دۇنيەدەن شالقىپ وتكەن سوڭ كومۋسىز قالساڭ دا ءبارىبىر ەمەس پە؟!. قاراقشىداي باسىندا ەربەيىپ تۇراتىن كوك تاستىڭ كەيىنگىگە كوز الدانىش مەدەتى بولماسا، سەنىڭ رۋحىڭا، ارۋاعىڭا جەبەۋ بولىپ، قانشا قارق قىلار دەيسىڭ؟!.
سيعات كۇرسىندى.
— ۇيقىنىڭ قاشقانى — قاۋقارىڭنىڭ قايتقانى دا، — دەدى. — كارى-قۇرتاڭ قورا-قوپسىدان ۇزاماسا مالساقتىعى ەمەس، ارەكەتىنىڭ تاۋسىلعانى ەكەن...
"بۇركىت قارتايسا تىشقانشىل" دەيتۇعىن ءبىر ءازىلدىڭ رەتى كەلىپ ەدى. تىشقان اۋلاسا دا بۇركىتتىڭ اتى بۇركىت قوي. زاۋال سەرىنىڭ كوكەيىندەگى كۇدىگىڭە دەيىن كۇنى بۇرىن وقىپ، ىشىندەگى ءيتىڭنىڭ ءشاۋىلىن دە وزىنەن بۇرىن ەستىپ، ايتايىن دەگەن لەبىزىڭدى اۋزىڭنان شىقپاي جاتىپ ەسكىرتىپ تاستايتىنىنا تاڭ قالدى. ءسىرا، تەك جاتقان دۇرىس بولار...
ەكى قولىن باسىنا جاستانىپ العان ەكەن، ەدىرەيگەن قوس شىنتاعى مەن مۇرنىنىڭ قوڭقيعان قابىرعاداعى كولەڭكەسى قۇيىلىپ كەپ اڭعا تۇسكەن بۇركىتتىڭ كانات جايىسىنداي كورىندى. بەكەت ونىڭ كولەڭكەسىنەن دە جىرتقىشتىڭ كەلبەتىن تانىدى. اي ساتىمىن كىر شالا باستاپتى، تەگى تىستا تۇمان بولار، الا كەۋىم بولمەنىڭ ءىشى قوڭىرلاپ جۇمساق تارتىپ، ءاربىر زاتتىڭ سۇلدەرى ولەۋسىرەپ، الىستاپ بارادى.
— سولاي دە!..
سيعاتتىڭ ءۇنى جەر تۇبىنەن ەستىلگەندەي بولدى. بەكەت قالعىپ بارادى ەكەن.
— جيىرما شارشى شاقىرىم دەسەك جاڭىلمايمىز عوي؟
— مولشەرىمەن...
— ءۇشىنشى كاتەگورياعا جاتقىزامىز با؟
— ءۇشىنشى كاتەگورياعا جاتقانداي ول جەردە ورمان دا جوق.
— وندا ەكىنشى دەيمىز عوي... دۇرىس. قولدان كەلىپ تۇرعاندا ءابدىجاپاردى تاقىمنان شىعارماۋ كەرەك. جيىرما شارشى شاقىرىمعا لەسپرومحوز ءبارىبىر اعاش ەگىپ، تازالاپ بەرمەيدى. ونىڭ ەسەسىن شترافپەن، جۇمىس قولىمەن، ترانسپورتپەن وندىرەمىز. بىزگە ايۋلىنى ارشۋ ءۇشىن قاراجات قاجەت. ءتۇسىندىڭ بە؟
— ونشا كىرمەي جاتىر.
— ەندەشە، كەزىندە كورەرسىڭ. تەك ەرتەڭنەن باستاپ وبلىستىق باسقارماعا قاتىناس قاعاز ازىرلە، — دەپ ۇيقى مەڭدەدى مە، سيعات ەسىنەپ الىپ ءبىراز ءۇنسىز جاتتى. —يىق قالاي!
— ولەتىن ەمەسپىز.
— ءوزىڭ جاسىپ قالعاننان ساۋمىسىڭ؟!. تۇزداعان قيارداي ءسولىڭ سورعالاپ، سولبىرايىپ كەتىپسىڭ؟.. قايىن جۇرتىڭا دا بارارسىڭ، پۇشىق كۇيەۋ دە اتانارسىڭ دەگەن ەكەن، پۇشىق اتانعان ءبىر سەن ەمەسسىڭ، وعان بولا جۇيكەڭدى توزدىرما! — دەدى. بىتەۋ نەمەنىڭ ساڭىلاۋىن تاپپادىم با دەگەندەي ارتىنان تاعى دا ەجىكتەدى. —استاناعا تۇياعى ىلىككەن جۇرتتىڭ ءبارى ايدى اسپانعا شىعارعان جوق. ول انشەيىن انەكدوت. ابىروي دەگەن شىركىندى اياق استىنان الاقانداي قاتىرما قاعازبەن قاتىپ الا بەرسەك، مانساپقورلار ەندىگى قۇدايدى دا تاعىنان توڭكەرىپ تاستاعان بولار ەدى... ەسى بار ازامات ساناسىمەن باييتىن سارت سياقتى كىشكەنتاي تىرلىگىنەن ۇلان-عايىر بەرەكە كۇتپەيدى.
بەكەتتىڭ جۇرەگىنە ينە قادالعانداي شىم ەتتى. مۇسىركەگەنى مە، قايراعانى ما؟.. يت ارقاسى قياندا جاتىپ جالپاق جۇرتقا جۋاندىق جاساعان ساقا سەرىنىڭ كەسىرلىگى مە؟.. كىشكەنتايمىن دەپ باقىرا بەرسەم اۋزىما ەمىزدىكتى سەن سالامىسىڭ دەگەن ءبىر تىك سوز كومەيىنە كەلىپ قالىپ ەدى، شاڭىراقتىڭ بوتەن ەكەنى ەسىنە ءتۇسىپ ءتىلىن تارتا قويدى. الدەبىر بوتەن ۇيدە الدەبىر مىندەتىن ساتقانداي ەرۋ بولىپ جاتقانى ورەسكەل ەكەنىن سەزدى؛ سىزىلىپ ءىشىپ، سىپايىلىقپەن تويعان ءبىر تاماقتىڭ، سىبىرلاپ سويلەپ، سىزدانىپ تىڭداعان سۇحباتتىڭ جالقى كوڭىلگە شيپالىعى قانشا؟!.
كۇن رايى بۇزىلايىن دەدى مە، توپشىسى سىزداپ، سول قولى قاعىندى تيگەندەي قايتا-قايتا سەلكىلدەپ، شوشىنا بەردى. ۇيقى قاشقان. تۇرىپ دالاعا شىققىسى كەلدى. ءتۇن ىشىندە كيىنىپ، جۇرتتىڭ شىرقىن بۇزعانى دا ەرسى ەكەن. قىبىر ەتسەڭ كراحمال سىڭگەن پروستىنيا قاڭىلتىرداي قاۋدىرلاپ، ەكى ەتاجدىڭ بۇرىش-بۇرىشىنا تۇگەل حابار بەرەدى. بارىنەن دە قاسىنداعى سيعاتتان سەسكەندى. بىلق ەتپەي جاتىسىنا قاراعاندا بەكەتتى اڭديتىن سەكىلدى. قىزىن قورىعان ءبىر شال ءتۇن جارىمدا ەسىك سيپالاعان ءبىر قوناققا: "شىراعىم، توسەگىڭنەن اداسىپ ءجۇرسىڭ بە؟" — دەسە، ساسقان جىگىت: "قايدان ءبىلدىڭىز، مۇمكىن مەن سۋ ىشكەلى جۇرگەن شىعارمىن!" — دەپتى. بەكەت مىرس ەتتى دە ارتىنشا بەسىككە بولەپ تاستاعان بالاداي بۇلقىنا الماي سىرەستى دە قالدى. "ادەپتەن ازبايتىن، جازمىشتان وزبايتىن جابى بايعۇس -اي!" — دەپ سوكتى ءوزىن. — بارعا ءماز، جوققا دارمەنسىز كەشىل نەمە!
— ...كەشەگى كۇنىن كوڭىلمەن كەشىپ شىعىپ، ءوز بويىنان نە ءبىر قاسيەت، نە ءبىر مىنەز تاپپاي قايران قالدى... بۇعان قاراعاندا قايتا ەتىكشى بولسا دا ءىنىسى قاپاردىڭ تىرلىگى كول-كوسىر ەكەن. كۇنىنە جارتىنى كەرپۇشىق قاتىنىنان جاسىرىپ، فانەر كۇركەنىڭ ىرگەسىنە تىعىپ ىشسە دە قولى ۇزىن، كوڭىلى دارقان. استىندا تاناۋى مەن قۇيىسقانى ءبىر تۇتام بوز شولاق "ماسكۆىش"، جۇرگەن جەرى دۋمان. ەشكىمگە مىندەت ارتپايتىن ەتىكشىلەر اۋلەتى ءوزى قارايلاسپاسا وزىڭنەن دامەتپەيدى. جۇراعاتتىڭ كۇڭكىلى مەن كەلىمدى-كەتىمدىنىڭ كوزى تۇرتكى بولىپ ۇيگە سىيماعان سوڭ، مۇز ايدىنىنداعى "مەدەۋ" قوناقۇيىنەن ءىنىسى ورىن الىپ بەرىپ ەدى، ءۇش اي بويى قىز-قىرقىن، بوزبالانىڭ قىزىعىنان قالدىرماي، قالتاسىنا تيىن-تەبەنگە دەيىن سالىپ، كۇن سايىن داستارقانىن دا قۇرعاتقان جوق...
...قالا تۇستىگىندە شىرەنىپ وتىراتىن الاتاۋ سول جولى الاسارىپ كەتكەندەي كورىندى: باياعى اق شاڭقان سالدەسى جوق، كۇڭنىڭ كىر جاۋلىعىنداي شىڭ باسىندا ساۋىس-ساۋىس شوقپىت جاتىر؛ دەمى قاپىرىق، سامالى ءتۇتىن، كەزىندە وتكەل بەرمەيتىن كىم-اسار دا مالتا تاستاردان سەكىرە الماي شىجىڭ بوپ قاپتى، قوي كەشكەن لاي سۋداي قىزىل كۇرەڭ سارىق، ءۇش اي قوناق بولعاندا ساعاسىنان ءبىر ەلىك ۇرگەن جوق، قولاتى — قاپتاعان تاۋىق كۇركەلەر، تابانى — قورا-قوپسى، كوكبازار ەسەك اربا، كوڭ-قوقىر، سىراحانا، شاشىلىگىمەن وسىندا كوشىپ كەلىپتى؛ جان ساۋعالاعان جۇرتتىڭ قاشىپ تىعىلار ساياسى تاۋ قۋىسى بولعاندىقتان ازداعان كافە، رەستوراندى تاڭنان كەشكە دەيىن كەرىپ جاتقانى. بۇعان ساۋىقتىرما ساناتوريي، دەمالىس ۇيلەرىن، پيونەر لاگەرلەرىن قوسسا، ءار تاسقا ءبىر ادام، بۇكىل رەسپۋبليكا وسىندا ءورىپ ءجۇر.
قاپار بەكەتتى بويداق دەپ تانىستىرعان سوڭ با، الدەبىر ەجەلگى تانىسىمەن شاتاستىردى ما، ليۋكس تاۋىپ بەرگەن قوناق ءۇيدىڭ كەزەكشى ادمينيستراتور كەلىنشەگى تاشكەننىڭ الىپساتارىن كۇتكەندەي بۇلاڭ قاقتى... ەكى ءسوزىنىڭ ءبىرى — "وي، جانىم-اي!" كۇلسە دە، كەيىسە دە، وتىرسا دا، تۇرسا دا — "وي، جانىم-اي!" جانىن جەپ، كوكەيىن تەسىپ بارا جاتقان نەنىڭ كۇيىگى، نەنىڭ قىزۋى ەكەنىن بەكەت بىلە الماي-اق قويدى. ءوڭى جۇقا، تاڭ بوزىنداعى نۇرى سەمە باستاعان بالاۋىز شىراقتىڭ بوز ساعىمى سياقتى اجارى وڭا باستاعان، توزىڭقىراپ قالعان جۇزىنەن بەكەت تانىس ءبىر ادامدى شىرامىتقانداي ەدى، ءبىراق، قانشا ويلانسا دا قىسىر جىلانداي سۋماڭداعان سىلاڭ جەلىستىڭ يەسىن تاپپادى. شولاق "ماسكۆىشىن" سالتاناتقا قومسىندى ما، قارار مۇنى اكەسىنىڭ سۇتتەي اق "ۆولگاسىمەن" اكەلگەن، شوفەر جىگىت ويجانىمايدى كورگەن ساتتە-اق، "ناعىز تۇساق بوكسە، قۇس تاڭدايدىڭ ءوزى ەكەن!" — دەپ تامساندى. ايەل تابيعاتىنان شالا تانا ساۋاتى بار بەكەت "ناعىز تۇساقبوكسە، قۇس تاڭدايدىڭ" نە ەكەنىن سۇراعان دا جوق. بىر-بىرىنە ۇلاسقان تالاي دىردۋ، تالاي نارسەنى ۇمىتتىرعان ەدى. العاشقى ەمتيحاننىڭ سالتاناتى، كەلەسى ەمتيحاننىڭ قۋانىشى، ديپلوم قورعاعان كۇنگى ءۇلى-جىڭتىر بانكەت... قاپار دا، بەكەت تە شاشىلدى. مىقتاپ شاشىلدى. قىزىقتان اياعاندى يت جەسىن دەگەن. شىنىندا يت جەگەندەي بولدى. كافە مەن رەستوراننىڭ ستولىندا، داياشىنىڭ شونتەگىندە قالعان قايران سومالار ءبىر كىسىنىڭ كوزىنە كورىنسە عوي!.. ىشىپ-جەپ كەتكەندەردىڭ ءبارى دە بەيتانىس؛ ۇيعىر، ارميانى ارالاس ەركەكتەردى ەتىكشىلەردىڭ ساناتىنا قوسقان، قىز-قىرقىننىڭ ەسەبىن الىپ، ءتۇرىن تۇستەگەن جوق، كوزىنىڭ استىنا كوك سۇرمە جاعىپ، جاساندى كىرپىك جاپسىرعان تاڭقى قۇيرىق شولاق بيكەشتەردىڭ ماڭايىنا جولاپ، ءاتى-جونىن سۇراۋعا دا نيەت قويماپتى، ولار دا مۇنى كوزگە ءىلىپ، مەنسىنىپ جاتپادى. ايتەۋىر جىرتاڭ جۇرتتىڭ ورتاسىندا جالعىزسىرايتىن دا وتىراتىن؛ بيگە شىقسا دا، داستارقان باسىندا دا مۇنىڭ قاسىندا ايەل جۇراعاتىنان ىلعي شەتكە شىققان قىرسىعى مەن شتۋكاتۋرى قالىڭداۋ كەكسەلەرى تانا قالاتىن ەدى. بەكەتتى جاقتىرقامايتىن ويجانىماي. "ياپىراي، وسىنى قايدان كوردىم؟" — دەيتۇعىن دا قوياتىن. ءبىر قىزىعى، جالاڭاش كورگەن سياقتى بولادى دا تۇرادى. الدە ءتۇسى مە ەكەن؟.. جالت-جۇلت ەتكەن تاناداي كوزى، ناز كۇلكىسى، سوسىن مىناۋ وكشەسىن سەرپىپ باساتىن سىلاڭ جەلىس... قاپاردىڭ قالادان تەڭدەپ كەلگەن ءبىر قاپ پلاستينكاسى تاۋسىلعانشا بەكەتتىڭ قۇلاعى تۇنىپ، باسى اينالادى. وسى قاباتتا ادمينيستراتور بولىپ ىستەيتىن ويجانىماي دا ءبىر قاپ پلاستينكا تاۋسىلعانشا سان دۇركىن اينالىپ سوعىپ، بەكەتتى شىرق ۇيىرە بيلەپ كەتەتىن. ءبيى باسقالاردان بولەك، ەدەن تەپكىلەمەيدى، ءتوس سالاقتاتىپ سەكىرمەيدى، بوكسە بۇلتىڭداتىپ مەكەرسىمەيدى، قاڭباقتاي ۇيىرىلگەن كەلىنشەكتىڭ نازىك تە تاستاي دەنەسى جۇقا كويلەكتىڭ ىشىندە بولەك-بولەك بوپ ويناپ تۇراتىن ەدى. ادەيى بولار، ىلعي دا جۇقا جىبەك كيەدى. جۇرت كوزىن الا بەرىپ، بەكەتتى تەرىستەگى بالكونعا شىعارىپ اكەتەدى.
— وي، جانىم-اي!.. بەلدىگىڭنىڭ ايىل تەمىرى باتىپ كەتتى توي! شەشىپ تاستاسا بولماس پا مۇنىسىن! — دەپ اش قۇرساعىن سىيپايدى دا ساقىلداپ كۇلەدى. سونان سوڭ سۇيرىكتەي ساۋساقتارىن بۋىنىنان سىندىرىپ، وقتاۋداي جۇل-جۇمىر ادەمى بىلەگىن بيشىدەي مايىستىرىپ بەكەتتىڭ يىعىنا تاستاي سالادى. بەكەت سولدات بەلدىگىن ونان سايىن قىناپ:
— ءبىز بالتا ۇستاعان ادامبىز توي، — دەپ اقتالادى. — اشىقساڭ — بەلگە توق، شارشاساڭ — بويعا قۋات، ەرەگىسسەڭ — قارۋ.
— مەيلى، شەشىپ تاستا! اش ەمەسسىڭ، شارشايتىنداي شاۋ تارتقان جوقسىڭ، ەكەۋىمىز توبەلەسپەيتىن دە شىعارمىز.
ليۋكستان قاپاردىڭ ۇندەتكەن ىسقىرىعى ەستىلەدى. بۇل ونىڭ "بولمەڭ بوس، ءبىز كەتتىك" دەگەندەگىسى. بەكەت تە كەتسە كەتسە ەكەن دەپ وتىرادى. بوتەن جۇرتقا ءيىسى قوسىلماي-اق قويدى. ساياق تىرلىگىن اڭسايدى دا وتىرادى. اۋلا تۇكپىرىندەگى بۋلدوزەر كەمىرىپ تاستاعان بالشىق جاردىڭ ايعىز-ايعىز سوراسىنا قادالادى دا وتىرادى.
— قالتىراپ كەتتىم... قۇشاقتاشى...
بەكەت ونىڭ كەشكى تاۋ سامالىنان كۇسەتتەنىپ كەتكەن اش بىلەگىن سيپايدى. بالتا سابىنان تايعاناق بولىپ قالعان الاقاننان تىتىركەنە مە، ويجانىمايدىڭ دەنەسى تۇرشىگىپ، تاعى دا ساقىلداپ كۇلەدى.. بەكەت قىسىلادى دا قولىن تارتىپ الا قويادى. ەكەۋى تىسقا شىقسا، تۋ سىرتىنان ءۇشىنشى كوز قادالىپ تۇراتىنداي بولاتىن. جاۋىرىنىن شىمىرلايدى. ءبىراق سول ءۇشىنشى كوزدىڭ قاي قالتارىستا ەكەنىن تابا الماي-اق قويدى.
— جۇرت كوزىنەن ۇيات شىعار...
— وندا نومەرگە كىرەلىك.
— قاپىرىق قوي.
— وندا كرەسلو الىپ كەلەيىن.
— قىزمەتىڭ بار ەمەس پە؟
— قىزدارعا تابىستاپ كەتكەم.
ويجانىماي شاتقاياقتاعان تەرەڭ كرەسلونىڭ قاشاندا سىڭارىن تانا اكەلەدى دە بەكەتتى شۇڭقىرىنا وتىرعىزىپ، ءوزى سەكيىپ جاقتاۋىنا قوناقتاپ الادى. سونان سوڭ تاعى دا بىلەتىن...
— ورىن اۋىستىرساق قايتەدى؟..
— ءبىز وتىرا وتىرا بولدىق قوي. ونسىز دا وتىرىپ توزعان ادامبىز.
— توزدىم دەگەنىڭ بەكەر بولار.
— پەنسياعا شىققان ادامنىڭ توزباعاندا نەسى قالادى...
— پەنسيا دەيدى؟.. ءارى كەتكەندە وتىزعا جەتكەن شىعارسىڭ؟..
— ءبىز بايعۇستاردى جيىرمانىڭ ىشىندە دە پەنسياعا شىعارا بەرەدى...
جيىرمانىڭ ىشىندە؟.. قالجىڭى شىعار دەي سالادى. سونان سوڭ ەكەۋى وتىرادى. ويجانىماي ونىڭ شاشىن ۇيپالاقتايدى. اۋەلى تىتىركەنەدى، ارتىنان ەنەسى جالاعان بۇزاۋداي ماۋجىراپ كەتەتىنى بار. اندا-ساندا تاناۋى ويجانىمايدىڭ تىرسيعان ۇرشىقتاي ومىراۋىن تاۋىپ الادى. ويجانىماي قىمسىنبايدى، تۇنشىقتىرىپ قىسا تۇسەدى. قىسقان سايىن، تاستاي كوكىرەك تاناۋىن تەپكەن سايىن جان شىعادى. بۇل دا: "وي، جانىماي!" — دەيدى. دەيدى دە كۇلەدى.
— وسىلاي ءبىر-بىرىمىزدى اندىپ وتىرا بەرەمىز بە؟ — دەيدى كەلىنشەك.
— اڭدىعانى قالاي؟
— ەكەۋمىز ءبىر-بىرىمىزدى اندىپ جۇرەتىن سياقتىمىز.
— ونى قايدان ءبىلدىڭ؟
— سەن جۇمىسىڭ بولماسا دا مەنىڭ ستولىما كۇنىنە سان رەت سوعاسىڭ...
ونىسى راس. كەيدە قاجەتى بولماسا دا جوقتان باسقانى سۇرايدى. كەيدە بولمەسىندە تەلەفون بولا تۇرىپ سوندا بارىپ تەلەفون شالادى. كەيدە قايماق قاتقان قۇرىمداي قويۋ شايىن سىلتاۋراتادى. ستول استىنداعى ءمارمارداي اپپاق... "ياپىر-اۋ، وسىنى قايدان كوردىم؟" — دەيتۇعىن دا قوياتىن. ءبىر قىزىعى، جالاڭاش كورگەن سياقتى بولادى دا تۇرادى. الدە ءتۇسى مە ەكەن؟..
— مەن سەنىڭ ەسىگىڭنىڭ كۇنىنە نەشە رەت اشىلعانىن ساناپ وتىرامىن، — دەيدى كەلىنشەك.
مۇنىسى دا راس. كەزەگىن تاپسىرعان سايىن ليۋكستەگى كورپە-جاستىقتان باستاپ شوتكەنىڭ قىلىنا دەيىن ساناپ وتكىزەدى، قابىلداعان سايىن ساناپ الادى. باسقانىڭ قولى ارام دەپ بۋفەتتەگى حرۋستال سەرۆيزدى كۇن سايىن ءوزى ءسۇرتىپ كەتەدى. قىز-قىرقىن، جىتىت-جەلەڭ كەلسە جوقتى جەلەۋ ەتىپ سان دۇركىن كىرىپ شىعاتىنى تاعى بار. كۇن سايىن تۇنگى ساعات ون ءبىردى ەسىنە سالۋدى ۇمىتقان ەمەس.
— ساعات ون ءبىر بولىپتى...
نايزاقارانىڭ شەكەسىنە اي قوناقتاپتى. حرۋستالدىڭ سىنىعىنداي شاتىناپ تۋر ەكەن. الا-قۇلا تاۋ سىلەمىنە قولمەن اكەلىپ قوندىرعان مىسىردىڭ پيراميداسىنداي كوك شىتار نايزاقارادان كوگىلدىر ساتىم ۇشقىندايدى. كەزىندە الپينيست تە بولعانسىپ، تاۋعا تالاي شىققانمەن قارا تاستىڭ ساعىم شاشقانىن بايقاماپتى. تاتارلار كوگىلدىر ءتۇستى "زاڭعار" دەيدى. قازاقتار كوز جەتپەس بيىكتى "زاڭعار" دەيدى. ەكەۋى دە كوك اسپاننىڭ ءتۇپسىز تۇڭعيىعىنان قارىزعا العان تەڭەۋ بولار. تاتى دا نايزاقارانىڭ توبەسىنە كوز تىكتى. زاڭعار تاۋ كوك كۇمبەزىن تىرەپ تۋر ەكەن. ءوز بيىگىن تاپپاسا دا زاڭعار تاۋلاردىڭ بيىگىنە تالاي شىققان كوڭىلى: "اتتەڭ، شاڭىراعىڭا ءبىر شىعىپ تۇسەر مە ەدى!" — دەدى.
— قايتا-قايتا قاراي بەرەسىڭ، تاۋدا بىردەمەڭ قالىپ پا ەدى؟
— قالعان.
— ول نە ەكەن؟
— بالالىعىم.
— كىمنىڭ بالالىعى قايدا قالمادى دەيسىڭ!..
— قايدان بىلەيىن، ماعان جۇرتتىڭ ءبارى بۇگىنگى تىرلىگىنە باياعى بالالىعىن ازىق قىلاتىن سياقتى.
— سوندا بۇگىنگى كۇننىڭ قىزىعى كەم بولعانى ما؟
— مەن بالا كەزىمدە اسپاندى شارلاپ ءجۇرۋشى ەدىم. ءقازىر ول قيال بولماي قالدى.
— قيالىڭدى تاۋىسىپ الىپ وتىرعاننان ساۋمىسىڭ؟
— ەر جەتكەن سوڭ ادام قيال قۋمايدى. جوقتى بارداي، باردى باياعىداي كورەدى... كوڭىلدەگىنىڭ ءبارى كونەرىپ قالاتىن سياقتى عوي.
— توزادى دە. ادامنىڭ ءوزى توزادى. باسقانىڭ ءبارى باياعىداي.
— باياعىداي قايدان بول سىن... ايتالىق، وسى جەردە ءبىر كەزدە تۋريستىك بازا بولعان.
— بولعان.
— ءدال وسى قوناق ءۇيىنىڭ ورنىندا دارداي مەكەمەنىڭ دەمالىس جايحاناسى بولعان.
— بولعان.
— اناۋ بۋلدوزەرمەن تەگىستەپ، روزا ەتىپ تاستاعان جايداقتا كوتتەدج تۇراتىن.
— تۇراتىن.
— ءبىزدىڭ ەسىگىمىز تاۋعا، ونىڭ ەسىگى ەتەككە قاراۋشى ەدى.
— كىمنىڭ؟
— قىزدىڭ.
— ە، قىز با ەدى؟..
— قىز ەدى.
— سەن سوعان عاشىق بولعانسىڭ...
— مەن سوعان عاشىق بولعانمىن.
— نەشەدە ەدىڭ؟
— ون ۇشتە.
— قىز شە؟
ون بەستە.
— حا-حا-حا!.. وي، جانىم-اي!..
كەلىنشەكتىڭ ساقىلداعان كۇلكىسى جاڭا قوزداپ كەلە جاتقان ءتاتتى قيالىن شورت كەسىپ ءتۇستى. بىلەگى ءتۇننىڭ سالقىن جەلەمىگىنەن دە سۋىق ەكەن. قىر جەلكەسىنەن ءۇشىنشى كوز قادالعانداي بولدى. ويجانىماي كرەسلونىڭ جاقتاۋىنان ءتۇسىپ، قىستىرىلا كەپ قاسىنا وتىردى. الاكەۋىم ىمىرتتى مۇڭعا تولتىرا الدەقايداعى رەپرودۋكتوردان جەسىر سكريپكا بوزدادى. مۇقاننىڭ سكريپكا مەن وركەسترگە جازعان پوەماسى ەكەن. ۇمىتپاسا، وسىنىڭ فراگمەنتتەرى "ءبىرجان-سارادا" دا بار ەدى-اۋ... جەسىر سكريپكانىڭ مۇڭى جەلەۋ بولدى ما، بەكەت الگى ءبىر ءۇزىلىپ قالعان بالالىعىن قايتا تاۋىپ الدى...
...راس، ءبىرى ون ۇشتە، ءبىر ون بەستە ەدى. اسەل مە ەدى، ءاسيا ما ەدى؟.. الدە اسەم بە ەدى؟.. اكەسى موسقال، شەشەسى جاس ەدى. اكەسى قازاق، شەشەسى بۋدان، وگەي ەدى. وگەي قىزىنان بەس – اق جاس ۇلكەن دەيتۇعىن. قىزعانىشتان با، اجارىنا، جاستىعىنا بولا جايحانانىڭ كەمپىرىنەن كەلەشەگىنە دەيىن ونى جەك كورەتىن. جۇرت جەك كورگەن سوڭ با، وتەي شەشە كوتتەدجگە سيرەك كەلەتىن.
شەشەسى كەلمەسە، اكەسى كەلەتىن. اكەسى كەلمەسە، شەشەسى كەلەتىن. ەكەۋىن كەزەك تاسيتىن ءسۇر "پوبەدا" ەرلى-زايىپتى ەكى ادامنىڭ باسىن قوسا الماي قالا مەن تاۋدىڭ ورتاسىندا شارشاپ-شالدىعىپ، ىلعي اداسىپ جۇرەتىندەي كورىنۋشى ەدى. اكەسىنىڭ بەت-جۇزى شورىمىقتان ويعان اتاش ءمۇسىن سەكىلدى، تۇكسيگەن قاباقتىڭ استىنداعى ءدۇنياعا رەنىشپەن قارايتىن شۇڭىرەك كوز جان بىجەڭدى ۇنەمى كىنالاپ تۇراتىن. رەڭىندە نۇر دا جوق، مۇڭ دا جوق. شەشەسى كەلسە، راقات، ول كۇننىڭ ەسە-تەڭدىگى ەكەۋىنە تيەتىن: تاۋدىڭ تاستاي سۋىنا بارىپ بىرگە شومىلادى، بەكەتتىڭ شەشەسى جاساعان كۇلدى-كومەش تاماقتى بىرتە وتىرىپ ىشەدى، تۇنگە قاراي تۇنەمەل قاپقا كىرىپ الىپ، شاتىرلى ساكىنىڭ استىڭدا بىرگە ۇيىقتايتىن. "قىزى قۇرعىر سۇڭعىلا عوي، بەكەتىم ەر جەتكەنشە بايعا ءتيىپ كەتەدى-اۋ!" — دەپ ماماسى ۋايىمداۋشى ەدى.
كەيدە سۇر "پوبەدا" اداسىپ ءجۇرىپ بىر-ەكى اپتاعا جوعالىپ كەتەدى. مۇنداي كەزدە وگەي شەشەنىڭ قوناعى دا بوتەن جانە ىلعي دا كەشتەتىپ كەلەتىن. مۇنداي كەزدە ونىڭ وگەي قىزبەن جۇمىسى جوق. اناۋ بۋلدوزەر تەگىستەپ تاستاعان جايداقتا، اناۋ روزا گ ۇلى وسكەن سىرماقتاي ويىقتىڭ ورنىندا ەكەۋى ايدىڭ شار تاباعىن قارا اعاشتىڭ جاپىراعىنا ءجۇزدىرىپ قويىپ جاتاتىن ەدى... جۇگىرمەك، وسى قاپار كورىنگەن قابىرعاعا... ايتپاقشى، اتى اسەم ەدى-اۋ! اسەم!.. كورىنگەن قابىرعاعا "اسەم + بەكەت ماحاببات" دەپ شيمايلاپ كەپ جۇرەتىن دە بەكەت سونى وشىرەم دەپ شارشايتىن. كوزدى الا بەرىپ، تۇنەمەل قاپتى قيىرشىق تاسقا تولتىرىپ قوياتىنى تاتى بار... ايدىڭ شار تاباتىن قاراعاشتىڭ جاپىراتىنا ءجۇزدىرىپ قويىپ جاتاتىن ەدى. سوندا نە ايتاتىن ەدى؟.. نە ايتقانى ەسىندە قالماپتى. كورگەن، سەزگەنىن كۇنى بۇگىنگە دەيىن ۇمىتقان جوق.
اسەم ءبىر كۇنى شار ەتىپ تۇنەمەل قاپتان اتىپ شىقتى. جىلان شاقتى ما دەپ ەدى، سويتسە، قاپار جۇگەرمەك سۋ توگىپ قويىپتى. اي استىندا ءبۇرىسىپ ءبىراز وتىردى. ستارت باسىنداعى جۇگىرە جونەلەتىن جۇيرىكتەي جۇگىنىپ وتىرعان. ۇستىندەگى ەتىمەن ەت بوپ جابىسقان گيمناستيكانىڭ كوگىلدىر كوستيۋمى نايزاقارادان ءۇزىلىپ تۇسكەن كوگىلدىر ساعىمنىڭ ۇزىگىندەي كورىنگەن. كوگىلدىر ساعىمدا كۇمىس قىلاۋ ويناعانداي بولىپ ەدى. سول كۇمىس قىلاۋدى ايعا تەلمىرگەن كوز جانارىنان دا كورىپ ەدى. اق بىلەك، اشىق كوكىرەك، قارا سانىنا دەيىن جالاڭاش اق مارماردەي ەكى اياعى اي ءجۇزىن ۇيالاتقان...
— مەن ەندى كايتەم؟ — دەدى.
— ۇيىڭە بار.
— سەن قالاي جالعىز جاتاسىڭ؟
— جاتامىن.
— جاتپايسىڭ؟
— جاتامىن!
— سنەجنىي چەلوۆەك ۇرلاپ كەتەدى.
— سنەجنىي چەلوۆەك مۇندا جوق. پامير مەن گيمالايدا.
— مەيلى، ءبارىبىر ۇيگە بارمايمىن!
— نەگە؟
— قورقامىن.
— كىمنەن؟
— ۇيدەگى قوناقتان.
— قوناقتا كىسى ەمەس پە. جەمەيدى.
— ول قوناق كىسى ەمەس.
— وندا ءبىزدىڭ ۇيگە بار.
— بارمايمىن.
— قورقامىسىڭ؟
— ماماڭ كەلىن دەپ مازاقتايدى.
— وندا مەنىڭ قاسىما جات.
— نەمەنە؟!. اح، تى، چەرتەنوك! — دەپ بەكەتتىڭ تاناۋىنان شەرتىپ قالدى. — اح، تى چەرتەنوك!.. اح، تى...
— سنەجنىي چەلوۆەك كەپ قالدى!
اسەم تۇنەمەل قاپتىڭ تۇيمەلەرىن جۇلقىپ اعىتىپ قويىپ كەتكەن، دەنەسى مارماردەي سۋىق ەكەن. قىزدىڭ باشپايى ءىلىپ كەتتى دە سىپىرىلىپ قالعان ساتەن تۋرسيگىن بەكەت قاپ تۇيىعىنان تابا الساشى. ەكەۋى كەپتەلىپ ءبىراز جاتقان سوڭ قىز:
— بەرى قارا! — دەپ زەكىدى.
— قارامايمىن!
— بەرى قارا!
— قارامايمىن!
— وندا قىتىقتايمىن!
قورىققانىنان اۋناپ ءتۇسىپ ەدى، قاپقا دەنە سىيعانمەن، ەكى باسقا كۇلاپارا تار كەلدى.
— شاشىندى ءارى اكەتشى!
— قايدا اكەتەم؟
— قايدا اكەتسەڭ سوندا اكەت!
كەكىلىن ۇرلەپ جىبەرىپ ەدى، جالت ەتكەن تانا كوزى ويماققا قۇيعان سىناپتاي ەكەن.
— باقىرايما!
— باقىرايامىن!
— باقىرايىپ قال ەندەشە!
كىمنىڭ كوزى بۇرىن تالادى دەپ ەكەۋى باقىرايىسىپ ءبىراز جاتتى. كىمنىڭ كوزى بۇرىن تالسا، تۇنەمەل قاپتىڭ تۇيمەسىن سول سالماق. تاعى دا قىز جەڭىپ كەتتى.
— تۇيمەلە! — دەپ بۇيىردى.
— تۇيمەلەمەيمىن!
— نەگە؟
— قولىم شىقپاي قالدى.
— نەگە شىقپايدى؟
— سول، شىقپاي قالدى!
— مەيلى! تۇندە بەت-اۋزىڭدى يت جالاپ كەتەدى.
— نەگە جالايدى؟
— ويتكەنى، بەتىڭنىڭ كىرى بەس ەلى. تۋرا بەس يت تويعانداي!
قىز اقىرى ايتقانىن ىستەتتى. تۇيمەلەگەنى بار بولسىن، شىنتاعى قايتىپ بۇگىلمەي قاپتىڭ ىشىندە سىرەسىپ، قولى اسەمنىڭ كوكىرەگىندە قالدى. جۇرەگى اتتاي تۋلاپ جاتىر ەكەن. تۋلاعان سايىن تۇيمەدەي ءبىر نوقات الاقانىن تۇرتە بەردى. قىسىلىپ قارا تەرگە تۇسكەندە تۇيىقسۋدىڭ باسىنان ەلىك باقىردى. وعان جالبىرتوبە، سۋىقسايدان ەكەۋى بىردەي جاۋاپ قاتتى.
— اۋەلگىسى تەكە، ودان سوڭعىسى ەشكى، ءۇشىنشىسى لاعى.
— ونى قايدان ءبىلدىڭ؟ مۇمكىن ۇشەۋى دە تەكە شىعار.
— بۇل ۋاقىتتا تەكەگە تەكە جاۋاپ قاتپايدى. مىنالار ءبىر سەميا.
— ءبىر سەميا بولسا بىرگە نەگە جۇرمەيدى؟
— كىم بىلەدى، ءبىر نارسەدەن ۇركىپ، بىر-بىرىنەن اداسىپ قالعان شىعار. ادام دا ۇنەمى بىرگە جۇرە بەرمەيدى. سەن دە، مىنە، دالادا جاتىرسىڭ... ماماڭ ۇيدە، پاپاڭ قالادا.
— پاپام قالادا ەمەس، كومانديروۆكادا. ال مەن دالادا ەمەس، سەنىڭ موشەگىندە جاتىرمىن.
— ال ماماڭ شە؟..
قىز كۇمىلجىپ قالدى.
— مەنىڭ مامام ءولىپ قالعان، — دەدى ءبىرازدان سوڭ. —مەنى تابامىن دەپ ءولىپ قالىپتى...
اي قارا اعاشتىڭ جاپىراعىنان قاشىپ بارىپ نايزاقارانىڭ تەرىسىنە قورعالاپتى. جالبىرتوبەنىڭ سەڭسەڭ تىماعى زورايىپ، تاۋ ءىشى قارا بارقىت تارتقان. اسەم جانارىندا ماناتى كۇمىس قىلاۋدىڭ جالتىلى جوق، تۇپ-تۇنىق ەكەن. زاڭعار تاۋدىڭ كوگىلدىر ساعىمىن كوك اسپان كوشىرىپ السا كەرەك، بوز تۇندىكتىڭ كۇمبەزىندە كۇمىس قىلاۋداي قۇس جولىنىڭ قالىڭ شوعىرى قايناپ جاتىر. قۇلاعىنا سان مىڭ كۇمىس قوڭىراۋدىڭ ءۇنى كەلدى. بىر-بىرىنە قاقتىعىسقان سانسىز جۇلدىزداردىڭ سىڭعىرىنداي بولىپ ەستىلگەن. باسىن كۇلاپاردان شىعارىپ، تاناۋىن قاپتىڭ وڭىرىنە تىقتى. اسەم بەكەتتەن بيىك، دەنەسى سۇڭعاق ەدى، بەتىن قولاڭ شاشتىڭ ءيىسى، جىلى كوكىرەكتىڭ لەبى قاپتى، الاقانىن ومىراۋدان الماستان، مەندەي عانا نوقاتتى ساۋساعىنىڭ ۇشىمەن شىمشىپ ۇستاپ، ماۋجىراپ جاتا بەردى...
...قولى ويجانىمايدىڭ ومىراۋىندا جاتىر ەكەن. شاتقاياق كرەسلو ءتۇبى تۇسكەندەي مىقشيىپ كەتىپتى. مەيىرلەنە قۇشاقتاپ، سامايىنان سيپاپ وتىرعان كەلىنشەكتىڭ جىپ-جىلى وڭىرىنەن باسىن الىپ قاشتى دا ۇيەلەپ، كرەسلودان زورعا تۇردى.
ليۋكسكە كىرىپ، شامدى جاعىپ ەدى، سوڭىنان ىلە كىرگەن ويجانىماي ءوشىرىپ تاستادى. قاراڭعىدا سيپالاپ ءجۇرىپ مينەرال سۋ ءىشتى، تۇنەمەلگە ءوتتى دە شەشىنىپ جاتىپ قالدى. قاراڭعىعا ۇيرەنگەن سوڭ تەرەزەگە تۇتقان كوگىلدىر شىمىلدىق تاعى دا كوگىلدىر نۇر شاشتى. زاڭعار تاۋدىڭ كوگىلدىر ساعىمىنىڭ اداسىپ قالعان ۇزىگىندەي ەدى.
— ترانسپورت توقتاپ قالدى، قالاتا جەتە المايتىن شىعارمىن...
كەتىپ قالعان شىعار دەپ ەدى.
— قونا سالسام بولا ما؟..
— ءبىر تۇنگە مە؟
— ءبىرجولا ءوزىڭ دە قال دەمەيتىن شىعارسىڭ...
اۋىزعى بولمەدەن جىبەك كويلەكتىڭ سۋسىلىن، تارقاتقان شاشتىڭ تىسىرىن ەستىدى. قۇددى ءبىر الباستى كەلىپ باساتىنداي تىكسىنىپ جاتىر ەدى...
ورتاداعى شىمىلدىق جارىلدى. اپپاق ەلەس كوگىلدىر ساعىمدا ءجۇزىپ كەلە جاتىر ەكەن. اق ءمارمار مۇسىنگە قىناپ كيگىزگەن مىقىنداما كوك تارتپانىڭ تۇتامىندا كۇمىس قىلاۋ وينادى. جاقىنداعان سايىن سول كۇمىس قىلاۋ قارىپ تۇسەتىندەي كورىنگەن. تىزەسىنە توگىلگەن قارا شاشىن يىعىنان اسىرا شايقاپ تاستاعاندا تانا كوزى جالت ەتتى. "ياپىر-اۋ، وسى جاندى قايدان كورىپ ەدىم؟!." ءبىر قىزىعى، ءدال وسى قالپىندا كورگەن سياقتى. الدە ءتۇسى مە ەكەن؟..
— ارى تامان جات! — دەدى.
بەكەت تۇكپىرگە اۋناپ ءتۇستى.
— بەرى قاراپ جات!
— جاتپايمىن!
— وندا قىتىقتايمىن!
بەكەت بەرى اۋناپ ءتۇستى. بەجىرەيىپ بەت-جۇزىنە قادالدى.
— ال قاراپ جاتتىق!.. سوسىن؟..
— سوسىن... سەن ون ۇشتە، مەن ون بەستە ەمەسپىن توي!..
— جانىم-اۋ، وسى سەنىڭ شىن اتىڭ كىم؟!.
— ءار كەزدە ءارتۇرلى اتاعان... ەندى اسيا دەسەڭ دە بولادى... اسيا!..
دەنەسى مارماردەي سۇپ-سۋىق ەكەن...
اسپاندى ءتىلىپ، الىستاپ بارا جاتقان ۇشقىر سامولەتتىڭ اجىلى ما دەپ ەدى، ىرگەدەگى كىماساردىڭ ىشقىنىسى ەكەن. قۇيىندى جەلەمىك كوگىلدىر شىمىلدىقتى شالقىتىپ تۇر ەكەن. بەلۋارىنا دەيىن اشىق قالعان كەلىنشەكتىڭ بالعىن دەنەسى دە ىمىرتتاعى قاسات قاردىڭ رەڭىندەي كوگىلدىر بوپ كورىندى. بۇلاداي شاشىن اپپاق جاستىققا شاشىپ تاستاپتى.
— شاشىندى ءارى اكەتشى!..
تىرس ەتكەن جوق. جۇقالاپ بوياۋ جۇرگىزگەن قايقى كىرپىگى دىرىلدەپ جاتتى. "ياپىر-اۋ، قايدان كورىپ ەدىم؟.. الدە ءتۇسىم بە؟!. ءجۇزى تانىستاردى تۇگەل ساناپ شىعىپ، تاعى دا اسەمدى ەسىنە الدى...
...اسەم بالەت مەكتەبىندە وقۋشى ەدى... "ي راز، ي دۆا... ي راز، ي دۆا!..پوۆوروت!.، پوۆوروت! نە سلىشيتە!؟." قىزدار كەگجيىپ تۇرا قالادى. "...ناچالي!.، ي راز، ي دۆا!.، ي راز، ي دۆا!. مىقشيما! ساعان تۇز ارتىپ قويعان جوق قوي!" مىستان سياقتى تاناۋى يميگەن، موينى سىرىقتاي تارعىل داۋىستى كەمپىرلەۋ كەلىنشەك الاقانىن سارت-سارت ەتكىزەدى. "اسەم، كوگو تى وستاۆيلا ۆ كوريدورە؟!." اسەمنىڭ موينى دا اسەم ەدى. يەگىمەن اسپاندى ءسۇزىپ قالشيىپ تۇرا قالعاندا وسى مەكتەپتىڭ الدىنداعى گيپس بيشىدەن اۋماي قالاتىن. قىزدار تۇگەلدەي قارا كيىنگەندە، ول ءوزىن جۇرتتان بولەكتەپ كوگىلدىر كوستيۋم كيۋشى ەدى. قاشاندا كوپتىڭ الدىندا، كەمپىرلەۋ كەلىنشەكپەن بەتپە بەت تۇراتىن. قاشاندا كەمپىرلەۋ كەلىنشەك سوعان ۇرسىپ، سونى ماقتاپ جاتادى. بەكەت، بۇكىل كلاستىڭ وققاعارى دا، وڭدىسى دا اسەم بە دەپ ويلايتىن.
اسەمنىڭ تۇراتىن اۋدانى دا بولەك، مەكتەبى دە شالعاي. كەيدە ساباقتان شىعا سالىپ جەر تۇبىنەن ىزدەپ كەلەدى. قارىنداش ۇشتايتىن باكىمەن زالدىڭ قاپسىرما ەسىگىن ءتۇرتىپ اشىپ، ساڭىلاۋدان سىعالاپ كەپ تۇرعانى. اسەم مۇنى ۇنەمى بايقاي دا بەرمەيدى، الدا-جالدا كوزى شالىپ، ەسىك جاققا جالتاقتاي قالسا، كەمپىرلەۋ كەلىنشەك ەدەندى دۇرسىلدەتە جەلىپ كەپ ەسىكتى تارس جاۋىپ الادى، نەمەسە بەكەتتى اۋلاعا دەيىن ايداپ تاستايدى. ودان كەيىنگى ەرمەگى كىندىگىنەن عانا دەلديمە كيگەن گيپس ءبيشى: ءتىل قاتپاعانىمەن بۇل دا كۇنىنە قىرىق قۇبىلادى؛ جۇگەرمەكتەر وعان بىردە ساقال-مۇرت جاساپ، بىردە كوزىنە ماسكا بايلاپ، كەيدە بالشىقتان قارا پلاۆكا كيگىزىپ كەتەتىن. بەكەت وڭشەڭ ءبىر پەرىشتەدەي ادەمى قىزداردان ءوزىن قور ساناپ، قوڭىراۋ تىز ەتىسىمەن تاسا-تاسانى ساعالاپ قاشادى. اسەم وڭاشا بولماسا سوڭىنان دا جۇگىرمەي سىرتىنان سەمىرىپ قالا بەرۋشى ەدى. كەزدەسكەندە دە ەكەۋىنىڭ اڭگىمەسى شامالى، نەگە كەلدىڭ دەپ ول دا سۇرامايدى، نەگە كەلگەنىن مۇنىڭ ءوزى دە بىلمەيدى. قاقپانىڭ الدىنان تاۋىپ العان ءبىر تاستى تەپكىلەپ وتىرىپ ءۇش-تورت شاقىرىم جەردەگى اسەمنىڭ اۋلاسىنا تاستاپ قايتاتىن. كەيدە اكە-شەشەسى جوق بولسا ۇيگە كىرگىزىپ الادى. كىرگىزىپ الادى دا شاتقاياقتاعان شۇڭعىل كرەسلوعا وتىرعىزىپ قويىپ قولىنا البوم ۇستاتادى. ءومىرى كورمەگەن، ءاتى-جونى بەلگىسىز بيشىلەردى ساناپ شىققانشا اسەم ويماقتاي ەكى شىنى اياقپەن كوفە الىپ كەلەدى دە، شىنتاعىن بەكەتتىڭ يىعىنا ارتىپ قويىپ كرەسلونىڭ جاقتاۋىنا جامباستاپ وتىرىپ الادى: كوز الدىندا قالعانى — اسەمنىڭ سۇيرىكتەي اپپاق ساۋساعى، سۇيرىكتەي ساۋساقتىڭ ۇشىنداعى شىمشىپ ۇستاعان ءبىر شوكولادتى ەكەۋى ەكى جاعىنان تىستەپ تاۋىساتىن. كەيدە شەشەسى كىرىپ كەلەدى. كىرگەن بويدا كىرجيىپ كەپ قارايدى دا: "وپيات!" — دەيتىنى بار. داۋسى كەمپىرلەۋ كەلىنشەكتىكى سياقتى تارعىل، ءارى جۋان ەدى. "دا! وپيات!" — دەپ جاۋاپ قاتاتىن اسەم. بەكەتتىڭ ءبىر بايقاعانى، ەكەۋى ءبىرىنىڭ ادەمىلىگىن ءبىرى قىزعاناتىن سەكىلدى ەدى. سودان با، ءبىرىن-بىرى جەك كورەتىن، ءبىرىن-بىرى مەنسىنبەيتىن. اسەم وعان بۇرىلىپ تا قارامايدى، وتىرعان قالپى بەكەتتى قۇشاقتاي ءتۇسىپ، سۇيرىكتەي ساۋساقتىڭ ۇشىنداعى شىمشىپ ۇستاعان شوكولادتى تاۋىستىرماي ورنىنان تۇرمايتىن. بەكەت قىسىلعاننان جەرگە كىرىپ كەتە جازدايدى: پوشىراپ تەرلەپ، بولجىراپ ۇنجىرعاسى شىعادى، قىزعا ءومىرى قوي دەپ ايتا الماي، ءومىرى ءبىر ايتقانىن ورىنداتا الماي – اق كەتىپ ەدى، ءبىراق، قوي دەيتىندەي سوكەت قىلىعى، سويتپەدىڭ دەيتىندەي كىسى وكپەلەيتىندەي مىنەزى جوق ەدى.
بىردە بالالار تەاترىندا مەكتەپتىڭ تۆورچەستۆولىق كونسەرتى بولدى. اسەم ساحناعا ءۇش-اق دۇركىن شىققان. ۇمىتپاسا، "ششەلكۋنچيك"، "اققۋ كولىنەن"، سونان سوڭ مۇقان شىعارمالارىنان شاتىن فراگمەنتتەر ورىندالعان سياقتى ەدى... جەتىم سكريپكانىڭ ءۇنى دە قۇلاعىندا سول ءبىر كەشتەن قالعان ەكەن-اۋ... بەكەتتىڭ ەسىل-دەرتى بيدە ەمەس، كوگىلدىر ساعىمدا قاۋىرسىنداي قالقىعان اسەمنىڭ قۋىرشاقتاي بەينەسى: مىقىنىنا بىردە دەلديمە، بىردە ەتەگى جىرىم-جىرىم كوك جىبەك جاپسىرىپ، قازداڭداپ كەپ كوپتىڭ الدىنا تاعزىم ەتكەندە عانا كوزى جالتىلداپ شاراسىنان شىتىپ كەتە جازداعان...
بۇگىن ەلەس بوپ جاڭعىرعان سول ءبىر بەينە ون بەس جىل بويى بەكەتتىڭ تۇسىنەن دە قاشىپ كەتىپ ەدى. وڭىندە اقىرعى رەت وسىدان ون بەس جىل بۇرىن ءقابىر باسىندا كورگەن. "...كوكەم-اۋ، مەن ەندى كايتەم؟!"، — دەپ وكسىپ-وكسىپ جىلاعانى ەسىندە. ونان سوڭ تاۋ قۋىسىنداعى كوتتەدجتە قايتىپ كەلگەن جوق. اكەسى قايتىس بولعان سوڭ وگەي شەشەسى ءۇيىن ايىرباستاپ، باسقا ءبىر قالاعا كوشىپ كەتىپتى دەگەندى ەستىگەن. بوتەن ءۇيدىڭ اۋلاسىنا تالاي تاستى تەپكىلەپ الىپ بارىپ، جەتىمسىرەپ جالعىز قايتۋشى ەدى. كەيىن ول ءۇي دە سنوسكا كەتىپ، ءبىراز ۋاقىت ۇڭىرەيىپ جاتتى دا، اسەممەن بىرگە كوشىپ كەتكەن كوگىلدىر ساعىمداي تىپ-تيپىل جوق بولدى...
...كۇنگە قاڭسىعان بوز شىتتاي بولمە ءىشى توزا باستاپتى. كوگىلدىر شىمىلدىقتىڭ رەڭى دە بوزالاڭ. تىرلىكتىڭ ماحابباتى وڭىپ، عاداۋاتى باستالعانداي. بەكەتتى تۇنىمەن تاس قىپ قۇشاقتاپ، كوگىلدىر ساعىمدا ەلەستەي بوپ كورىنگەن كەلىنشەك قايتادان كادىمگى ويجانىماي بوپ قاسىنان تۇرىپ جاتتى. بەكەتتىڭ ءجۇزىن كورپەمەن كولەگەيلەي تۇرعان ەدى، جىگىت ۇيىپ قالعان قولىن سوزا بەرىپ قاسىنداعى ەكىنشى جاستىقتىڭ سۋ ەكەنىن بايقادى...
تاۋدىڭ بىتقىل-بىتقىلىن شارلاپ كوپ ءجۇردى. ىلعالدىڭ كەمدىگى مە، كۇز كەلمەي جاتىپ اعاش جاپىراقتارى سارعايىپ تۇسە باستاپتى. بۇرىن بيىككە جولامايتىن شەگىرتكە، قۇرت -قۇمىرسقا بىجىناپ ءجۇر؛ اياق باسساڭ بەت-اۋزىڭدى ورمەكشىنىڭ ءسىلبىسى تۇتىپ، جەلكەڭنەن جۇلدىزقۇرت جاۋادى. الاتاۋ كىر بوكەبايىن كايتا كيىپ العان، نايزاقارانىڭ كوكشاعىر ساعىمى سارقىلىپ، وشاقتىڭ ورنىنداعى ۇيىلگەن ءبىر توبە كۇلدەي ءسونىپ قالىپتى. ەتەكتەن كوتەرىلگەندە اباجاداي بولىپ تۇراتىن ستاديون دا بيىكتەن كوز سالعاندا توستاعانداي-اق. تاڭ سارىدەن ورەتىن سپورتشىلار مەن تۋريستەر ءتۇتىنى شالقىعان شاشلىق پەن كافەلەردى قاماي باستاپتى، تۇرلەرىنە قاراپ، ءقوناقۇيىنىڭ كەلىمدى-كەتىمدى تۇرعىندارى نەگىزىنەن جايناعان جاستار مەن جالىنداعان كەمپىرلەر ەكەن دەپ ويلايسىڭ. كوزگە دە، كوڭىلگە دە تياناق تاپپاي نومەرىنە قايتىپ ورالدى.
مۇنتازداي. اياق استىنداعى كىلەمگە دەيىن قاعىپ-سىلكىپ كايتا توسەگەن. كورپە، جاستىقتىڭ تىسىن دا جاڭارتىپ قويعان ەكەن. ويجانىمايدشش كىرپياز قولىن تانىدى. ءۇش اي جاتقان بولمەسى ءۇش ساعاتتىڭ ىشىندە بوتەن تارتتى دا، بۇگىنگى ءۇش ساعات كەشەگىنىڭ ءۇش ايىن جىم-جىلاس ءوشىرىپ، وتكەن تۇندەردىڭ ساعىنىشتى ساتتەرىنەن ءىز قالدىرماي جالماپ كەتتى. ءبىر نارسەسىن جوعالتقانداي قوڭىلتاقسىن بالكونعا شىتىپ ەدى، ىرسيعان جار تۋرا تاناۋدان ۇرعانداي بولدى... "ياپىر-اۋ، ءۇش اي بويى مىناۋ قۋىستا قالاي جاتقام؟.. ەل كوزىنەن ىقتاتىپ، بۋلدوزەردىڭ تىسىنەن ءاجىم-اجىم بولعان مىلقاۋ جارعا تەرىس باعىندىرىپ قويعان كىم؟.. قوي، كەتكەن كەرەك!.."
بولمەگە كايتا كىرگەندە شاتقاياق كرەسلودا قاۋىرسىنى تۇلەگەن تاز كۇشىگەندەي ساۋىس-ساۋىس الدەكىم ۇيەلەپ جاتتى. بەت-اۋزى كوك جال قاق، بولعاردىڭ قىزىل بۇرىشىنداي قانتالاعان تاناۋى، ۇستارا تيمەگەن جاق-شىقشىتى مەن بۇعاتى قىزىل الا قوتىر، قولى-باسى دا قىرشاڭقى ەكەن. بۇرىن كورمەسە دە بەكەت ءجون سۇراماي-اق كوپتەن بەرى بىردە تۋ سىرعىنان، بىردە قىر جەلكەسىنەن قادالاتىن ءۇشىنشى كوزدى تانىدى.
— مەن اسيانىڭ بايىمىن! — دەپ بەكەتكە تىك قاراماي تۇقىرايىپ، تەر جاپقان توبەسىنىڭ جالتىرىن كورسەتتى.
— بولساڭ قايتەيىن؟!.
— مەن اسەمنىڭ بايىمىن!
— بولساڭ قايتەيىن؟!
— مەن اسەمنىڭ بايىمىن دەپ وتىرمىن عوي!
بەكەت توبەگە ۇرعانداي ەسەڭگىرەپ قالدى. تاز كۇشىگەن قالتاسىنان "پريما" الىپ تارتتى: تەمەكىسى مىج-مىج، سىرىڭكەسى كۇلدى- كومەش، كوبەسى كۇس بولىپ كەتكەن ساۋساقتارى قالش -قالش ەتتى.
— ءجون-جوسىعىمدى نەگە سۇرامايسىڭ؟
—ءجون-جوسىعىڭدى جۇزىڭنەن دە تانىپ تۇرمىن!
— تانىساڭ ءتىپتى جاقسى!.. ال تەگىمدى سۇراساڭ — القاش دەگەن اۋىلدانمىن. كاسىبىمدى سۇراساڭ — ءبىر كەزدە ءان جازعام، ءقازىر باس جازىپ ءجۇرمىن... ەندى بىردەمەڭ بولسا اكەل!..
بەكەت سەرۆانتتان كونياك، ءبىر ريۋمكا اكەلىپ قويدى. تاز كۇشىگەن كونياكتى شىر اينالدىرىپ ۇزاق تەكسەردى. جەلكەسى دە سۋالعان سيىردىڭ جەلىنىندەي شالبار-شالبار.
— حى!.. ارارات... ۆىدەرجكا سۆىشە پياتنادساتي لەت... مۇنى دا بىرەۋلەر ىشەدى-اۋ، ءا؟!. ىشەدى... پورتۆەين ون ەكى جوق پا؟
— جوق!
— مەيلى... نەدەن ماس بولساق تا بىزگە ءبارىبىر ەمەس پە! — تاز كۇشىگەن ريۋمكانى دا شەرتكىلەپ ءبىراز وتىردى. —حى!.. مىناۋىڭ قۋلىق بيەنىڭ قۇلىنىنداي تىم قوراش ەكەن... دەگەنمەن قالتاعا سالىپ جۇرۋگە ىڭعايلى...
ءبىرىنشى ريۋمكانى دىرىلدەپ-قالشىلداپ، لوقسىپ وتىرىپ زورعا ءىشتى. ەكىنشىسىن تاستاپ جىبەرگەندە جاڭبىرعا توسقانداي قاڭىلتىر توبەسى مانادان بەتەر شىپىلداپ شىعا كەلدى. تاتى دا بوتەلكەگە قارادى.
— سەن توي، ەندى مۇنى ىشپەيسىڭ... جەركەنەسىڭ...
تاز كۇشىگەن بوتەلكەنىڭ اۋزىن تىعىنداپ، كوستيۋمىنىڭ ىشكى قالتاسىنا سالىپ الدى.
— ريۋمكانى دا تاستاما!
— ءا، مۇنىڭ دا بىلگەندىك... تەمەكىڭ تاۋىرلەۋ شىتار؟..
بەكەت ونىڭ الدىنا "قازاقستان" تاستادى.
— راقمەت! كۇندە كورىپ جۇرگەن اسىم ەمەس، بەكەرگە اۋىز بىلعاپ قايتەم... دەگەنمەن، دۇشپاننان تۇك تارتساڭ دا پايدا!..
— تاعى نە كەرەك؟!.
— اسىقپا، باۋىرىم، تاتى ايتارىم تاعى بار.
اسىقپاي وتىرىپ شىلىم تۇتاتتى. قالتاسىنان قي بوپ كەتكەن ورامالىن شىعارىپ توبەسىنىڭ تازىن ءسۇرتتى.
— ەندى اقشا بەرەسىڭ. ون بەس سوم... پويىزعا. ەلگە بارىپ قايتپاسام... بوي جازىپ، سەرگىپ دەگەندەي... ايتپەسە، كىرلەپ كەتتىك...
ۇساعى بولماعان سوڭ بەكەت جيىرما بەس سوم بەردى.
— بىزدەن سداچا كايتپايدى... وقاسى جوق، كوپ بولسا قاتىنىمنىڭ كوپ تۇنگى مايى شىعار... پراۆدا، بىۆشيي قاتىن...
— پاسكۋدا!
— دۇرىس!.. مۇنىڭ دا ماعان مايداي جاعادى. ەستىمەي جۇرگەن ءسوز ەمەس.
— شىق بولمەدەن!
— اشۋلانبا. اشۋ — دۇشپان، اقىل — دوس دەيدى.
— شىق دەدىم عوي مەن ساعان!
— نە؟!. ۇرامىسىڭ؟.. ۇر، ۇرا عوي! مەنى ۇرىپ تا ابىروي تاپپايسىڭ... قاتىن جوق، قاڭعىرعان باقسىعا ءبارىبىر! كوپ بولسا ءبىر تاياق جەرمىن. ول دا ءبىزدىڭ جۇرت ۇستىنەن جەپ جۇرگەن سىباعامىز. ءبىراق ءوزىڭ سورلاپ قالاسىڭ عوي. اسەمدى دە قىزمەتتەن قۋىپ شىعارادى. ەگەر وعان جانىڭ اشىسا، شۇرق ەتپەي تىنىش وتىر! ە، باسە، ءسويت!.. سويتكەنىڭ دۇرىس قوي!..
ۇياسى ۇڭىرەيىپ ءتۇسىپ كەتكەن كۇلكىلدەگەن شۇڭىرەك كوز بولمەنى تۇگەل ءتىنتىپ شىقتى.
— باتەڭكەڭ ەكەۋ ەكەن...
ورنىنان سۇيرەتىلە تۇرىپ بارىپ بىرەۋىن كيىپ كوردى.
— دۇر – رە-ەس!.. ءسال ۇلكەندەۋ ەكەن، كەپىل تىقسا تۋك تە ەتپەيدى. قاتىن تابىلادى، ءبىراق باتەڭكە تابىلمايدى... بالاعا... ايتپاقشى، بالا جوق دەگەنگە مەنى بەلسىز ەكەن دەپ قالىپ جۇرمە. بالا بەلدە! ءبىر باسىما ەكى القاشتىڭ كەرەگى جوق دەپ قۇرساق كوتەرمەي قويعان اسەمنىڭ ءوزى بولاتىن... تاك، تاعى نە؟.، كويلەك بار، كاستەم بار، شالبار... ۇتىكتەپ السام، ۋاقىت تىعىز-اۋ... تاك، اقشا بار!.. ال ەندى قوش-ساۋ بول، باۋىرىم! كەلدى-كەتتى دەپ سوگە جامانداماسسىڭ!..
الدەكىم ىدىسىنا قاقىرىپ كەتكەندەي جەركەندى. كوڭ ساسىعان تاز كۇشىگەننىڭ ءيىسى تۇنشىقتىرىپ، ۇزاق وتىرا المادى. قوي، كەتكەن كەرەك دەدى. جينالدى. ادمينيستراتورعا باردى. تانىمايتىن كەلىنشەك ەكەن. تانىماسا دا جىميىپ كۇلدى. كۇلگەنى اتا قازدىڭ ىسقىرىعىنداي ەكەن، ىرسيعان اۋزىنداعى التىن ءتىسىن تۇگەل كورسەتتى. قوي، قاشقان كەرەك دەدى. ءار قاباتتا بوسىپ جۇرگەن جۇرت تا كوپ. ءبارى دە قاشىپ جۇرگەن سياقتى. ءبىر-بىرىنىڭ جۇزىنە تىكتەپ قارامايدى. اسىرەسە قاستارىندا ايەل جۇراعاتى بولسا...
دوڭعالاعى جىرق-جىرق ەتكەن جەڭىل ماشينالار قاڭسىعان اسفالتتى جىرتا جارىپ جوڭكىلىپ جاتىر. بىرىنە قول كوتەرگەن جوق. جارتى كوڭىلى تاۋدا قالعان سياقتى. تاۋدا قالعان جارتى كوڭىلىن قيماسا دا قاشىپ بارادى. قايىرىلىپ قاراسا قايتىپ باراعىنداي. قىر جەلكەسىندە قالعان جارتى كوڭىلى كايتا شاقىرىپ الاتىنداي. قايتا شاقىرسا قايرىلماي كەتەتىنىنە كۇمانى بار.
قۇپ-قۇلا كىماساردىڭ جاعاسىنا ءبىر توپ پالاتكا قوناقتاپتى. ءبىر توپ جىگىت قۇلا جارتاستىڭ قياسىنا ارقانمەن ورمەلەپ جاتتىعۋ جاساپ جاتتى. ءبىر كەزدە تاۋ دەسە ءوزىنىڭ دە دەلەبەسى قوزاتىن. الاتاۋدىڭ تاس-شاعىلىنا تالاي ۇلتان توزدىرعان. ءقازىر سونىڭ ءبارى دە جەلىككەننىڭ ەرمەگىندەي كورىندى. سارى الا ەتەك ورماننىڭ دا رەڭى جوق. شاڭ تۇتىپ قالعانداي. ءوزىنىڭ اياق استىنان كىرلەتىپ العان كوڭىلىندەي. شىلىم شەگەيىن دەپ قالتاسىن قاققاندا سيگارەتىن تاز كۇشىگەننىڭ الىپ كەتكەنى ەسىنە ءتۇستى. قايدان كەلگەنى بەلگىسىز، قاعازعا وراعان ەكى شاقپاق قانت ءجۇر ەكەن. تاناۋىنا شاقپاق جاپسىرعان سۇر "ۆولگا" سۇزەتىندەي بوكسەسىنەن ءتۇرتىپ كەپ توقتادى.
— نەمەنە، ەلە الماي ءجۇرسىڭ بە؟!.
ەس-مۇس جوق، ەسىگىن اشىپ وتىرىپ الدى. ىس مۇڭكىگەن جەز مۇرت تاكسيست ءبىر شىلىمدى ساۋساعىن كەسىپ بەرگەندەي زورعا قيدى. جىرق-جىرق ەتكەن دوڭعالاق جۇلا جونەلگەن، ەسىك الدىنا جەتكەندە تۋرا ءتورت تەڭگە سوققان ەكەن، بەكەت ءتورت تەڭگەگە قوسىپ ەكى شاقپاق قانت بەردى. تەڭگەلەردى كاسساعا لاقتىرىپ جىبەرگەن تاكسيست قانتقا قاراپ:
— مىناۋىڭ نە؟ — دەدى.
— نا چاي!
— ەسۋاس! — دەدى.
"مۇنىڭ دا ماعان مايداي جاعادى!.. ەندىگى ەستىمەگەنىڭ وسى ەدى!.."
قىرسىق قىلعانداي ءدال ءبۇل كەلگەندە ءيىس مايى بۇرقىراپ اكەسى قىرىنىپ جاتىر ەكەن. بايىز تاۋىپ وتىرا الماعان سوڭ قاپارعا تەلەفون سوعىپ ەدى، كەرپۇشىق قاتىنى تورسىلداپ ءجوندى جاۋاپ بەرمەدى. بۇگىندە كۇيەۋىنىڭ ارتىق ىشكەن اراعىن دا اتايىن مەن قاسىنداعى جورا-جولداسىنان كورەتىن ايەلدەردىڭ ادەتى ەمەس پە، ەلىرتىپ الىپ كەتە مە دەپ كۇنى بۇرىن بەكەتكە نوس كورسەتكەندەگىسى شىعار.
— انكەتاڭدى تولتىر! — دەدى اكەسى. — سان توبەنىڭ باسىن بىلعاعانشا قي قوپارساڭ دا ءبىر كۇرەككە يە بولعان جاقسى!.. — دەپ ورىندىقتان كوستيۋمىن سىپىرىپ الىپ كەتتى، بەكەت ارقالىققا سۇيەنەمىن دەپ جاعاسىن ەپتەپ مايىستىرىپ قويعان ەكەن، قۇددى جاعاسىنان العانداي ۇلىنا كەكتەنە قاراپ، ايناعا بارىپ گالستۋگىن بايلادى. ەندى قىلاۋ تۇسپەگەن قاپ-قارا شاشىنا پۋلۆەريزاتورمەن ءيىس ماي شاشىپ، جىلميتىپ تارايدى.
— الگى جۇپار قايدا؟
— بوقشاسىن ارقالاپ قۇلقىن سارىدە تاۋعا كەتكەن. ءبۇل ۇيدە مەنىڭ ءتىلىمدى الاتىن پەندە بار ما؟! — دەپ ءومىرى وشاق باسىنان وزبايتىن شەشەسى شارشاپ-شالدىعىپ كۋحنيادان زورعا ءتىل قاتتى.
— بۇلاردىڭ تاۋعا قاراپ ۇليتىن اۋرۋى ەمەس پە، وعان نەسىنە تاۋسىلاسىڭ!..
تەڭسەلە باسىپ شەشەسى كەلدى دە، ۇھىلەپ ورىندىققا جالپ ەتتى. بۇرىن جاراسىپ تۇراتىن ماڭدايىنداعى ءبىر شوكىم اق نىسانا مولايىپ، كوزىنىڭ جيەگى شىرىشتانىپ كەتكەن ەكەن، قينالىپ وتىرىپ بەكەتكە پوشتامەن كەلگەن اقشانىڭ كۆيتانسياسىن ۇسىندى.
— بالام-اۋ، مىناۋ نە؟.. اساتپاي جاتىپ قۇلدىق جوق، ايدالاداعى ادامعا وسىنشا اقشانى اي سايىن كىم سالادى؟..
— جىگىتتەر.
— ول ناعىلعان جىگىتتەر؟
— بريگادانىڭ جىگىتتەرى.
— و ناعىلعان بريگات؟.. الدە جولىكتەردىڭ شايقاسىندا ءجۇرمىسىڭ؟!.
— بۇلاردان ونى دا كۇتۋگە بولادى! — دەپ اكەسى زالدىڭ ەسىگىن تارس جاۋىپ شىعىپ كەتتى.
شەشەسىنىڭ اڭدىعانى دا وسى ەكەن، سىرتقى ەسىك جابىلار-جابىلماستان كوزىنىڭ جاسىن پارلاتتى.
— قۇلىنىم-اۋ، قاپارىڭ ەتىكشى، ساپارىڭ ءارتىس، جاپارىڭ لاگىردە وتىر، سەنىڭ ءتۇرىڭ مىناۋ!.. جۇپارىڭ قارشادايىنان كىسىكيىك بوپ تاۋ كەزىپ ءجۇر! تىم بولماسا اناۋ سورلى اكەڭدى اياساڭشى!..
— ماما، مەن ازابىما اكەمدى ورتاق قىلمايمىن. ال اقشا بولسا، ول مەنىڭ ەڭبەگىم... گونورار...
— نەمەنە، گازەتكە بىردەمەڭ باسىلىپ پا ەدى؟
— گازەت ەمەس، اعاش كەمىرىپ تە گونورار تابۋعا بولادى ەكەن. قىستايعى ماڭداي تەرىمنىڭ سىباعاسى عوي.
— سوندا تاعى دا كەتپەكسىڭ بە؟
— كەتپەگەندە نە بىتىرەم؟
— باسە!.. ءبارىنىڭ ايتاتىنى وسى! اكەڭ بايعۇس اركىمدى سالىپ اناۋ جاپاردى قالاداعى قۇرىلىسقا اۋىستىرىپ الام دەپ ەدى، قىرسىعىپ ول دا كونبەي قويدى. ءبۇيتىپ كۇيىگىن تارتتىرعانشا باياعىدا حولوديلنيكتە ءولىپ قالعانى جاقسى ەدى!..
بەس بالانىڭ ىشىندەگى ماڭدايىنىڭ سورى كوپ، اكە-شەشەگە ازاپ بولىپ كەلگەنى دە جاپار ەدى. اۋەلى شالا تۋىپ، ءبىر جىلداي اۋرۋحانادان شىقپادى. ونان تورت-بەس جاسقا دەيىن قولدان تۇسپەي جۇپارمەن ەمشەككە تالاستى. ۋف ەتكەن سامالدان مۇرتتاي ۇشاتىن ءالجۋاز ەدى، التى جاسىندا جاسىرىنباق ويناپ ءجۇرىپ، كەپتىرىپ قويعان حولوديلنيككە تىعىلامىن دەپ قايتىپ شىعا الماي ءولىم اۋزىنان قالعانى بار. توعىزىنشى كلاستا مۇعالىمىنە عاشىق بولىپ حات جازىپ، مۇنىڭ دا اقىرى شاتاقپەن ءبىتىپ ەدى، ايتەۋىر ءۇزىپ-جۇلىپ ونىنشى كلاستى كەشكى مەكتەپتەن ءبىتىپ ەدى، اقىرى زاۆودقا جۇمىس ىستەپ ءجۇرىپ، توبەلەستىڭ كەسىرىنەن لاگەردەن ءبىراق شىقتى. ەندى، مىنە، شەشە بايعۇستى قارتايتىپ وتىرعان دا سول.
— ماما، ەكەۋمىز ەپتەپ كونياك ىشسەك قايتەدى؟
— نە؟!.
— كونياك ىشەلىكشى...
— قۇلىنىم-اۋ، سەن بۇيتپەيتىن ەدىڭ عوي!.. ىشپەۋشى ەدىڭ عوي!
— ىشەلىك. سوسىن ەكەۋمىز بيلەيمىز...
— ادىرەم قال!.. بيلەيتىن ادامدى تاپقانىن!..
بەكەت اكە-شەشەسىنە ەركەلەپ كورگەن ەمەس. بالا بولىپ شولجىڭداپ، جاقسى ويىنشىق، جاڭا كيىمگە دە قىزىققان جوق. كونياك قۇيىپ بەرگەن شەشەسى تۇڭعىش رەت ۇلىنىڭ قىزىعىن تاڭسىقتاعانداي تەلمىرىپ وتىر ەدى.
— قۇلىنىم-اۋ، وتىزعا كەلدىڭ عوي، ەندى قاشان ۇيلەنەسىڭ؟ — دەدى ءىشى ەلجىرەپ. — سۇلۋدىڭ كەلىسكەنىن، سۋدىڭ پەرىشتەسىن كۇتىپ جۇرەمىسىڭ؟
— ۇيلەنۋگە بولادى.
— ەندى قاشان؟
— ءريمنىڭ لۋكرەسيي كار دەگەن فيلوسوفى بولعان. سول وتىزعا كەلمەي ۇيلەنبە، قىرىققا كەلمەي ەل بيلىگىنە ارالاسپا دەپتى.
— ءبارىڭ پيلوسوپسىڭ!.. اكەڭ ەكەۋمىز قوسىلعاندا مەن ون التىعا، ول جيىرما بەستە ەدى. سوندا اكەڭ سەنىڭ اقىماق پا؟
— جوق، ول كىسى اسىل تۋعان ادام عوي!..
— انە، قيت ەتسە بۋلار كەكەتەدى!.. مەنىڭ جىنىم ۇستاماي تۇرعاندا تاي! بار، بيلەيتىن ادامىڭدى تاۋىپ قايت!.. تۇرلەرىن قاراشى، بىر-بىرىنەن اۋماي قالعانىن!..
...باسىنا بۇلت جالعاپ السا الاتاۋ ءتىپتى اسپانداپ كەتەدى ەكەن.
الاتاۋ بيىكتىگىن مىندەتسىپ، كۇننىڭ شۋاعى مەن بۇلتتىڭ جاڭبىرىنا دا جۋاندىق جاساپ، بارىمتالاپ قالادى ەكەن. بارىمتاعا تۇسكەن باراق بۇلتتار الاتاۋدىڭ باسىندا وت شايناپ اتوي سالىپ جاتىر...
مەن قايتەيىن الاتاۋ بيىگىڭدى،
مەرگەن بولىپ اتپادىم كيىگىڭدى.
جۇرتىڭ شالعاي قالعاندا قالقاتايىم،
جالعىز قايتىپ تارتامىن كۇيىگىڭدى!..
احاۋ، ەركەم-اي!..
— جىگىتتى جۇرتقا تاستاپ كەتكەن ول قانداي ەركە بولدى ەكەن؟ — دەپ ەگىز بالا سۇيرەپ كەلگەن ەكى كەلىنشەك بالمۇزداق جالاپ وتىرىپ مايىسىپ كۇلگەن بولدى.
— اركىمنىڭ كوڭىلىندە ءبىر ەركەسى بولادى عوي، جەڭەشە.
— ە، بولادى، قاينىم، بولادى عوي!.. ءبىز دە بىرەۋدىڭ ەركەسى ەدىك، ەسەمىز كەتكەندەي ەگىزدەن تابامىز دەپ ناڭكە بولىپ وتىرعان گۇرىمىز مىناۋ!.. ايتا بەر، قاينىم، ءونىڭ ءايبات ەكەن!..
"ءايبات ەكەن" دەپ وتىرىپ ەكى كەلىنشەك ورىندىقتان تۇرتكىلەپ تۇرعىزىپ جىبەردى. ونىڭ ۇستىنە، كوكباس سوناداي قىرتيعان شال ءىشى ورتەنىپ بارا جاتقانداي تورت توستاق مۇز قايماقتى قاتارىنان ءتىزىپ قويىپ، بەكەت قاسىعىنا جارماساتىنداي جالتاقتاپ قاراي بەردى. قايدا بارساڭ وتىرساڭ وپاق، تۇرساڭ سوپاق. ۇلكەن كىسىنىڭ ەسكەرتكىشىنە كەلىپ ەدى، پىسى باسقانداي ءوزىن بەيشارا سەزىندى. اياداي الاندى مونوپولياسىنا اينالدىرىپ العان بىتپىلداق فوتوگراف جەڭىنەن تارتقىلاپ قويماعان سوڭ بۇل تۇستان دا تايقىپ شىقتى. ۇلتاراقتاي سكۆەردى ون اينالىپ، قالا ەرمەگىن توسىرقاپ قالعان بايعۇس ۆولەرگە قاماعان قاسقىرداي تاعى دا الاتاۋدىڭ بيىگىنە الاقتادى. توبەسىنە سولدە وراعان نايزاقارا اتوم بومباسىنىڭ ساڭىراۋقۇلاعىنا ۇقسادى. "تاۋعا قاراپ ۇليدى" — دەگەن اكەسىنىڭ قىجىرتپاسى ەسىنە ءتۇسىپ، ءىشىنىڭ ۇلىپ تۇرعانىن سەزدى. تاۋدا قالعان جارتى كوڭىلى جەتەلەپ قويماعان سوڭ، ەكى-ۇش دۇركىن تاكسي توقتاتقىسى دا كەلگەن، كوڭىل شىركىن قوپاقتاعانمەن قولى قۇرعىر كوتەرىلمەدى. قوي، كەتكەن كەرەك دەدى. قايتادان پوچتاعا كىرىپ، الگىندە عانا العان توپ-توقال مىڭ سومدى اسەمنىڭ اتىنا سالدى دا حاتقا ءبىر – اق اۋىز ءسوز جازدى: "كەشىر، ول كەزدە سەن ون بەستە، مەن ون ۇشتە ەدىم!.."
"كەتكەن كەرەك" دەپ ءجۇرىپ استانانىڭ كۇزىن تاۋىسىپ، قىسىن ورتالادى. توعىزدا بارىپ، التىدا كايتاتىن قىزمەت تە قوڭىلتاق كوڭىلگە جۇبانىش اكەلگەن جوق. اۋىزبەن وراق ورگانمەن قولى قىبىرلامايتىن، "تابيعات قۇرىدى، دۇنيە توزدى!" — دەپ وتىرىپ، سول وسەكتەن نان تاۋىپ جەپ جۇرگەن ارىپتەستەرىنىڭ قىسىر اڭگىمەسى جالىقتىردى. اقىرى سيعاتتىڭ سوڭى جولعاسۋى سەبەپ بولدى دا شۋ قاراقۇيرىق دەپ تايىپ وتىرعان، سامولەت كىندىك كەسكەن قالادان كوتەرىپ اكەتكەندە ەكىنشى رەت كىندىگى ۇزىلگەندەي بولىپ ەدى، ءبىراق التايعا دەگەن ساعىنىشى الاسۇرعان كوڭىلىن الاتاۋعا قايتىپ قوناقتاتپادى.
جەتىنشى تاراۋ
1
— جولداستار! سونىمەن، لەسحوز، لەسپرومحوز جانە كالىمششيكتەردىڭ ءۇش جاقتى كەلىسسوزىن ونان ءارى جالعاستىرامىز!
— نەمەنە، ءبارىڭنىڭ اۋزىڭا بەسكەمپىر تۇكىرىپ كەتكەن بە؟!. قىمس ەتسە قىلجاقتاپ!.. باس قاتىپ وتىرعاندا!..
ءابدىجاپار اجەپتاۋىر رەنجىپ قالدى.
— سىنىقتان باسقانىڭ ءبارى جۇعادى! — دەپ بەكەت مويىنداپ قۇتىلدى.
وسى ءبىر كوزگە قوراش مىرىق ادامنىڭ ءىلىنىپ-سالىنىپ ساناتتان قالمايتىنىنا تاڭ. "ءيتتىڭ يەسى بولسا، ءبورىنىڭ ءتاڭىرىسى بار" دەۋشى ەدى، ءتاڭىرىسى بولماسا دا، ءسىرا، مۇنىڭ دا موينىنا قارعىباۋ تاتىپ، جەتەككە العان ءبىر قولى بار – اۋ دەپ جورامالداپ وتىر. باياعىدان سونى ناعىپ انداماعان؟..
— سان سانىچ، ۆاشە سلوۆو!
— بۇل كەرجاقتىڭ توبەسى تەسىك! — دەپ ءابدىجاپار تاعى دا كيلىگە كەتتى. — قازاقشا ءتىل قاتساڭ، قالماقشا جاۋاپ بەرەدى.
— قاراقشىعا قاي تىلدە سويلەسەڭ دە ءبارىبىر ەمەس پە! — سان سانىچ ءجۇن باسقان قۇلا ساقالدى استاۋداي بەت-اۋزىن جىميا ءبىر سيپاپ قويدى. — ۇرىنىڭ كاسىبى تىلگە زار ەمەس، اسسالاۋى نە، اتاڭنىڭ باسى نە!..
— سەن سىعىردان كورگە تۇسسەم قاشىپ قۇتىلمايتىن شىعارمىن! سالاتىن شترافىڭنىڭ مولشەرىن ايت تا تىنشى!
— سەنى كور دە تۇزەتپەيدى. اتتەڭ، تۇرمەگە اپارىپ تىقسا!
— اۋزىڭنىڭ جامانىن! سوندا مەنىڭ ورنىما ەگىن ەگەرسىڭ!
— ەتىن ەكپەسەك تە اتاش ەگەرمىز.
سيعات ارشانىڭ شىرپىسىن تىستەپ ۇيىقتاپ كەتكەن سياقتى ەدى، ۇرتىن سورىپ ىرگەدەگى ۋرناعا ىرشىتىپ تاستادى دا كوزىن اشتى.
— وسى ءبىز كەشەدەن بەرى نە ساپىرىپ وتىرمىز؟
— ساكە-اۋ، ونىڭ ءبارى داۋ توي. داۋدى ءبىز ەمەس، كولدەنەڭ سوت شەشەت تە.
— كولدەنەڭ شەشسە كۇنىڭ ونشا ەمەس، — دەپ سيعات الدىندا جاتقان لەسحوزدىڭ كارتاسىن ءابدىجاپارعا سىرعىتىپ تاستادى. — بۇل جولى تەك شترافپەن قۇتىلام دەمە. الدىمەن جىندىسايدى تومار-تۇتىرشىكتەن، وتالعان اعاشتىڭ ءورىم-بۇتاعىنان تازارتاسىڭ. جيىرما شارشى شاقىرىمدى تازالاۋعا قانشا ۋاقىت، قانشا كۇش كەتەتىنىن بىلەمىسىڭ؟ سونان سوڭ ول جەرگە ءوز كۇشىڭمەن، ءوز قاراجاتىڭمەن كوشەت وتىرعىزاسىڭ.
— وعان زاڭسىز كەسىلگەن ون مىڭ تەكشەمەتر ستاندارتقا تولماعان جاس قاراعايدىڭ ايىپ پۇلىن قوسىڭىز! — دەپ سان سانىچ تا ءابدىجاپاردى ەكىنشى بۇيىردەن مەشەنگە الدى.
قالاي سالسا دا جۇگى اۋمايتىنىن سەزگەن سيعات ءابدىجاپاردىڭ ىرگەدەگى كۇپشەگىنە شىرت تۇكىرىپ وتىرىپ شىرەنىپ سويلەستى:
— بۇل ءوڭىردىڭ ورمانىن جۋىردا ءبىرىنشى كاتەگورياعا تۇسىرگەنىن ءبىلدىڭ. دەمەك، ءىشىنارا دا ونەركاسىپتىك مۇقتاجعا اتاش دايىنداۋعا تىيىم سالىنعانىن دا ءبىلدىڭ! سويتە تۇرا، قوردىڭ تاۋسىلعانىنا قاراماستان، جۇقا شاپتان ءجۇن قىرىققانداي ءالى كۇنگى ءتىس شۇقىرلىق سەلتيگەن شىرپى كورسەڭ قاتىپ تاستاپ كەلەسىڭ. ەتەر سوڭىنا شىنداپ تۇسسەم، مىنا بىزگە ەمەس، زاڭ ورنىنا قاي جەرىڭدى توساسىڭ؟!.
— ساكە-اۋ، ونان دا مەنى سول جىلى ورىنعا اپارىپ قاماتتىرىپ، قولىڭنان كەلسە لەسپرومحوزدى ءبىرجولا جاپتىرمايسىز با؟!.
— بوكسەڭنەن باستاساق تىلىڭە دە جەتەرمىز. لەسپرومحوزدى قاشان جابادى، ونى جوعارعى جاق شەشە جاتار. ءبىراق وعان دەيىن سەن ترەست پەن كازلەس بىرلەستىگىنىڭ بيىلعى ماۋسىمدىق جوسپارىن ورىنداي تۇراسىڭ.
— تۇسىنسەم بۇيىرماسىن. دەليانكا جوق دەپ ءبىر قورقىقاسىز. سىزدەرگە نە كەرەك ءوزى، سونى ايتىڭىزشى؟ — تارتىلعان سەكتىڭ ۇماسىنداي بىرس-بىرس بولعان ءابدىجاپاردىڭ ءبىر ۋىس بەت-اۋزى جيىرىلىپ، سيعاتقا جىپسىك كوزىن قاداي، وشىگە دە، وتىنە دە قارادى.
ءوستىپ كۇنى بۇرىن دومالاتىپ-دومالاتىپ السا، اربىردەن سوڭ فۋتبولدىڭ دوبىنداي قاي قاقپاعا تەپسەڭ دە ءابدىجاپاردىڭ توپىلداپ تۇسە بەرەتىنىن بىلەتىن سيعات ونى اڭگىمەنىڭ توركىنىنە بىردەن تىرەمەي ارىدەن قاقپالاۋعا تىرىستى.
— سەندە توي، كوشىپ جۇرگەن كالىمششيكتەردى قوسقاندا بەس لەسوپۋنكت بار؟
— ساياقتى سانعا قوسقانمەن مال بولا ما! وتىر عوي بىرەۋى مىنە! — دەپ ءابدىجاپار قيتىعىپ يەگىمەن بەكەتتى نۇسقادى. — جەتى جىل ءدام-تۇزىمدى تاتىپ ەدى، اقىرى ءبۇل دا ءسىزدىڭ شپيونىڭىز بولىپ شىقتى!..
— مال يەسى — دەپ تۇزەدى. بەكەتتى پاناسىز تاستاعىسى كەلمەگەن سيعات. — سول ساياقتارىڭمەن قوسا، بارلىق بالتاشىلار بريگاداسىن ايۋلىعا اپارىپ سالاسىڭ. سوندا مەن كۇل شالعان اۋداندى تازارتقان بولام، سەنىڭ كومەيىڭ دە اتاشپەن بىتەلەدى.
جىعىلاتىنىن بىلسە دە، ايتەۋىر شاپتان تىرەۋ ءۇشىن ءابدىجاپار دا ەندى يىلسەڭ ءوزىڭ ءيىل دەگەندەي سيعاتقا مىندەتىن ارتا قيسايدى.
— ايۋلىڭىز ماعان ازىق بولمايدى، — دەدى. — بىرىنشىدەن، قاراعاي سالعا اقپايدى. ال ونى تاسۋ ءۇشىن ترانسپورت كەرەك، ادام كەرەك، وعان قاراجات كەرەك. ونى ماعان اكەم مىرجىق بەرە مە؟..
— ول ءۇشىن ولگەن اكەڭنىڭ باسىن قاتىرما! — دەدى سيعات. جىندىسايدىڭ شارۋاسىن لەسحوز ءوز موينىنا الادى. ال ول ءۇشىن جۇمسالاتىن قارجىنى لەسپرومحوز كوتەرۋگە مىندەتتى جانە ورىنسىز وتالعان ورمانعا تولەيتىن ايىپ سوماڭ تاعى بار. بۇل قاراجات ەمەس پە؟ وسىنىڭ ءبارىن ايۋلىعا توك. ماۋسىمدىق، تۇراقتى ەڭبەك اقىنىڭ قورىن دا سودان تاباسىڭ.
— ءسىز ەكى جەپ بيگە شىتاسىز. ال مەن ءۇشىن بۇل باس كەتەتىن قىلمىستى ءىس. بۇل كۇندە شىنىڭدى ايتساڭ — شىرعالاڭ، وتىرىك ايتساڭ — ولەسىڭ!..
— قورقامىن دەشى؟.. دەگەنمەن ويلان. ەرتەڭ كۇنىڭ بىزگە قاراپ قالعانداي بولسا، اتقا تەرىس ءمىنىپ كەتىگى جۇرمە. ءتۇبى، تۇتتاي بولعان سورلى تايگاعا ەندىگى جەردە ەكى قوشقاردىڭ باسى جاسىرىنا المايتىن شىتار. نە سەن، نە مەن!..
— نە ەسەك ولەدى، نە حان ولەدى دەڭىزشى.
— مۇمكىن... نە لەسپرومحوز جابىلار، نە مەن ولەرمىن.
— استاپىراللا! باس قاتىپ كەتتى عوي! تىم بولماسا قۇرساق كەپتەپ تىنىتىپ الماساق... ەسەنقۇل، اي ەسەنقۇل!..
ونىڭ ءزىلسىز ايقايىنا ەلپەڭدەپ ەشكىم كەلە قويمادى. سىقىرلاۋىق كرەسلودا سىڭار جامباستاپ جاتقان ءابدىجاپار سان سانىچتىڭ قولاقپانداي قايىڭ ترۋبكاسىنان بۋداقتاعان اششى ءتۇتىندى جاسقاعان بولىپ، ورنىنان تۇردى دا ەسىكتى اشتى. سيگاتتىڭ اق بۋرىل شاشى تومارتا قاتقان كەپەش مۇزداي بوپ كورىندى. ارزانعا بولا ونىڭ تار جىقپىلعا سىنا بوپ كىرمەيتىنىن، ال وز باسىن ءبىر ىسكە شالعان ەكەن، وزگەنى دە ايامايتىن قاتىگەزدىگىنە قانىق ءابدىجاپار قىرسىق سەرىنىڭ قوزعالا باستاعانىن بايقاپ، ءزىل الا كەتە مە دەپ قيپاقتادى دا نە دە بولسا توقتاتا تۇرۋدىڭ امالىنا كوشتى.
— ەسەنقۇل!.. اي، ەسەنقۇل! قاپ، ءيتتىڭ بالاسى-اي!..
لىپ ەتىپ ەسەنقۇل كىرىپ كەلدى. ۇرتى مايلانىپ قالعان ەكەن، جالاقتاپ جۇرتقا قولىن الا جۇگىرگەندە ءابدىجاپار جول ورتادان توقتاتتى.
— مەن ساتان مانا نە ايتتىم؟
— ابەكە، ونىڭىز دايار! باس ۇيتەتىن بالا، شەك-قارىنعا يە بولاتىن قاتىن دا ءبىر ءوزىم... جايعاپ بىتكەنشە وسى بولدى.
— بار، تەزدەت!.. جامان قاتىن اس بەرسە، قازاننىڭ قاسپاعىنا دەيىن كورسەتەدى دەپ!.. ال جۇرىڭىزدەر، اۋىز اشاتىن ۋاقىت بولىپ قاپتى.
تالاي جىلدان بەرى قىسىراپ تۇرعان ءابدىجاپاردىڭ باسپاناسى كەڭسەنىڭ ىرگەسىندە ەدى. ۇرەرگە ءيتى جوق دەمەسەڭ، قاڭسىپ قالعان قاقپاسى توپسىسىنان قىڭسىلاپ، بەيمەزگىل كەلگەن بەس-التى ادامدى كوپسىنگەندەي ويبايىن سالىپ قارسى الدى. باستىق اتاۋلى ءبىرى قىزىل، ءبىرى كوك ەكى قارىنداش ۇستايدى دەۋشى ەدى، ءابدىجاپاردىڭ قىزىل قارىنداشى دا، كوك قارىنداشى دا ەسەنقۇل سياقتى: باستىعىنىڭ داۋسى ءزىلسىز شىقسا — كەرەڭ دە، اششىراق ەستىلسە — وكشەسى جەرگە تيمەي زىر قاعىپ تۇر. كيىكتىڭ اسىعىنداي قارا تورى لىپىلداق كەلىنشەك ەكەۋى لەزدە ەسىك-تەرەزەنى جەلدەتىپ، لەزدە داستارقان جاساپ جىبەردى. ءابدىجاپار ەلدە جوق قىمبات سەرۆيزدى ادەيى شىعاردى ما، الدە كۇنى بۇرىن جيناپ اكەلگەن ايران ىشەر جىلتىراق پا، ايتەۋىر حرۋستالدىڭ نەشە سورتى، كۇمىس پەن مەلحيور دا وسىدان تابىلدى. سيعاتتىڭ نازارى ءابدىجاپاردىڭ جيھازىندا ەمەس، كيىكتىڭ اسىعىنداي سۇيكىمدى كەلىنشەكتى قايدا بارسا كوزىنىڭ قيىعىمەن اندىپ وتىرعان، سونى سەزگەن ءابدىجاپار كۇنى بۇرىن قوراسىنىڭ ەسىگىن قىمتاعان بولىپ:
— ءبىزدىڭ سەكرەتار كەلىن توي، — دەپ ءبىر ەسكەرتتى. — جۇراعات بولعان سوڭ قىزمەتسىز وتىرماسىن دەپ... ءىنىمىز سال ايداۋشى ەدى، بۇگىندەر كەپ قالار، — دەپ ءبىر قويدى. — كەلىن شىراق، نە حابارىڭ بار؟
— قايدان بىلەيىن، — دەدى كەلىنشەك، — قاڭعىپ كەتكەن ادامنىڭ بار-جوعىن مەنەن نەسىنە سۇرايسىز.
سيعات مىرس ەتتى. الداي بىلمەيتىن، وتىرىككە جوق اق كوڭىل كەلىنشەك شىنىن ايتىپ، قىزارىپ قۇتىلدى دا ءابدىجاپار بوتەلكەنىڭ ابىگەرىنە كوشتى.
ەسىكتى قامشىسىمەن ءتۇرتىپ اشىپ كەپكەن شال كىرىپ كەلدى. پۇشىقتاناۋىمەن ماڭدايشانى تىرەيتىندەي اسپانداپ تۇرىپ، جۇرت ىشىنەن الدىمەن تاپقانى ءابدىجاپار ەدى:
— ءاي، مىنا قىرسىق دۇنيە ءبۇلىندى توي تاعى دا! — دەپ "ق" مەن "ع"-نى مۇكىس ايتاتىن شال تاناۋرادى.-تىڭداپ تۇرمىسىڭ وي؟!. ءبۇلىندى دەپ تۇرمىن توي!
— ءيا، نە بوپ قالدى؟ توقالىڭ قاشىپ كەتتى مە؟
— زانتالاك، دۇنيە ءبۇلىندى دەپ تۇرسام، توقالى نەسى؟
— ەندى نە، جاۋ شاپتى ما؟
— جاۋدان دا جامان، زانتالاك! قىزىم قاشتى! قىز قاشىپ كەتتى!
— ءوي، ءتايىرى-اي، باراقتىڭ تۋىن كوتەرگەندەي ۇرانداپ!.. قۇتىلا الماي وتىرعان قىزدى قۋىپ جۇرگەنىڭ! ونان دا قالىڭ سۇراي الماي قالدىم، ءىشىم ورتەنىپ بارا جاتىر دەمەيمىسىڭ!
— نە كوكىپ وتىر وي مىنا سىعىر؟! سەنىڭ الگى قاڭعىرعان ساقالدارىڭنىڭ بىرىمەن كەتتى! تىڭداپ تۇرمىسىڭ؟!.
كەپكەن شال كەكىرەيىپ كەلىپ ءابدىجاپاردىڭ الدىڭداعى ورىندىققا جالپ ەتتى. تۇرىنە قاراعاندا تايپا ەلدىڭ داۋىن قۇتان جاۋشىداي، جالباعاي تىماعىن ستول ۇستىنە بۇرق ەتكىزىپ، ءوڭىرىن اعىتا باستادى. وسى داستارقانعا ءبىر شىج-بىج كەلەتىنىن بىلگەن سياقتى، ىدىس -اياقتى كەلمەي جاتىپ كوزىمەن جالاپ-جۇقتاپ قويدى.
— ءاي، شال، باسىمدى قاتىرماي ايدە مارش! — دەپ ءابدىجاپار ساسقانىنان تۋراسىنا كوشتى.ء-وز قوتىرىمىزدى قاسۋعا قولىمىز جەتپەي وتىرعاندا و نەسى ەي، قىستىرىلىپ!..
— Ay، مەن ادام جوعالتىپ وتىرعان جوقپىن با!..
— ادام جوعالتساڭ مال ەمەس، تابىلادى دا! وتقا قاقتانىپ جان تىنىش جاتۋدىڭ ورنىنا ءقۇلقىن سارىدەن بۇلكىلدەپ، جۇرتتىڭ سارەسىسىن دە وزىنە بۇيىرتپايسىڭدار!
— قاقتانىپ وتىراتىن وتىنعا جارىتىپ تاستاپ ەدىڭ!.. ون كۋبامەتر ءتوس تاقتاي سۇراعانىما ون جىل بولدى، سىمبىل دا جوق!
— ءاي، شال، باسىمدى قاتىرما دەدىم عوي!.. ارعىماق ايعىرىمنىڭ كۇيەك مايىن دا بەرمەي كەتتىڭ، قايداعى ساعان تاقتاي!..
— ءاي، سەنىڭ ساساي بولعان ەسەگىڭدى ەكى جۇما سۇلىعا بايلاپ، قۇلاعىنان تارتىپ زورعا تۇرعىزعام. راقمەت ايت ماعان!..
كورگەننەن كوز اقى الماي كەتپەيتىن كەپكەن شالدان قۇتىلۋدىڭ قيىن ەكەنىن بىلگەن ءابدىجاپار ونىڭ بار بۇيىمتايىن ەسەنقۇلعا اۋدارا سالدى.
— ەسەكە، وسى كىسى ءداۋ دە بولسا ماشينا سۇراي كەلىپ وتىر، بەر دە قۇتىل! — دەپ كوز قىستى. —ەرۋ بوپ جاتاتىن ۋاقىت جوق، اپارىپ تاستايدى دا كايتادى.
امالى تاۋسىلعان كەپكەن شال ەسەنقۇلدىڭ سوڭىنا ەردى.
— قاشىپ كەتكەن قىزدى ءاتى-جونسىز دوپ ءقازىر قايدان ىزدەمەك؟ — دەپ سان سانىچ تاڭ بولدى. —سوعان بولا كولىك سابىلتقان سەندە دە مي جوق!..
— ءبىزدىڭ شوپىر امان بولسا، اۋىلدان بىرەر شاقىرىم ۇزايدى دا كاپوتىن قاڭتارىپ قويىپ، ونىقى-مۇنىقىسىن شۇقىلاپ كايتىپ كەلەدى. كەنەۋسىز قاقپاستىڭ وزىنە دە سول كەرەك!.. سونىڭ قىز قايتتى دەگەنىنە سەنىپ وتىرمىسىڭ؟ ول انشەيىن قىرجاعىم شالدىڭ جۇرتقا كوز قىلعان قۇلىعى دا. قاشتى دەسە — توي-تومالاقتىڭ شىعىنىنان قۇتىلادى. ونىڭ ۇستىنە، قۇداسىنىڭ قولىنا قىستىرعان تيىن-تەبەنىنە ريزا بولماي قالعان شىعار، ەندى قۋىپ بارىپ، قيقيىپ جاتىپ تىم بولماسا كيىت كيىپ قايتۋدىڭ امالى دا... اي، ەسەكە!.. ياپىراي!..
شىدامى تاۋسىلعان ءابدىجاپار قازان قامىنا ءوزى كەتتى. قاشقان قىزدىڭ ۋايىمىن جيناپ قويىپ، سان سانىچ تۋ باستاعى اڭگىمەگە قايتا كوشكەن:
— جاڭاعى لاقاۋىز كوندى مە، كونبەدى مە؟ — دەپ سيعاتقا ۇمىتتەنە قارادى. — ساۋىرىكتى شابىمەن تانىپ، ساۋىرىپ توسەگەن بايتالداي شىبجىڭداۋى جامان!
— كون قۇرىسسا قالىبىنا بارادى، باسقا قايدا بارادى! — ىدىسىن كورسەتىپ، ىندىن باسارىنا سارىلتىپ قويعان ءابدىجاپاردىڭ جورتا قىلىعىنا جارىلىپ كەتە جازداپ وتىرعان سيعات اشىق تەرەزەنىڭ ار جاعىنان ونىڭ بىرس-تىرس بەت-اۋزىن كورگەندەي تىسقا تۇكىرىك اتتى. شىنىداي كوك شاعىر قۇيرىعى دىرىلدەپ الدىنا ۇيمە تاباق ەت كەلگەندە دە جۇزىنەن ىزعارلى كەكەسىن ارىلعان جوق ەدى. قۇدايدى قۇلاعىنان باستىم دەپ ويلادى ما، سىيلى دەگەن قوناعى دەپ بۇگىن ءابدىجاپارعا تابىنىشتى سياقتى كورىنگەن؛ ونسىز دا زىر جۇگىرگەن ەسەنقۇل مەن قارا تورى كەلىنشەكتى قولدى-اياققا تۇرعىزباي قۋالاپ، ءوز بويىنا سىيمايتىن كىرپيازدىق جاساپ، داستارقاننىڭ سانىنە دە سىن تاعا بەردى. سيعات وتان دا قىنبادى.
— شىراعىم، اتىڭ كىم؟ — دەپ كەلىنشەككە عانا ءجۇزىن سىندىردى.
— اسىل.
— اينالايىن، اسىل دەسە اسىلدىڭ سىنىعىنداي جان ەكەنسىڭ، بەرى كەلشى، مىنا مەنىڭ قاسىما كەلىپ وتىر، — دەدى. — سەنسىز دە بۇل ءۇيدىڭ قازان-اياعىنا جۇگىرەتىن قاتىنى، ءشومىشىن اڭديتىن قازىمىر كەمپىرى بار كورىنەدى عوي، — دەپ ابەكەسى مەن ەسەكەسىن قوسا قاباتتاپ ءبىر تۇقىرتىپ تاستادى.
قىلىمسۋىنان ۇياڭدىعى باسىم سىنىق كەلىنشەك جالتاقتاپ ءابدىجاپارعا قارادى دا، باستىعىنىڭ پۇشايمان كەيپىنەن "امالىڭ بار ما" دەگەن شىراي تانىعان سوڭ قىسىلىپ كەلىپ سيعاتتىڭ قاسىنا وتىردى. ءابدىجاپار مۇنى بايقاماعانداي، الگى ءبىر كۇرە تامىرىنا قانداۋىرداي قادالعان اششى ءزىلدى ەستىمەگەندەي بولدى.
— اسىلمىن دە...ءجون، ءجون. بۇرىن نەعىپ سەنى كورمەي جۇرگەنبىز؟
— بۇل اۋىلعا تۇسكەنىنە جارتى – اق جىل بولىپ ەدى، — جاۋاپتى ءابدىجاپار كايتاردى.
— سولاي ما؟! — دەپ سيعات كەلىن بولىپ تۇسكەن قۇددى ءابدىجاپارداي-اق، ءوڭى جۇمساق، وڭەزى اششى ايار مىسقىلمەن ەزۋ تارتتى دا: — بۇل جۇرت بۇگىندە تويعا شاقىرۋدان دا قالعان! — دەپ كەلىنشەككە بار ىنتاسىن بەرە، قۇلاي بۇرىلىپ، ەكى قولىن قايدا سىيعىزارىن بىلمەي ابىرجىعان اسىلدىڭ كىپ-كىشكەنتاي ساۋساقتارىن الاقانىمەن كومە سالدى. قىزارۋىن كەلىنشەك قىزارسا دا قىل بۇراۋ ءابدىجاپاردىڭ قولىنا تۇسكەندەي شىرقىراپ:
— ساكە!.. ساكە!.. مىنانى!.. — دەپ قۇلاق شەمىرشەگى جىرىم-جىرىم بولعان كەپەنىڭ باسىن تارتا قويدى. سيعات وعان بولا كەلىنشەكتىڭ ىپ-ىستىق بىلەگىنەن قولىن تارتىپ المادى، ونىڭ شابۇرتقان جۇزىنە جانارىن قاداپ وتىرىپ، جۇپ-جۇمساق قارىنان سيپاپ وتىرىپ:
— جەۋگە بولماسا، بۇل شىركىنىڭدى جاۋكەمدەۋگە جوقپىن، — دەدى. — سان سانىچ، مەنەن كەيىنگى بوز بالا سەن بولۋىڭ كەرەك، جەڭسىك استى جەتىمسىرەتپە.
— ياپىراي، اقسارباس دەپ شالعان كەپەمنىڭ باسىن كەرجاق مۇجيتىن بولدى-اۋ! — دەپ ءابدىجاپار وكىنسە دە ازىلگە جىعىپ پىس بولدى.
سيعات جەۋگە كەلگەندە دە ورىپ تاستاعان جوق. جامباستىڭ مىرزا باسىن ەپتەپ شىمشىلادى دا سامارقاۋ وتىرىپ قالدى.
— بىزگە ەجەلگى دوس ەكسترادان باسقا جاقپايدى، — دەپ ءابدىجاپار قوناقتارىنا كونياك قۇيعانىن دا مىندەت قىلىپ ەدى، سان سانىچ پەن بەكەت "تاعى تايگانىڭ" مىنەزىنە باسىپ، ايعىر ستاقانمەن بىر-بىردەن تاستاپ-تاستاپ جىبەردى دە سيعات ءدام تاتىپ، ريۋمكاسىن بوتەلكەنىڭ قاسىنا اپارىپ تەلىگەن سوڭ، بۇلار دا ىدىستارىن تەرىس توڭكەرىستى. ساقا سەرى ءوزى ىشپەگەنمەن كەلىنشەكتى قالىس قالدىرعان جوق، سەرىكتەرى قارىعىن باستى-اۋ دەگەندە پىشاعى مەن شانىشقىسىن ىدىسىنا ايقاستىرا جيناپ، ءابدىجاپارعا كوز قيىعىن تاستادى.
— وسى سەنىڭ توي، گيپەرتونياڭ بار ءا؟..
— ە، قۇداي ونى بەرىپ تۇر عوي!..
— وتىرىك ايتاسىڭ! — دەدى سيعات. — نە بولماسا ءوزىڭدى-وزىڭ ايامايتىن جانسەبىل ادامسىڭ!
تاعى نە جازدىم دەگەندەي ءابدىجاپار قۋىستانىپ، اۋزىنا اپارا بەرگەن قاسىعىن كايتا قويدى.
— مانادان بەرى قويدىڭ ەتىن ارپاداي اساپ، اراقتى كونەككە قۇيعانداي توڭكەرىپ جاتىرسىڭ. اسقازان دەگەن شىركىن دە ءشايىڭدى توگەتىن يتاياق ەمەس، اياۋ كەرەك شىعار!.. اۋرۋ استان دەگەندى بىلەمىسىڭ؟.. كەپەرتونيامىن دەيدى!..
— ساكە-اۋ، ەندى بارىمەن بازار دەگەندەي...
— بۇيتكەن بارىڭ كۋرسىن!.. مىناۋ اۋىل ارالاس وتىرعان كەرجاق اعايىندار جىلقى ەتىن جەمەيتىن جۇرت. تايدىڭ باسى تورپاقتان، قۇلىننىڭ قۇنى قوزىدان ارزان. ءوزىڭ دە تاقىر كەدەي ەمەسسىڭ. جاڭاعى كيىت قۋالاپ جۇرگەن كەپكەن شالدارعا ءبىر تۇياقتى بايلاتا سالساڭ عوي... جىلقىشىنىڭ جىلى-جۇمساعىن كەرتىپ جەپ، مىناۋ كونياكتان اس الدىندا ويماقپەن تاماق ءجىبىتۋ كۇناقارلىق ەمەس!.. كەپەرتونيامىن دەيدى!..
اكەسىنە اس بەرگەندەي شەرتىپ وتىرعان ءابدىجاپاردىڭ داستارقانىن سيعات تاعى دا يت -ىرعىلجىڭىن شىعاردى. ءوز تاماعىمەن وڭەشىنە وقتاۋ جۇگىرتكەندەي وسىنشاما تۇقىرتىپ، وسىنشاما مەس قىلىپ تەپكىلەۋدىڭ استارىن سان سانىچ تۇگىلى، بەكەت تە تۇسىنگەن جوق. اسىل بۋلىعىپ پىرس-پىرس كۇلدى. ءداۋ تەگەنەنى مىقشيا كوتەرىپ كىرگەن ەسەنقۇل تىم-تىرىس جۇرتتىڭ جۇزىنە تاندانا قاراپ ەدى.
— اكەت! اكەت! — دەپ قىلقىنىپ وتىرعان ءابدىجاپار تارپا باس سالدى. — وسىندا شىلاپشىننان باسقا ىدىس-اياق قۇرىپ قالدى ما؟!.
ەسەنقۇلدىڭ بىلبىراعان مايلى شىقشىتى بىلق ەتپەستەن بەدىرەيىپ ءبىراز تۋردى دا: "ىشەرسىڭ اتاۋ كەرەڭدى!" — دەگەندەي كەرسەن بوكسەسىمەن تورس بۇرىلىپ بۇلكىلدەي جونەلدى. شىرقى بۇزىلعان داستارقانىن قالاي جيناتۋدىڭ قىبىن تاپپاعان ءابدىجاپار اسىلدىڭ سيعاتقا جابىسا قالعانىن جاڭا كورگەندەي الا كوزىنىڭ قانىعىمەن اتا ءبىر تۇيرەپ ءوتىپ ەدى، ءبىراق قىزارا ءبورتىپ، بالقىل وتىرعان كەلىنشەككە ايبات-ىزعارى دارىمادى، اقىرى جەلى شىققان بۇيەندەي وزىنەن-وزى بىرىسىن، ءبىر ۋىس بولىپ قالپىنا ءتۇستى دە:
— ءوزى تۋرا تورتەۋ ەكەنبىز-اۋ، — دەپ جوقتى جاقاۋراتتى. — قالاي، ساكە، قول كەرىپ جىبەرسەك قايتەدى؟
— ءار نارسەنىڭ ءوز بابى بار، — دەدى سيعات. — مىنا اسىل شىراق ۇيىنە شاقىرىپ ادەمى قويۋ شاي بەرسە... الدىمەن سونى سۇرامادىڭ با.
— شاي تابىلادى عوي، — دەدى اسىل.
— سىزگە ءبارى تابىلادى! — دەدى ءابدىجاپار.
ەلپەك ايتسا دا ءتىسىنىڭ شىقىرلاعانىن سيعات سەزبەي قالعان جوق...
تۇندە ءجۇرىپ كەتپەك ەدى، سيعات العاشىندا قارا تورى كەلىنشەكتىڭ ادەمى شايىن قيمادى، كەيىن شوفەر جىگىتتىڭ اۋزىنان سىرانىڭ ءيىسىن سەزىپ قاپ شالقاسىنان ءتۇستى. ماشينانى مەن -اق ايدايمىن دەگەن بەكەشە دە، سان سانىچقا دا كونگەن جوق، "اركىم ءوز جولىن ويلاعان ءجون، بىلگەننىڭ ءبارىن كاسىپ قىلساڭ، بۇل عۇمىردان دىم دا بىتىرمەي وتەسىڭ"، — دەپ ەكەۋىنىڭ دە مەسەلىن قايتارىپ تاستادى. ديرەكتوردىڭ قاي سىلتاۋى بولسا دا ازىرگە قوتقا ءجۇرىپ تۇر، ار جاعىندا جاسىرعانى بولسا ءوزى عانا بىلەدى دە. قالاعان ۇيدە قوناقتاپ ۇيرەنبەگەن سان سانىچتى جالعىز جىبەرە الماي بەكەت لەسپرومحوزدىڭ باراگىندا تاڭ اسىپ شىقتى دا اسىلدىڭ قويۋ شايىن قيماعان سيعات، جايىم كەلىسپەس دەپ تۇسكەن جەرىندە جالعىز تۇنەپ قالىپ ەدى، جۇرت توبەسى كورىنبەي تۇرعاندا جىگىتتەردى تاڭعى تاۋىق دەپ تالاسا تۇرعىزىپ، بەت شايۋعا دا مۇمكىندىك بەرمەدى.
كوك شاعىر اسپاننىڭ شىعىس شالعايى ءتۇرىلىپ كەلەدى. جەر تۇگىندە بوز قىلاۋ بار. جەل تۇرماسا دا ىرگەدەگى بۇقتىرمانىڭ ىسقىرىعى ۇسكىرىكتەي ازىناپ دەنە تۇرشىكتىردى. تەنتەك گاز-يك اۋىلدىڭ قاتقاق كوشەسىنەن شىققانشا توڭقاڭداپ-توڭقاڭداپ الدى دا، كىرە جولعا ىلىككەن سوڭ زارلادى-اي كەلىپ.
— اسىقپا! — دەدى سيعات. —ادامنىڭ ونسىز دا قىسقا عۇمىرىن قۋالاپ قايتەسىڭ.
كەشەدەن كىنالى شوفەر ديرەكتوردىڭ جايباراقات ءسوزىن دە بۇيرىق دەپ ءتۇسىنىپ، ماشيناسىنىڭ ءجۇرىسىن كىلت ءتۇسىردى. جۇرەردە جاقتاۋ ەسىكتىڭ سىڭارىن الدىرىپ تاستاپ ەدى، ورماننىڭ بۇرقىراعان تاڭعى سامالى تاناۋ جارىپ، ەسىنەپ-قۇسىناپ وتىرعان بەكەتتىڭ ۇيقىسىن شايداي اشتى. جول مىلقاۋ. تورتەۋى دە مىلقاۋ. مىلقاۋ ورماننىڭ جىك-جىگى ءالى بولىنبەي جاتىر؛ ەلپەك گاز-يك شىرشالى قولاتتىڭ تۇيىعىنا تاناۋىن سوعىپ الاتىنداي اعىپ كەلەدى دە، ايتەۋىر ساڭداۋ تاۋىپ، جالت بەرىپ شىعىپ كەتەدى. تەمەكى تارتقىسى كەلگەن سان سانىچ ترۋبكاسىن سۋىرىپ، قالتاسىنا قايتا تىقتى. سوزگە الدارقاتىپ، ۇمىتتىرىپ جىبەرمەسە سيعات شىلىم تۇتىنىنە كىردى. سان سانىچ بەكەتكە ۇمىتتەنە قارالى. بەكەت سيعاتتى باقتى. سيعات باس كيىمىن شەشىپ ماشينانىڭ جابىعىنا قىستىردى دا ءوڭىرىن اگگگش، جەلپىنىپ وتىردى. ونىڭ سۇلەسوق، جۇدەڭ قالپىن بايقاعانى بۇگىن عانا. ءبىر تۇڭدە ءبىر مۇشەلگە قارتايىپ كەتكەندەي قاپساعاي دەنەسى ءشۇميىپ، سىنىپ قالىپتى. بەكەت سيعاتتى اياپ كەتتى. تىم بولماسا سارقىلىپ سىر شەرتەتىن ۇزەڭگىلەسى جوق جالعىز سەرىنىڭ شارۋاسى دا شاماسىنان كەم، تىرلىگى تايگانىڭ تۇيىق ومىرىنە سىيمايتىنداي كورىندى. كەڭگە سىلتەر قۇلاشى بولعانمەن، قارامايتىن لايىقتى جۇك تاپپاعان سوڭ، سالت ءوتىل بارا جاتقان قوڭىلتاق عۇمىرىنا ءوزى دە رازى ەمەس سياقتى، كۇن-كەشتى ارزان كۇيبەڭدى جاقتىرماي، ماڭايىنداعى كۇيكى جانداردى شايناپ تاستايتىن قازىمىرلىعى دا وسىدان با دەپ ويلادى. وسىنى تۇسىنە تۇرا، ۇنەمى ۇلكەن ادامداردىڭ قاسىنا ەرىپ، بۇكپەسى مەن ءىش قاتپارىنا كىرىپ كورمەگەن بەكەت، قاي قىرىنان شىعامىن دەپ تارعىنشاقتاپ، سيعاتقا كوڭىل قاس بولۋعا دا جاراماي وتىر. اسىرەسە جول ۇستىندە ءبۇپ دا ءبىر توزاق اكەڭ بولسا دا سىرىپ الماعاننىڭ قاسىندا سىپايى سەرىك بولعانشا، يت تە بولسا تالاسىپ جىعىلاتىن ۇيالىسقا نە جەتسىن! ءبىراق بەكەتتە سول ۇيالاس بار ما؟
— ساكە، ايعىرلىق جاساپ جۇرگەن اينالاسىنداعى ەكى-ۇش ادامنىڭ كوزىنشە ابەكەڭدى تىرىدەي جەرلەپ كەتكەنىڭىز قالاي؟..
سيعات جاۋابىن كۇتتىرگەن جوق.
— ەگەر وسىندا كۇنىڭ ءۇشىن جۇرمەسەڭ، الدىمەن ورتاڭدى سايلا.
ازاماتتىڭ ءار اۋىلدا ات بايلاپ تۇسەر ءبىر بوساعاسى بولۋعا كەرەك، — دەدى، ماڭداي شىنىعا سۇزىلگەن قالپى، قۇددى مانادان بەرگى الدەبىر اڭگىمەنىڭ اياعىن تۇيىقتاعانداي. — قارا باسىنىڭ قامىنا بولا مال جيعان، تورىندە بەرەكە تۇرمايتىن، تۇزدە جۇرتقا سىيمايتىن تەكسىزگە جانىڭ اشىماسىن!..
سيعاتتىڭ كەسىپ سويلەگەنى، ىشىمدەگى ءيتىمنىڭ قۇيرىعىن باسپاي تەك وتىر دەگەنى. بەكەت توسىلىپ قالدى.
جەردىڭ بوز قىلاۋى ۇشقان. بۋسانعان بەلدەردىڭ كۇنگەيى تۇساۋ بويى كوتەرىلگەن كۇن كىرپىگىنەن جاساۋراپ، شىق توگە باستادى. قاراعاي ءبۇرى تۇيىندەپ، تەرىستىڭ دە قايىڭ مەن تالى كۇشىك تاستاعان. ورماندى القال توڭىپ جەپ، كۇل استىنداعى قولامتاداي لاپ ەتىپ كەتە الماي دەل-سال جاتقان ءبىر ءساتى. كولەڭكەدە قۇرىسىپ، شۋاققا ماۋجىرايتىن ادامنىڭ دا بوي الدىرعىش بۋىنسىز مەزگىلى.
— قانتوبەنىڭ باسىنا شىققان سوڭ اۋليە بۇلاقتىڭ باسىنان ات شالدىرىپ الايىق، — دەدى سيعات.
يرەككە ىلىنگەن سوڭ دومالاق "تازيك" تاسباقاداي تىرمىسىپ ءجۇرىسى ونبەي قالدى. قارىسپا جول قانتوبەنىڭ كەپەشىنە شىققانشا ءدۇنيانىڭ ءتورت بۇرىشىن تۇگەل الاقانعا اكەلەتىن، بيىككە ۇيرەنگەن بەكەتتىڭ ءوزى دە تومەندەگى قۇزعا قاراپ كوزى قاراۋىتتى؛ جەر كوشىپ بارا ما، جوق الدە ماشينا ءبىر ورنىندا شىرق ءيىرىلىپ تۇر ما، بەلگىسىز. ايتەۋىر قاي قاناتقا بەت بۇرسا دا جاقتاۋ تەرەزەدەن قىزىل يەك كەمپىردىڭ بەت-اۋزىنداي جىرىم-جىرىم جىندىسايدىڭ قاپتالى كەتپەي قويدى؛ قيادان قىسى-جازى جوسىلعان دوڭبەك سۇرگىنى بەتكەيدىڭ ساۋىرىنان تاسپا ءتىلىپ العانداي سويىپ تاستاپتى، تابانداعى تاس قورىم، تومار، تۇگىرشىكتەردە قيساپ جوق، كەزىندە ەدىرەيىپ تۇراتىن شوقىلار ورمانىنان ايرىلعان سوڭ، ارىق تۇيەنىڭ وركەشىڭدەي مىجىرايىپ قالىپتى. اينالاسى قىرىق-ەلۋ شاقىرىمداي تۇتاس ءبىر تاۋدى جۇتىپ قويعاندارىنا بەكەت العاش رەت تاڭدانىپ وتىر. وسى تاۋدى توناۋعا كەتكەن تەحنيكا كۇشىگىڭ، جۇمىس قولىنىڭ نارقى قانشاما؟.. سول ءۇشىن وكىمەت قارجىسىمەن قانشاما اپپارات، اكىمشىلىك شتات ۇستالىپ وتىر؟ مۇنىڭ ەسەپ-قيسابىن بەكەت جاقسى بىلەدى. تەك ميىنىڭ جەتپەگەنى، پايداسىنان زيانى عاسىرعا ميراس بوپ كەتەتىن مەزگىلدىك شارۋاعا اۋلەكى قارجى جۇمسالىپ، جەردىڭ ءنارى مەن ءسانىن، تابيعاتتىڭ بولاشاعىن، ۇلتتىق بايلىقتى قورعايتىن لەسحوز سياقتى مەكەمەلەرگە مۇجۋىردەن قالعان ءيتتىڭ سىباعاسىن لاقتىراتىنى...
— جىندىسايدان ەكىنشى پيتومنيك اشۋ كەرەك، — دەدى سيعات. — بۇل جەر ەندى بىزگە كوشەتتەن باسقا مال تاۋىپ بەرمەيدى.
— وعان قاراجات، ونان سوڭ مۇرسات بولسا دەڭىز. جۇمىس قولىن قايدان تابامىز؟ — دەپ بوس ترۋبكاسىن ەمىپ، قۇلاپ كەتەتىندەي ورىندىق ارقالىعىنا جابىسىپ العان سان سانىچ سيعاتتىڭ جەلكەسىنە ەمىنە ءۇڭىلدى. — ونىڭ ۇستىنە ايۋلىنىڭ اۋرەسى دە جۇيكەنى جەيىن دەپ تۇر عوي.
— ايۋلىعا ەندى قام جەمە. اتاش كەرەك بولسا ءابدىجاپار قومىتقا ءوزى جەگىلەدى. سەنىكى كۇزەت قانا.
— كۇزەتىمىز دە جوقتىڭ كۇنى، — دەدى باس ينجەنەر كۇرسىنىپ. —مىڭ گەكتارعا ءبىر ءورت ءسوندىرۋشى، ءۇش مىڭ گەكتارعا ءبىر پاترۋل عانا. ونىڭ ءوزى دە جالاقىنىڭ تابەلىندە تانا، ادامنىڭ جوقتىعىنان ءبارىن دە باسقا شارۋاعا پايدالانىپ وتىرمىز.
— كەرەگى قانشا ەدى؟
— ءبىز سياقتى تاۋلى ايماققا ءار ءجۇز گەكتارعا ءبىر ءورت ءسوندىرۋشى، ءاربىر ەكى ءجۇز ەلۋ گەكتارعا ءبىر پاترۋل قاجەت. بۇل ۆەرتولەتتى قوسپاعاندا.
— كىسىدەگىنىڭ كىلتى اسپاندا، كۇندە مىنەتىن ءوز كولىگىڭ بولماعان سوڭ، ۆەرتولەتىڭنىڭ پيلوتىنا دەيىن كەرگىپ ءبىتتى.
جارعا ورمەلەگەن قارا قوڭىزداي دومالاق "گازيك" ىشقىنىن كەلىپ توبەدەگى جازىققا ىلىنگەندە بوكسەسى قىلمىڭداپ، ۇرەيى ۇشىپ وتىرعان سان سانىچ ەسىكتى اشىپ جىبەرىپ ءۇھ دەدى.
— ەسەك تە بولسا ەكى اياعىڭ ۇزەڭگىدە وتىرعانعا نە جەتسىن! — دەپ قينالعان سەبەبىن ماشيناعا جاپتى.
وكپەك قارا جەل قالپاق جۇلادى. بىتقىلدىڭ بۇك تىمىرسىعىنان كوتەرىلگەن ادامنىڭ تىنىسىن بىتەپ، تۇنشىقتىرىپ تاستايدى ەكەن، بيىك جوننىڭ توبەسىن تاقتايداي قىلىپ جونىپ كەتكەن دە وسى قارا جەل سياقتى. تاس تۇبىنەن اتقىلاعان اۋليە بۇلاق كىشىگىرىم وزەندەي، يەك ارتپاعا دەيىن كۇڭگىرلەپ بارىپ قۇزعا قۇلاعان سوڭ، شاتقالدى دار ايىرىپ جىرتىپ جاتىر. جەلى تەنتەك، جەلىنەن بۇلاعى تەنتەك، تاۋىنان جازىعى بيىك عاجاپ ءوڭىر. اينالا ءتورت قۇبىلاڭدا كوزگە ىلىنبەيتىن ءبىر قالتارىس جوق. تەڭىزدىڭ تولقىنىنداي وركەش -وركەش بولىپ كوز ۇشىنا قاشا بەرەتىن سەڭگىر تاۋلاردىڭ شىعىس جاق تورىندە مۇزتاۋدىڭ شوشاق شاتىرى جالتىرايدى. شىعىسى مونگول مەن شىعىس تۇركىستانعا، تەرىسى جۇراعات ەل ويمانعا شەكتەسەتىن ورتاسى ويپاڭ، ءتورت قۇبىلاسى تاۋ دوڭگەلەك ءوڭىر كەڭ ساحارادان ءبولىنىپ، تۇيىقتا قالعان قازان شۇڭقىر سەكىلدى. بەكەت جەتى جىل ءجۇرىپ التايدىڭ بيىگىنە بۇگىن شىققانداي بولدى.
سيعات ماشينادان تۇسە سالىسىمەن اۋليە بۇلاققا بەتىن شايىپ بىلەگىن سىبانىن سۋ ءىشتى دە ءبىر قىدىرۋ جەردى جەڭىلتەك اينالىپ قايتقان ەدى.
— ساكە، مىناۋ جەردە دە ادام قارتايىپ، كىسى ولەدى-اۋ، ءا؟!
سيعات بەكەتكە جىلىۇشىراي قارادى؛ جۇپ-جۇمساق قىزىل شىرايلى جۇزىندە كۇرەڭىتە قۇلپىرعان نۇر بار، كەڭ ماڭدايىنان تۇرە قايىرعان اق شاشىندا اۋليە بۇلاقتىڭ كۇمىس تامشىلارى وينادى.
— اتتەڭ، ەركىمە سالسا و دۇنيەنىڭ جۇماعىنا اسىقپاي-اق قويار ەدىم، — دەدى سان سانىچ.
— تاڭداماق شارعا ەكى ادام بارعان ەكەن، — دەپ سيعات ءسوزىن اۋىل اراسىنىڭ انەكدوتىنان باستادى. — ءبىرى — جەردىڭ جانناتىندا، ەكىنشىسى — شولدە ءومىر كەشكەن ەكەن. اۋەلگىسىنە جۇماققا جولداما بەرىپ، كەيىنگىسىن تامۇققا قۋىپتى. الگى بايعۇس: ياپىراي عۇمىرىمنىڭ ءوزى تامۇقتا ءوتىپ ەدى، ولگەندە دە ماعان جۇماقتىڭ بۇيىرماعانى قالاي دەسە، جولداما ۇلەستىرىپ وتىرعان قۋ: وقاسى جوق، ۇيرەنگەن تىرلىگىڭ عوي، ول توزاقتان ءبۇل توزاقتىڭ ايىرماشىلىعى شامالى دەپتى. سوعان قاراعاندا و دۇنيەدە دە ادامدى جەرىنە، مەكەن-تۇراعىنا قاراي سۇرىپتايتىن كورىنەدى.
سۇرىپتاعاندا دا تىرلىكتە كەشكەن توزاعى ەسەپكە الىنباسا كەرەك.
— سونىڭ سوڭعىسى كەرجاق ەمەس پە ەكەن؟ — دەپ سان سانىچ ءماز بولدى.
— كەرجاقتار اللانىڭ امىرىنە، حريستوستىڭ اقىلىنا دا كونبەگەن تابيعاتتىڭ ەركەسى عوي! — دەدى سيعات. — زامانىندا راقاتقا باتساڭ، و دۇنيەنىڭ ۋايىمىن جەپ قايتەسىڭ!
— يت بىلەدى، ەكى عاسىر بۇرىن جالپاق رەسەيدەن قونىس تيمەي قازاق اعايىنداردىڭ ىرگەسىن پانالاپ ەدىك، ەندى و دۇنيەدەن ورىن سايلاي الماي قالام با دەپ قورىققانىم دا...
شوفەر جىگىت شىلعاۋىن شۋاققا كەپتىرىپ، شۋاشىن يىسكەي قۋلاعان ەكەن، بوكسەسىنىڭ بۇلق ەتپەۋىنە قاراعاندا قورىلعا باسىپ تا كەتكەنگە ۇقسايدى. سيعات باسىن شايقادى دا ارباكەش سەنىكى عوي دەگەندەي بەكەتكە يەك قاقتى:
— ماي ساسىتپاي مىناۋ ماشينانى بۇلاق باسىنان اكەتىڭدەرشى! — دەدى. — داستارقان جايىندار، جۇرەك سازىپ بارادى، ورازا اشاتىن مەزگىل بولعان شىعار.
بەكەت ماشينانى ەكى-ۇش دۇركىن ىشقىندىرىپ، بۇلاق باسىنان ايداي جونەلگەندە شوشىپ ويانعان شوفەر جىگىت اتىپ تۇردى دا قۋالاپ بارىپ كاپوت ۇستىندەگى شۇلعاۋىنا جارماستى.
— ياپىراي، مىنا شىركىنگە كولىكتەن شۇلعاۋ قىمبات بولدى-اۋ! شارشىسىن قانشادان ساتىپ الدى ەكەن؟ — دەپ سان سانىچ مىرس-مىرس كۇلدى.
تۇزدە كۋحنياسىن تاسىپ جۇرەتىن سيعاتتىڭ ادەتى. كارتون جاشىك رەستوراننىڭ داستارقانىنان كەم تۇسكەن جوق. كىلەگەي قاتقان قىزىل كۇرەڭ شاي تەرموستىڭ تىعىنىن اشقاندا ءيىسى تاناۋ جاردى. سان سانىچ سارى الا قازى مەن جايانىڭ ءبىر ماي ءبىر ەتىن جاپىراقتاپ جاتىپ ارا-تۇرا تاناۋىنىڭ استىنان ىرعىتىپ جىبەرىپ وتىر. سيعات قۇتىلارعا سالقىن سۋسىن قۇيىپ تاراتتى.
— الگى ارباكەشتەرىڭ قايدا؟
ءتورت ەسىگى تۇگەل اڭقيعان پۇشىق تاناۋ گاز-يكتەن شوفەردىڭ كوستيگەن سيراعى عانا كورىندى.
— ۇيقىشىنىڭ تاماعى توق، — دەدى سان سانىچ، — ارباكەشكە جارىماي ءجۇر ەكەنسىڭ، شىلبىرىڭدى ۇستاۋعا جارارمىن، اتقوسشىعا مەنى الساڭشى.
— قىز كەزىندە ءبارى جاقسى، جامان قاتىن قايدان شىعادى، — دەگەندەي، كوكشولاقتىڭ شىلبىرىنا يە بولا الماي قالعان سوڭ ماعان قاراي ۇزاتىپ جىبەرىپ ەدىڭىز، ءتۇبى توركىنىن قايتا تاۋىپ بارا ما دەپ قورقامىن، — دەپ بەكەت سان سانىچتىڭ وزىنە جارماستى.
ماناعى قوڭىر جەل ىزعىرىقتاتىپ، باعىتىن وزگەرتىپ تەرىستەن سۋىردى. ەكپىنى بۇرىنعىدان قاتايماسا دا سەڭگىر تاۋلاردىڭ قاتپارىنا ىلەسىپ جال-جال بوپ جاتقان قالىڭ ورماننىڭ توبەسىن تەڭسەلتە باستاپتى. اعاش باسى شۋلاپ، التايدى كۇڭىرەنتە الىستان جەتكەن ءبىر سارىننىڭ كۇرسىنىسى ۇرەيلى ەستىلدى. كوز قارىعان اشىق كۇندە مۇنىسى نەسى دەگەندەي بەكەت اسپانعا قاراعان.
— نە كوردىڭ؟ — دەدى سيعات.
— تۇك تە كورىپ وتىرعان جوقپىن.
— اسپان كوك شىعار مۇزداي. قار بۇركەپ ءبىر جاۋماي كۇن سىنبايتىن شىعار، — دەپ سيعات ورنىنان تۇردى. — الدا قۇرالايدىڭ امالى بار، مىناۋ جەل سونىڭ حابارشىسى. ورمانشى بولامىن دەسەڭ وسىنى دا ءبىلۋىڭ كەرەك.
بەكەت پەن سان سانىچ داستارقاندى جيناپ، باگاجنيككە سالعانشا سيعات تا جاياۋ سوقپاققا قيىستاپ شىعىپ كۇتىپ تۇرعان.
— ءبىراز جاياۋ جۇرەلىك، يرەكتىڭ ەكىنشى باسىنا تۇسكەنشە قۋىپ جەتەر، — دەپ قولىنداعى قۋ تاياقپەن قانتوبەنىڭ كۇنگەي تۇمسىعىن ءتۇرتتى.
جاباعىداي ۇيىسقان ەسكى جىلدىڭ بيدايىعى اياقتان شالادى. تەكشەنىڭ شىم قۇيقاسى قالىڭداپ، تۋسىراپ كەتكەن ەكەن، تۋمىسىندا نە شالعىنىڭ، نە سوقانىڭ ءتىسى تيمەگەنگە ۇقسايدى. ءار جەردە تەڭكيىپ-تەڭكيىپ وتىرعان كارى مولاقتاردان باسقا ماردىمدى اعاش تا جوق.
— تراكتورمەن اينالاسىن جىرتىپ، ورتەپ جىبەرۋ كەرەك، — دەپ سيعات تاياعىمەن تاقتايداي جازىقتى شەڭبەرلەپ ءبىر سىزىپ شىقتى. — ەكى وتار قوي، بەس ءجۇز جىلقىڭنىڭ جاباعىسىنا قىسقى جەمدى وسى توبەدەن-اق الۋعا بولادى ەكەن. ارتىعىن قىسىلعان جۇراعاتقا سات.
— ناعىز پيتومنيك بولاتىن جەر توي، — دەدى بەكەت. — تەحنيكاعا قولايلى، شۋاعى دا مول.
— سەن اتاش باسىنا قارادىڭ با؟ — دەپ سيعات تاعى دا تاياعىن شوشايتتى. — اناۋ ءبىر توپ قارا شىرشا ۇيەزدەگەن مالداي بىر-بىرىنە بۇيىعىپ ءوسىپتى، ءبىراق ءتۇبى مال بولمايدى، ويتكەنى تىم تىعىز، قورەگى از. ال مىنا ءبىر قاراعايلاردىڭ باتىس بوكتەرى ماستەك ءارى جالدى، ىق جاقتاعىسىنىڭ بويى سۇڭعاق تا ءورىمى سيرەك. دەمەك، قۇرىلىس ماتەريالىنا جاتپايدى. ودان بەرگى قايىڭ مەن كوك تەرەكتەردىڭ ۇشار باسى، تەرىسكە قاراعان بۇتاقتارى قۋراپ قالعان.
بەكەت سۋفلەر بولا ما دەگەن ۇمىتپەن سان سانىچقا قاراپ ەدى، ول دا جاۋاپتان قاشىپ، دوبالداي ساۋساقتارىن ەزۋىنە سىيعىزا الماي ءتىسىنىڭ جىقدىلىندا قاپ كەتكەن ەت قيقىمدارىمەن الىسىپ كەلەدى ەكەن. شاشى جيرەن، ساقالى جەز، تۇكسيگەن قاپ-قارا قالىڭ قاسى كۇزگە سالىمعى سارعايعان توعاي ىشىندەگى قارا سامىرسىنداي بوتەن، الا-قۇلا جىنىستىڭ ورتاسىنداعى ءتۇپسىز كولشىكتەي قوس جانارىندا سىرتقا شىعا بەرمەيتىن تۇنىپ جاتقان ءبىر جىلىلىق بار. الاسا عانا مىتىم دەنەسىنە قازانداي باسى ۇيلەسپەيدى ەكەن. ءوز جۇرتىنىڭ قىس شانا، جاز ارباعا جەگىپ، كىرە تارتساڭ دا، قيعا سالساڭ دا كونە بەرەتىن كومپىس جۋان كەرىگىنە ۇقساعان.
— چتو، جيۆوپيسنو؟ — دەدى سان سانىچ بەكەتتىڭ وزىنە قايتا-قايتا قادالا بەرگەنىنەن تىكسىنىپ.
— ە، بۇل اعاڭدا ءجۇن جاعى بار، — دەپ سيعات جىميىپ قويدى. — ەگەر ساقال-مۇرتقا جوسپار تۇسەتىن بولسا، مولدا نۇرقاسىم ەكەۋى ۇيدە جاتىپ-اق باييتىن ادامدار عوي.
...— بەكەت شىنىندا مولدا نۇرقاسىم مەن باس ينجەنەردىڭ پوشىمىنان ورتاق ءبىر نارسە تاپقانداي بولدى. سيعات جىگىتتىڭ تاڭىرقاعان ءجۇزىن باعىپ، قالجىڭ سوڭىن تاعى دا سان سانىچقا تاستادى:
— وكىرگەن مولدا نۇرەكەڭنىڭ قۇدايدان بەزگەن نەمەرە ءىنىسى وسى، — دەدى. —اتاسى موينىنا ءتاسپيىق سالعاندا، بۇل شىركىن و باستا سۇندەتكە وتىرعىزىلماي قالش، نە ساجدەگە جۇگىنە الماي، نە شوقىنا الماي شورە-شورە بوپ جۇرگەن ءتۇرى مىناۋ. قۇدايعا شۇكىر، شالا دەسەڭ دە، ايتەۋىر ءوسىمتال، ورىمدەي ون قىزى بار. اماندىق بولسا، دۇنيەگە ءالى دە تالاي-تالاي تارعىل دۇرەگەيلەر كەلەتىن شىعار!..
سان سانىچ ازىلگە قوسىلا كۇلگەنمەن بۇل دا جاتىپ اتارىن اياپ قالعان جوق.
— ءاي، ساكە-اي، ءبارىمىز دە قىز اسىراپ وتىرمىز، مەنىڭ دە كۇنىم كۇن ەمەس دەپ اقىن ايتقانداي، الدىڭنان جارىلقاسىن دەگەنىمىز بولماسا، ول شىركىندەر ەكەۋىمىزدى قالىڭ مالمەن ءقايبىر جارىلقاپ تاستار دەيسىڭ! — سان سانىچ سيعاتتىڭ دا ۇلىنىڭ جوقتىعىن مەگزەي، تىرناعىن باتىرىڭقىراپ الدى دا ارتىنان جۋىپ-شايعىسى كەلدى مە، كۇلكىگە تاعى دا ءوزىن-وزى شالىپ جىبەردى. — ءتاسپيىعى قۇرعىر قولعا تۇسپەي ءجۇر دە. بارىنەن دە ورازا مەن ءبىتىردىڭ كەزىندە يمانسىزسىڭ دەپ، قىزىل جۇمىرتقانىڭ كەزىندە انتيحريست دەپ بۇل جۇرتتىڭ ساناتقا قوسپايتىنى جانعا باتادى دا!..
جەلى بولماسا قانتوبە جان-جانۋاردان تىنىش ەكەن. نە تۇياق پەن تىرناقتىڭ ءىزى، نە قۇمالاق تۇسپەگەن. قۇس اتاۋلىدان جالعىز ساۋىسقان تاڭداي قاعىپ ءبىراز جەرگە دەيىن شىعارىپ سالدى. بەكەتتىڭ تاڭداعانى، ءبىر اۋىل سىيىپ كەتەتىن وسىنشاما ات شاپتىرىم جازىقتىڭ ەلسىز-كۇنسىز يەن جاتقانى؛ تىم بولماسا زايمكە، قورا-قوپسىنىڭ قارايعان ەسكى جۇرتى دا جوق. يت تۇگىلى، بيتكە قونىس بولمايتىن تايعاناق تاز توبەگە ۇقساتىپ كەلەدى.
— قانتوبە بۇكىل التايدىڭ بارومەترى، — دەدى سيعات بەتىن جەلدىڭ وتىنە توسىپ. — سوناۋ باتىس كوكجيەكتەگى مايامەر تاۋىنىڭ ەكى جاقتان ءتۇيىسىپ كەپ جىعىلاتىن اڭعارىن كوردىڭدەر مە؟ تۇرعىن ەل ونى كوتەنساي، كەلىن-كەپشىكتەر شات دەپ اتايدى. ارتى جاتى ارقاعا جالعاساتىن ادىرلى كەڭ القاپ، بەرگى جاتى شاتقالمەن سىزدىقگاپ كەلىپ التايدشش قويناۋىنا كىرەتىن وجاۋ سياقتى قازان شۇڭقىر. مىناۋ جەل سول كوتەنسايدىڭ جىقپىلىنان سوققان لەپ. جازدا — اڭىزاق، قاراشادا — داۋىل، قىستا — ۇسكىرىك، ءبىراق ءبارىنىڭ ءبىر-اق اتى بار، ول — زاۋال قارا. قانتوبە زاۋال قارانىڭ جولىندا. مال وسىرەم، جان ەسىرەم دەسەڭ، ءتىپتى تال وسىرەم دەسەڭ دە زاۋال قارانىڭ وتىنەن ساقتان. باياعىدا سان سانىچتىڭ بابالارى قانتوبەگە سوقا سالىپ، ەگىن سەۋىپتى دەگەن ءسوز بار. قۋاڭشىلىقتا كۇن، جاۋىندى جىلى قۇل جەپ، اقىرى ەگىن تۇرماق، ءمىنىپ كەلگەن جالعىز كەرىگىنەن ايرىلىپ، اقسيراق بولىپ قالعان سوڭ، ىشكى جاققا كەرى قاشىپتى دەسەدى. كوردىڭدەر عوي، جالعىز بۇلاقتان باسقا سۋى دا جوق، ونىڭ ءوزى دە تەرىسكە قاراي تەرىس باعىنىپ اعادى.
بۇلاق باسىنداعى پۇشىق گاز-يك تىرپ ەتپەستەن قاناتىن جايىپ ءالى تۇر ەكەن. سان سانىچ جەرگە ءبىر تۇكىردى دە بالاعاتتىڭ ءۇش ەتاجىن تۇگەل جىبەردى.
— مىناۋ ارتىن مايلاساڭ دا ادام بولمايتىن مال ەكەن! — دەدى. — مىلتىقتىڭ جوعىن قاراشى، ءيتتىڭ بالاسىن وكشەسىنەن اتىپ وياتاتىن!..
— مىلتىعىن بولماعان سوڭ بۇگىنگى جاستار ايعايىنا ايىلىن دا جيمايدى، — دەدى سيعات. — ونان دا ىلگەرى جىلجي بەرەلىك، جىل كەلمەسە قانشا ۇيىقتار دەيسىڭ.
3
كۇننىڭ قاس ماڭدايعا كوتەرىلگەن شار تاباعى كىشىرەيىپ، جالىنى جالقىن تارتا باستاعان. سەڭگىر تاۋلاردىڭ قويناۋىنا مۇنارت شوگىپ، تايگانىڭ توبەسى تۇتىندەپ جاتىر. كوز ۇشىنداعى ساعىم وركەش-وركەش شىنداردىڭ بوز شاتىرلى سىلەمى سياقتى. كوكجيەك ماناعىدان الىستاپ كەتكەن. سيعاتتىڭ وجاۋداي-اق دەگەن قازان شۇڭقىرىندا ءقازىر ۇشى-قيىر جوق، كۇن كوزىنىڭ قۇبىلۋىنا قاراي جەر شىركىن دە بىردە كوسىلىپ، بىردە قۇرىسا قالاما؟..
— جەر تارىلىپ بارادى، — دەدى سيعات.
— قونىس بولار قويناۋ قالمادى.
بەكەت بۇعان سەنگەن جوق، ءار اۋىلدىڭ اراسى بەس-ون شاقىرىمنان ەكەنى راس، ءبىراق ولار كىرە جولدىڭ كىندىك بويىندا عانا. ال بۇكىل اۋداننىڭ بۇدان باسقا ۇشتەن ەكىسى يەن جاتقان جوق پا؟ التايدىڭ كۇنگەي سىرتىن تەك جاز ايلارىندا تانا مال تاپتاپ قايتقانى بولماسا، تەرىسكەيدىڭ قالىڭ جىنىسىن تاعىدان باسقا ءتىرى ماقۇلىق جايلاپ كورگەن ەمەس.
— قاي تاسىردا دا بۇل ولكەگە جات جۇرتتىڭ كوز الارتپاعانى جوق، — دەپ سيعات ارىدەن قالعان ءبىر اڭگىمەدەن باستادى. — شىعىستاعى كورشى ەلدىڭ تىزەسىنەن ىشكى جاققا بوسقان قالىڭ نايمان باراق باتىردىڭ تۇسىندا بەل الىپ، اتا مەكەنىنە قايتادان كوشىپ قونسا كەرەك. سول كەزدە شوڭمۇرىننىڭ اۋزى دۋالى مايا دەگەن اقساقالى ايتىپتى-مىس: اتتەڭ، ءورىسى تار، مال وسپەيتىن، ءبىراق جانعا سايا جەر ەكەن دەپتى. سونان قالىڭ ەلدى ىلگەرى وتكىزىپ جىبەرىپ، ەندىگى زاۋال باتىستان كەلەر بولسا ونى دا كورىپ الايىن دەپ ءدال وسى شاتتىڭ اۋزىنا، تۋ سىرتىن كوتەنسايعا بەرە قونىس تەۋىپتى. ءبىر ەلدىڭ ءور ەل، بەرى ەل بولىپ ەكىگە ءبولىنۋى دە سودان قالعان دەسەدى.
— باسە، بەرەل دەگەن اتاۋلاردىڭ تەگىن تاپپاپ ەدىم-اۋ، — دەپ كۇلدى بەكەت.
— ساكە، كوتەنسايىڭىز تۇسىنىكتى بولدى-اۋ، ال مىناۋ تەكشە نەگە قانتوبە اتالدى ەكەن؟
— كىم ءبىلىپتى، — دەپ سيعات سان سانىچتىڭ سۇراعىنا ءبىراز ويلانىپ قالدى. —حاننان شىقتى دەسەڭ، بۇل توبەنىڭ باسىندا اق كيىزگە كوتەرىپ حان سايلاپتى دەگەن ەشكىمدى ەستىگەم جوق. ونان سوڭعى وتارلاۋ كەزىندە پاتشا وكىمەتى ەكى حالىقتى بىر-بىرىنە ايداپ سالىپ، وسى توبەنىڭ باسىندا تالاي ەگەس بولىپ، تالاي تاراسسا كەرەك. كەيىن بۇقتىرما بەكىنەسىنەن كەلگەن جازالاۋشى وتريادتار بۇراتانا ەلدىڭ قانىن سۋداي اعىزىپتى. سوعان قاراعاندا توبەنىڭ اتى قاننان دا قالۋى مۇمكىن. جەر ءۇشىن قىرقىس ەكى حالىقتىڭ ءوزارا بىتىمىمەن اياقتالسا كەرەك. وشاق كوتەرىپ، ءتۇتىن تۇتەتكەن كەلىمسەكتى قۋمايتىن قازاق سالتىن بىلەتىن كەرجاقتار الدىمەن پەش سوققان ەكەن دە، ءار ءتۇتىن جەرگىلىكتى جۇرتقا ەمشەكتەگى بالاسىن بەرگەن. قازاقتار ونى سۇندەتكە وتىرعىزىپ، باۋىرىنا سالعان. بۇل اڭعاردىڭ بۇرىنعى اتى سۇندەتساي، پەشۇي دەگەن سەلونىڭ اتى دا سودان قالعان. جەر ءۇشىن بالا بەرگەن سوڭ، اتا قونىسى ءۇشىن باۋىرىنا بالا سالعان سوڭ ەكى حالىق قانتوگىستى توقتاتقان دەسەدى. جۇرت نە دەسە ول دەسىن، بۇل وڭىرگە مال وسپەيتىنى راس. سول مايا تۇقىمى، اتاقتى دەگەن مەنىڭ بابام سارتقوجاعا دا ءبىر-اق مىڭ جىلقى ءبىتىپتى.
— از ەكەن! — دەپ بەكەت ىسقىرىپ جىبەردى.
— ساكەڭ باياعىدان كەدەي سورلىنىڭ ارتىندا قالعان تۇياعى عوي! — دەپ سان سانىچ تا ءىلىپ كەتتى.
— ءيا، تاعى نە ايتاسىڭدار، قاجاپ قالىڭدار.
— جاي، ءسوزدىڭ رەتى توي، — دەپ اقتالدى سان سانىچ. — بۇكىل اۋداندا ون شارۋاشىلىق بار، سونىڭ ءارقايسىسىندا جىلقى سانى مىڭعا جەتپەيدى. سوندا ءبىر كىسىنىڭ داۋلەتىن ەسەپتەپ كورىڭىزشى... بۇل وڭىردە سارتقوجا سەكىلدى ون باي بولمادى دەيسىز بە؟..
— مۇمكىن، بولسا بولعان دا شىعار.
— ەندەشە، مال وسپەيدى دەگەنگە كىم سەنەدى.
ۇشەۋى قابىرعالاپ يرەك جولمەن ەتەككە ءتۇستى. زاۋال قاران ىڭ ەكپىنى توبەدە قالعان سوڭ دۇنيە قۇلاققا ۇرعان تاناداي مەلشيىپ، دىبىس بىتكەندى سىز سورىپ العانداي تۇنىپ قالدى. اعاش سيدام، اياق اتتاساڭ تۇما، مۇك باسقان توپىراقتا شىم دا جوق، جاپىراقتىڭ وتكەن جىلعى سوياۋىنان باسقا تەبەن دەگەن كوك تە كورىنبەيدى. سارى تەپسەڭگە جەتكەنشە بەكەت تۇنشىعىپ كەتە جازدادى. سيعات وزىڭقىراپ بارىپ ەكەۋىن كۇتىپ الدى.
— قالاي، سان سانىچ، شاۋ تارتىپ قالعاننان ساۋمىسىڭ؟ — دەدى اياعىنىڭ بالشىعىن تومارعا تەپكىلەپ قاعىپ. — تۇزگە شىقساڭ اتتان، ۇيگە كەلسەڭ اقىردان تۇسپەي جامان ۇيرەنگەنسىڭ-اۋ تەگى؟..
— مەن الگى ءيتتى ويلاپ كەلە جاتقانىم، — دەپ سان سانىچ ارتىنا تاعى ءبىر بۇرىلىپ قاراپ قويدى. — تالتاق قاتىنداي باسى تيگەن جەرگە ۇيىقتاي سالاتىن دا ادام بولادى ەكەن-اۋ!.. بۇ سىتىرعا قوي باقتىرسا كۇنىمىز نە بولماق؟.. قۇدايىم ساقتاسىن!
كيىمى اۋىر سان سانىچ مالاقايىن شەشىپ، برەزەنت تىستى شولاق تونىنىڭ جەڭىنە تىقتى دا ماڭدايىنىڭ تەرىن ءسۇرتتى. قاڭتاردىڭ ايازى، شىلدەنىڭ شىلىڭگىرىندە دە ءبىر كيىمگە ۇيرەنگەن جابىلىعى ءدال بۇگىن بىرەر شاقىرىم جاياۋلىقتى كوتەرە الماي قالسا كەرەك، اشۋىن بەت -اۋزىنا سىيعىزا الماي، تۇكسيگەن قاسى قوسىلىپ، تۇك باسقان ەزۋى جىبىرلاي بەردى.
— باقتىرار ەدىڭ-اۋ، ءبىراقوتان باعاتىن قويدى قايدان تاۋىپ بەرەسىڭ؟ — دەپ سيعات ىشتەي شوفەردىڭ يتتىگىن كەشىرىپ كەلە جاتقان سان سانىچتىڭ كوڭىلىن باسا ءتىل قاتتى. —بۇل ءوڭىردىڭ ءشوبى جاسىق، جەرى سىز. جاز اقساق بوپ قوتاننان وزباسا، قىس ءۇش-تورت مەترلىك قاسات قاردى تەۋىپ جەۋگە دە شاماسى جەتپەي تۇرەگەپ تۇرىپ قىرىلاتىن قوي ءوسسىن بە؟.. الپانىڭ جايىلىمى بۇعى مەن جىلقىنىڭ وتانى توي. قيانىڭ قىناسى مەن قورىستىڭ مۇگى بۇعىعا، ال تەرىستىڭ نۋى تەۋىپ جەسە دە، تەپكىلەپ جەسە دە جىلقىعا تاپتىرمايتىن ءورىس. سوندا بەس مىڭ ەمەس، بەس ءجۇز مىڭ جىلقى دا سىيىپ كەتەر ەدى.
— جەر تارىلىپ بارادى دەگەنىڭىز قايدا؟
— اڭگىمە سول جەردى قالاي پايدالانۋدا ەمەس پە. الگى ايتقان ون شارۋاشىلىقتا قوي دا، سيىر دا، جىلقى دا، شوشقا مەن ەگىن دە بار. بۇعان ءبىر كەزدە بۇعىنى دا ارالاستىرىپ بىلىقتىردى. سونىڭ ءبارى تەك ىرىمعا، ەسەپكە تانا. ايتپەسە، جىل سايىن ۇشتەن ءبىرى قىرىلاتىن، جۇزدەن ەلۋ قوزى بەرىپ، ءجۇنى بۇعىنىڭ باسىندا قالاتىن قويدىڭ كىمگە پايداسى بار؟ نە ەت بولىپ، نە ءسۇت بولىپ جارىتپاعان سيىردى باققانمەن كىمدى اقمۇرت قىلادى؟ ازداعان شابىندىق پەن جايىلىمدى بۇزاۋ بايلايتىن جەر قالدىرماي ايداپ تاستادىق، ال ونىڭ ءونىمى، ءتۇسىمى شە؟.. ءبىزدىڭ بۇكىل اۋداننىڭ استىعى تىڭ ولكەسىنىڭ ءبىر سوۆحوزىمەن سالىستىرعاندا ەشكىنىڭ تەبىنىندەي-اق. سول ءۇشىن قىرۋار تەحنيكا جيناۋدىڭ قانشا قاجەتى بار؟ كوكتەمدە بىرەر كۇن، كۇزدە بىرەر كۇن جۇمىس ىستەپ، جاز جاڭبىر، قىس قاردىڭ استىندا بوسقا ءشىريدى. بۇل ەل شارۋانى جەردىڭ ىڭعايىنا قاراي اۋداندىستىرۋدى بىلمەيتىن، داقپىرشەن، ايعايمەن سەمىرتەن ءجۇرت.
— ساكە، سول جۇرتتىڭ ىشىندە ءوزىڭىز دە بار ەمەسسىز بە؟
— ونىڭ راس، — دەپ سيعات ءبىرازعا دەيىن ءۇنسىز قالدى. بۋسانعان اڭىزدى، اڭىزدىڭ ءار تۇسىندا شوشايىپ-شوشايىپ وتىرعان قۋ مولاقتاردى سۇزىلە شولىپ شىقتى دا: — بارمىز!-دەدى. — بارمىز!.. ەكى ءجۇز شارشى شاقىرىمنىڭ ورمانىن وتاپ تاستاپ، ەندى شىبىق شانشي الماي وتىرمىز. جەردىڭ رەلەفى، توپىراقتىڭ ءنارى وزگەردى، وزەن سۋالدى، ورماننىڭ ورنىن ارام بۇتا باستى دا ىلعال كەتكەن سوڭ، كەشەگى جايىلىم مەن شابىندىق قۋ تاقىرعا اينالدى. وسى ما ەستىگىڭ كەلگەنى؟..
جىن قاققانداي شارقىلداپ ساتال-ساتال تەحنيچكا قۋىپ جەتتى دە توڭقالاڭ اساتىنداي لىقسىپ بارىپ كىلت توقتادى. قول كوتەرگەن سان سانىچكا دۋدارباس شوفەر:
— مەرزاۆچيك بولا ما؟ — دەپ بەجىرەيە قالدى.
— سام تى مەرزاۆچيك! — دەپ سان سانىچ تا شىرت ەتىپ، شورت سىندى. —مەرزاۆەس!.. جىلۋ جينايتىن جەردى تاپقان ەكەنسىڭ!
— ءا، وندا تىرپىلداي تۇرىڭدار، دەنساۋلىققا جاقسى بولادى! — دەپ دۋدارباس سالدىر-گۇلدىر اتقا جونەلگەن، دوڭعالاق استىنان ۇشقان سۇيىق بالشىققا بوكسەسىن بوياپ الىپ سان سانىچ قۇنجىڭداپ قالا بەردى.
— مەرزاۆچيك! — دەدى سان سانىچ. —داۆيت نادو تاكيح مەرزاۆچيكوۆ! — دەدى.
سيعات ءماز بولىپ كۇلدى.
— تاپتاپ كەتپەگەنشە قۇدايعا شۇكىر! — دەپ باس تەرىسى بىرىسىپ، پۇشايمان بوپ قالعان سان سانىچتىڭ كەيپىنە كەكەتە قاراعانداي بولدى. — دەگەنمەن، زامانداس سەنىكى، — دەپ بەكەتكە سونان سوڭ بۇرىلدى. — سەن مانا ءابدىجاپاردى ايادىڭ. ءابدىجاپار ءبىر ەسەپتەن توزعان ادام. كۇنى توزعان. سونان سوڭ دا قايىرىمىنان قاسكويلىگى بۇرىن جۇرەدى.
ايتقانىڭدى ورىندايدى. قاجەتتى شارۋادان كورى كەرەكسىز ءىستى تىندىرۋعا بەيىم. ءسويتىپ ءجۇرىپ تۇيەنى تۇگىمەنەن جۇتادى. ءسويتىپ ءجۇرىپ كىسى بولعىسى كەلەدى. كىسىلىككە ەنشىلەس بولۋعا اۋەس. ال الگى مەرزاۆچيك تۋرالى نە دەر ەدىڭ؟.. ءبىر ەستى ادامنىڭ ايتقانى ەسىمدە قالىپتى: سوتۆورەنيە چەلوۆەكا ەششە نە زاكونچەنو دەيدى. دۇرىس ءسوز. ءبىراق ءسوز عانا. ونەردە ايتىلا بەرەدى. ال ومىردە شە؟..
بەكەت ۇندەگەن جوق. بۇل جاۋاپقا ءوزىنىڭ دايار ەمەس ەكەنىن سەزىپ تە، مويىنداپ تا كەلەدى. جىلى دا بولسا سيعاتتىڭ سىز تارتقان جۇزىنەن جاسقانىن، بۇقپالاپ قۇتىلعىسى كەلگەن. وسى ءبىر ءپالساپاسى كوپ پالەلى اڭگىمەنىڭ قاجەتى قانشا ەدى؟ دوي-دالادا ۇيىقتاپ قالعان ءبىر شوفەردىڭ، قاڭعالاقتاپ قۋىپ جەتكەن ءبىر "مەرزاۆچيكتىڭ" سيعات قادالاتىنداي بەكەتكە نە قاتىسى بار؟ مەزى قىلعان ديرەكتوردىڭ تىعىرىعىنان قۇتقاراتىن تاعى ءبىر "مەرزاۆچيك" كورىنبەس پە ەكەن دەپ كەيىنگە كوز تىگىپ ەدى، يرەلەندەگەن باتپاق جول بوس جاتىر ەكەن.
— ەل باسىنا كۇن تۋعاندا ادامنىڭ بەت-جۇزىنە قانىقتاپ قاراۋعا دا مۇرسات بولعان جوق، — دەپ ديرەكتور اڭگىمەسىن قايتا باستادى. — يدەال ءۇشىن، زامان ءۇشىن ءبارىن سالدىق، ءبارىن تىكتىك. ۋاقىت سونى تالاپ ەتتى. كەشەگى سۇراپىل سوعىستىڭ بىتكەنىنە دە جيىرما بەس جىل بولىپتى، ودان بەرى دە ءبىر ۇرپاق جاڭعىرىپتى. توق تىرلىك، تىنىش ءومىر باستالدى دەيمىز. ال، ونىڭ ار جاعىندا شە؟.. ەرتەڭگى كۇن قانداي بولادى؟ سەن ەلىڭدى دۇنيەنىڭ جۇزىنەن وقشاۋلاپ، قالپاق استىنا بۇركەپ قويعان جوقسىڭ عوي. ەل تاعدىرى جايلى نە ويلايسىڭدار؟ بۇگىنگى ۋايىمىڭ، ەرتەڭگى ارمانىڭ قانداي؟.. ايتپەسە، كەشەگىمنەن بۇگىنگىم ارتىق دەپ كومپىس تىرلىك كەشىپ، ايتەۋىر ءومىر سۇرە بەرۋگە بولا ما؟..
— ءسۇرىپ ءجۇرمىز عوي؟ — دەپ بەكەت كۇڭك ەتە سالدى.
— سولاي ما؟ — دەپ سيعات ونىڭ ناۋمەز جاۋابىنا رەنىش بىلدىرە كۇرسىنىپ الدى. — مەنىڭ ءبىر وكپەم، بۇگىنگى جاستاردىڭ كوبىندە ءوزىن-وزى كۇرەسكە دايىنداۋ جوق، كۇرەسكەر بولامىن دەگەن نيەت جوق. بۇل ۇرپاقتىڭ، قالا بەردى ەلدىڭ ءناسىلىن تۇسىرەتىن دەرت.
— ساكە، سىزدەردىڭ ۋاقىتتارىڭىز باسقا بولعان جوق پا.
رومانتيكاسى، قيىنشىلىعى بولدى، ريەۆوليۋسيا كەزىنە، جاۋگەرشىلىك كەزىنە تاپ بولدىڭىزدار. جاۋ بولعان سوڭ تانداپ جاتقان جوقسىزدار، اتاتىن مەشەنىڭىز دە دايار ەدى. ال ءبىزدىڭ مەشەنىمىز... ءبىز بالتا ۇستاپ ءجۇرمىز، قوي باعىپ ءجۇرمىز، بارانكا ۇستاپ، مەرزاۆچيك سۇراپ ءجۇرمىز.
جۇرتتىڭ ءبارى بىردەي كوسموناۆت، ءبارى بىردەي عالىم بولا بەرسە... ول الدەبىرەۋدىڭ ماڭدايىنا جازعان باقىت ەمەس پە؟..
— قورامساعىڭ بوس بولماسا الاتىن قامال تابىلادى. ءار ۋاقىتتىڭ ءوز قايشىلىعى بار. سوعان وراي ءار ۇرپاقتىڭ اتقارار مىندەتى دە بار. ايتالىق، سوڭعى جيىرما جىلدىڭ ىشىندە وسى اۋداننىڭ ەڭبەككە جارايتىن ەستيار حالقى قىرقىنشى جىلمەن سالىستىرعاندا ەكى ەسەگە جۋىق ءوسىپتى. ال ور ادامنىڭ قوعامدىق جۇمىسقا جىبەرگەن ەڭبەك كۇنى قىرقىنشى جىلدىڭ دەڭگەيىندە قالعان. سوندا حالىقتىڭ ەكىدەن ءبىرى عانا قارەكەت ەتىپ، قالعانى بوس جۇرگەنى مە؟ جارايدى، تەحنيكا ارالاستى دەرسىڭ، ءبىراق جەيتىن اۋىز، توزدىراتىن يىق كوبەيگەن سايىن تۇتىناتىن قاجەت تە كوبىرەك كەرەك ەمەس پە.
— ساكە، الۋشىسى بولسا، التىننان باستاپ اقتوقاشقا دەيىن تابۋعا بولادى توي، — دەدى سان سانىچ. — تەك مال تاپقىسى كەلەتىن جۇرتتا نيەت پەن كوڭىل، ەرىنبەيتىن كومپىس قول بولسىن دە.
— مىنەكي، اڭگىمە سوندا. التىندى دا، اقتوقاشتى دا الۋشى تابىلار-اۋ، ءبىراق سوعان الۋشىنىڭ قابىلەتى جەتسە دە. ءقازىر ءاربىر ەكى سەمياعا ءبىر ات، ءاربىر جيىرما سەمياعا ءبىر موتوسيكل، ءاربىر ءجۇز سەمياعا ءبىر جەڭىل ماشينادان كەلەدى. ال ءبىزدىڭ اۋدان ەڭ كەدەي اۋدان. بۇل بايلىق پا؟
— بايلىق بولماسا دا بارلىقتىڭ بەلگىسى دە.
— وتىرىك ايتاسىڭ. وتىرىك! — دەپ سيعات كەسىپ تاستادى. — بايلىق، بارلىق دەگەن ساقتىق قور. ال كازىرگى سەمياداعى ءبىر كولىك تەك تۇرمىس قاجەتىن وتەۋ ءۇشىن كەرەكتى ۋاقىتشا مۇلىك. سەن سول سەميانىڭ وشاعىنا ءۇڭىلىپ قارادىڭ با؟.. قاراعان جوقسىڭ. بۇرىن توي، ءبىر اۋىلعا، ياعني ءبىر بريگاداعا بىر-ەكى مەحانيزاتور ەدى. ءقازىر ءار ۇيدە ءبىر مەحانيزاتور دەۋگە بولادى. سولاردىڭ اي سايىنعى تابىسى قانداي؟ سەن سەميانىڭ ورتا تابىسىن ەسەپكە الما، ور ادامنىڭ قوعامدىق ەڭبەكتەن تاپقان ورتا جالاقىسىن ايت.
— ەكونوميست ەمەسپىن، ونى كىم ەسەپتەپتى، — دەپ سان سانىچ تۋرا جاۋاپتان جالت بەرىپ شىعا كەلدى.
— اڭگىمەنىڭ بۇكىل ءتۇيىنى وسىندا، — دەدى سيعات. — ءار ءۇيدىڭ وتاعاسى كوكتەمگى ەگىس، كۇزگى وراق كەزىندە عانا كىسى بوپ جۇرەدى دە قىس بويى ءشوميىپ، ايىنا ايەلىنىڭ قولىنا قىستىراتىن ون بەس جيىرما سومىنان قورلانادى. ال ونىڭ جوق دەگەندە ءۇش-تورت، ايتپەسە جەتى-سەگىز، ونعا دەيىن بالاسى بار. ولاردىڭ ءسۇتى مەن شاڭىراعىنىڭ وتىن-سۋى وسى كۇنگە دەيىن قاسقا سيىر، شولاق بايتالدى پەنسيونەر شالداردىڭ موينىندا. سونان سوڭ دا كولحوز، سوۆحوزدىڭ جۇمىس قولى ناۋقاننان تىس ۋاقىتتا لەسحوز بەن لەسپرومحوزدى ءتىمتىنىپ، كالىمششيك بوپ قاڭعىرىپ كەتۋگە ءماجبۇر. ال ءۇي شارۋاسىنداعى ايەلدەر جالپى جۇمىسسىز وتىر. نەمەسە وشاقتىڭ باسالقاسى سوۆحوزدا، قالعان مۇشەلەرى كەز كەلگەن مەكەمەدەن كاسىپ تاۋىپ ءجۇر. مال تاپقاننىڭ جازىعى جوق دەيدى قازاق، ءبىراق، مالدى كۇنكورىس ءۇشىن ەمەس، ءومىر ءسۇرۋ ءۇشىن، راقات ءۇشىن جيناماس پا ەدى؟!.
— كۇنكورىستىڭ اتى كۇنكورىس قوي، ساكە، — دەدى سان سانىچ. — اركىمدە ءبىر كەڭىردەك بار. سايىپ كەلگەندە، اباي ايتقان: ەسەكتىڭ ارتىن جۋساڭ دا مال تاپتىڭ كەرى بوپ شىعات تا.
— نەنى ايتساڭ دا الدىڭنان شىعا كەلەتىن، ايتەۋىر ءبىر اباي بار. ودان بەرى قانشا زامان ءوتتى؟ قاي زاماندا ءومىر ءسۇرىپ وتىرمىز؟..
— ءجا، قويشى، ساكە! قايداعى ءبىر "مەرزاۆچيككە" بولا دۇنيەنى پارىلتاي. كەلدى، كەتتى، كوڭىلدەن عايىپ! دۇنيە "مەرزاۆچيكتەرگە" قاراپ قالعان جوق قوي.
— اڭگىمە قاراپ قالعاندا ەمەس، قوعام سول مەرزاۆچيكتەردەن جەركەنۋى كەرەك.
— جەركەنىپ كەلە جاتقان جوقپىز با.
— جەركەنسەڭ سەن عانا جەركەنىپ كەلەسىڭ. ءار قۇبىلىستىڭ الەۋمەتتىك سەبەبى بار. تەك قىلمىستىڭ عانا ەمەس، جابىلىقتىڭ دا الەۋمەتتىك تامىرىن تاۋىپ، سوعان ورتا، قوعام بوپ بالتا شاپپاي ءبىز كىسىلىككە جارىمايمىز. جابىلىقتى تەك ادامنىڭ جەكە باسىنىڭ ءمىنى دەپ ساناۋعا بولمايدى... اتتەڭ، ءوتىپ كەتكەن الپىس بەس جىل عۇمىرىمدى ەشكىم قايتىپ بەرمەيدى!..
— بەرسە نە ىستەر ەدىڭىز؟
— بەرسە مە؟.. بەرسە باياعىداي كوپ نارسەدەن قايمىقپاعان، بۇقپاعان بولار ەدىم...
وتكەن ومىرىنە وكىنىشى جوق پەندە بار ما ەكەن؟ بەكەت بوپسالاپ ارعى-بەرگى ۋاقىتتى شولعان بوپ ەدى، ەشبىر شىرعالاڭعا اپارىپ سيعاتتى قوسا المادى. شاشىلمايتىن ادامنىڭ سوزىنەن دە، جۇزىنەن دە كىربەڭ ۇستاۋ جىلىمنان تەبەن سۇزگەنمەن بىردەي، ونىڭ كۇلىپ تۇرىپ تا تولقىمايتىن اجارىنان مۇڭ تاپپاعان سوڭ، ايتەۋىر ءبىر كەزدە ماڭدايعا تيگەن تاياقتىڭ زاردابى قالعانىن بەكەت كوڭىلىنە ءتۇيدى دە قويدى.
كۇن ەڭكەيگەن سوڭ قارا جەل تۇردى. قارا جەل كوز ۇشىندا قاراقۇرىق ساعىم بوپ شالقىدى. الىستان كورىنگەن اۋىل توبەسى قاراقۇرىق ساعىمدا تولقىن ۇستىندەگى شوعىر-شوعىر جەلكەندەي تەڭسەلىپ، كوشىپ بارا جاتقان سەكىلدى. قانتوبەدەن بەرگى ون شاقىرىم قاشىقتىق ۇزارىپ كەتتى. اۋەلدە ىسسىلاپ، بەكەت پەن سان سانىچ سىرت كيىمىن شەشىپ قولىنا العاندا سيعات گالستۋگىن عانا بوساتقان، ەكەۋى ىزعىرىق قاتايعان سوڭ كايتا كيىنگەندە ول جەلبەگەي كوستيۋمىنىڭ ءوڭىرىن قاۋسىرىندى دا قويدى. جولدىڭ قىرى مەن قيىرشىعىن تانداپ باسسا دا، بەكەت پەن سان سانىچ ەتىكتەرىن اۋىرلاتىپ العان ەكەن، ۇرتىنا قىلاۋ جۇقپاعان سيعاتتىڭ باتەڭكەسىن كورىپ، بەكەت جىميىپ كۇلدى.
— ساكە، جيىرما بەس جاسىڭىزدا اياعىڭىزعا نە كيدىڭىز؟..
ايتارىن ايتسا دا: "دوس باسقا، دۇشپان اياققا قارايدى" — دەپ باس سالا ما دەپ قيپاقتاپ قالعان. جىگىتتىڭ ءباتۋاسىز ساۋالىنا سيعات شامدانعان جوق، ءبىراق ءباتۋاسىز دەپ زايا دا جىبەرمەي:
— جيىرما بەسىمىزدە اياقتىڭ باسى تۇرماق، استىنا قاراۋعا ۋاقىت مۇرسات بەرمەدى مە، — دەپ جۇمباقتاپ قانا جاۋاپ قايىرعان بولدى. — جيىرما بەس جۇرتتىڭ بارىنە ب ا ق بولىپ قونا بەرمەگەن شىتار. ەستە قالعانمەن ەسكە الۋعا بولمايتىن ساتتەر دە باستان كەشەدى.
قىرسىقتىرىپ المايىن دەسەڭ قاجاي بەرىپ قايتەسىڭ دەگەندەي سان سانىچ بەكەتكە كوزىنىڭ قيىعىمەن ەسكەرتۋ جاسادى دا، اڭگىمەنى ادەيى تەرىس تۇرتكىلەپ:
— قىرىقتان اسقان سوڭ قىلىشىڭدى كۇندە سۋىرا بەرمەيسىڭ، جيىرمانىڭ بەسىندە جىرعاپ ءبىر قالعانعا نە جەتسىن! — دەپ ۋاقىتتىڭ ءوتىپ بارا جاتقانىنا ساقالى كىنالىدەي-اق دوبالداي ساۋساقتارىمەن يەگىن قىشىر-قىشىر قاسىپ الدى.
- الدىندا تۇمىر بولعان سوڭ جيىرمانىڭ بەسىندە جىرعاپ قالۋ مىندەت ەمەس شىعار. ال مىناۋ دۇنيەنى ىرعاپ ءبىر كورۋ كەرەك دەسەڭ ءبىر ءجون، — دەپ سيعات بۇرا شاپقان سان سانىچتى شاۋجايلاپ، تاعى دا ءسوز توركىنشە قايىرىپ سالعانداي بولدى. — بەكەت، وسى سەنىڭ جاسىڭ نەشەدە؟..
— وتىز دەگەن زاۋالدىڭ باسىن قايىردىق قوي. ونى نەگە سۇرادىڭىز؟
— دەمەك، بۇگىنگى ەل باسقارعان ازاماتتاردىڭ كوبى سەنىڭ زامانداستارىڭ. زامان دا سەنىكى. عىلىمي – تەحنيكالىق پروفەستىڭ ادام جانىنان باسقانىڭ بارىنە بيلىك جۇرگىزگەن ۋاقىتىندا بىلىمدىدەن شىققان ونەگەنى دە كورۋىمىز كەرەك قوي. سەن مەنىڭ جيىرما بەس جاسىمدا نە كيگەنىمدى سۇراما. سول جاستا وزدەرىڭ نە كيىپ، نە ىشكىلەرىڭ كەلەدى.؟ توتەسىنەن ايتساق، الگى التى اي قىس بويى اي سايىن تاباتىن ون بەس، جيىرما سوم جالاقىعا نە ءىشىپ، نە كيۋگە بولادى؟.. سولاي باۋىرىم، ىشەتىن اۋىز ۇلكەن، ال قاسىعىڭ كىشكەنتاي.
— جۇرتتىڭ بارىنە جۇمىستى قايدان تاۋىپ بەرەرسىڭ، — دەپ سان سانىچ شاراسىزدىق ءبىلدىردى. — بۇل اۋداننىڭ شارۋاسى جىل مەزگىلىنە بايلانىستى عوي. امال قانشا...
— اقىلعا سالسا، امال دەگەن تولىپ جاتىر، — دەدى سيعات. — ول ءۇشىن كۋلاكتىڭ قوماعايلىعىڭداي نىق تا تۇراقتى شارۋا كەرەك، شارۋاعا باسشى كەرەك. قوي باققان ەكەنسىڭ، ءبىر ساۋلىقتان جارتى قوزى ەمەس، ەكى قوزى ال. ارينە، قوي دەگەن جۇمىرتقادان شىعىسىمەن ون سەگىز كۇننەن سوڭ قازانعا تۇسەتىن برويلەردىڭ تاۋىعى ەمەس. ايتسە دە جاز جايىلىمعا عانا سەنبەي، ارتىعىن جىل ون ەكى اي بورداقىلاپ، ەت كومبيناتىنا اي سايىن ايدا دا ءتۇر. ونىڭ سانىن بالەنباي مىڭعا جەتكىزەم دەپ قارابايعا ۇقساپ كوز الدىندا جايىپ وتىرۋدىڭ نە قاجەتى بار؟ مىندەت — اسىراۋ ءۇشىن باعاتىن اڭ ەمەس، ازىق قىلۋ ءۇشىن ەمەس پە. ايتپەسە، ءبىر قويدىڭ ورنىنا ەكى پيۋشكا ۇستا دا ونى جەر ەمگەن وزەن بويىنداعى باۋ-باقشالى، كارتوپ-شالقام وسىرگەن جۇراعاتتارعا بەر. ورىستەگى ءبىر سيىردىڭ ورنىنا ءبىر بۇتى نەمەسە ون جىلقى سال. قايىراتىن تاياق سەنىكى بولعانمەن وتتايتىن اياق وزىنىكى. ومارتانى كاسىپ قىپ، شىبىنعا باپ بولماسا، شۇيگىن ءورىستىڭ كەرەگى جوق. جۇمىس دەگەن وسى. كۇرەككە بوق قاشاندا تابىلادى. ءبىراق سول كۇرەكتى تەك بوققا ەمەس، بوتالى تۇيە تاباعىن ەڭبەككە جۇمساۋ كەرەك قوي.
— ول ءۇشىن كۇرەك ۇستايتىن ەپتى قولعا اقىلدى باس تا كەرەك شىعار-اۋ، — دەپ سان سانىچ ءوتىپ بارا جاتقان اڭگىمەنىڭ قولامتاسىنا قوردا تاستاعانداي بولدى. — ءبىز ەندى ول تىرلىكتەن قالعان ادامبىز عوي، مىنا ءبىلىمدى جاستار بىردەمە بىتىرمەسە...
— ديپلوم ون ادامنىڭ بىرىندە، اتتەستات مەرزاۆچيكتەردىڭ دە قالتاسىندا ءجۇر، — دەدى سيعات. —ءقازىر ورتا، ارناۋلى ورتا ءبىلىم جاپپاي مىندەت بولعان زاماندا قىزدان تىلەرمىز — ءبىر ازاماتتىڭ وشاعىنداعى سورى، ءبىر جارىمەستىڭ شەشەسى بولماسا ەكەن دەپ ۋايىمدايمىز. ال ازاماتتان شە؟.. ماعان سالسا، جۇرتقا اتتەستات ۇلەستىرمەي تۇرىپ، مەكتەپ ەسىگىن اشاردا بالامدى پسيحياتورعا اپارعان بولار ەدىم. كىسىشككە دەگەن ەمتيحان وسىدان باستالسا كەرەك. كىم ەل باسقارادى، كىم كۇرەك ۇستايدى، بارىنە دە اۋەل باستان باۋلىعانعا نە جەتسىن. مۇنسىز ءبىز اركىمنىڭ قابىلەتىنە، اركىمنىڭ قاجەتىنە قاراي دەگەن كوممۋنيزم پرينسيپىنە جەتە المايمىز. جاۋىز بەن قاسكوي، كارەريست پەن كۇنشىل—دارىنسىزدان، توعىپشار — جابىدان، پارىقسىز داراقى — تەكسىزدەن. ادامنىڭ ساناسى مەن تەگىنە سوسۋراۆنيلوۆكا ءپرينسيپى جۇرمەۋگە ءتيىس!..
تاۋسىلىپ سويلەگەن سيعات الدەكىمگە ءۋاجىن وتكىزە الماعانداي شيرىعىپ، ءوزىن-وزى ىشتەي جەپ، قاجش كەلە جاتقان. تالاسپاگان، ىڭعايىن تاۋىپ كوڭىل جارىستىرماعان قاسىنداعى ەكى سەرىگىن دە ءدال ءقازىر ساناتقا قوسار سىڭايى جوق. كوگى تۇلەمەگەن، كوسەۋگە جارارلىق اتاشتان دا جۇرداي وڭشەڭ ءبىر جالاڭاش تاۋلاردان كوزگە دە تياناق تاپپاي اينالىپ كەپ تاعى دا بەكەتتى قاجادى.
— تەمىر بەتون اياقتىڭ استىندا جاتقاندا بۇزاۋ بايلايتىن قازىق ءۇشىن قاراعاي جىقپاي، ەندى تابيعاتقا دا ءبىر مەزگىل تىنىس بەرەتىن ۋاقىت جەتتى. سەن ماعان مىناۋ جۇتاپ قالعان تاۋلاردىڭ قياسىنا تەحنيكا شىعارىپ، سوقا سالىپ بەرشى؟ ادىرا قالعان اڭى مەن قۇسىن ايتپاي-اق قويايىن، كەشەگى يت تۇمسىعى وتپەيتىن ەسىل تايگانى قالپىنا كەلتىرىپ كورشى؟.. سولاي!.. ويلانباي ىستەگەن شارۋانىڭ سوڭىندا وسىنداي شەشىلمەيتىن ساۋال قالادى. وعان سەن ميىڭدى اشىتپاساڭ، مەرزاۆچيكتەر باس قاتىرىپ جاتپايدى.
بۇل ءوڭىردىڭ جۇتاپ كەتكەنى دە راس. بەكەتتىڭ وسىدان جەتى جىل بۇرىن كورگەن التايى باسقالاۋ ەدى: اۋدان مەكەمەلەرىنىڭ قوسالقى شارۋاشىلىعىن بىلاي قويعاندا، ور ساي، ور وزەننىڭ ساگاسىندا وتىراتىن مال فەرمالار، ومارتا، قۇرىلىس ماتەريالدارىن دايىندايتىن لەسوپيلكالار مەن قۇستارلار ءيىن تىرەسەتىن؛ قاي قۋىسقا كىرمەسەڭ دە بەس-التى ءتۇتىن، الدىڭنان ۇركە قاشاتىن مال، ءۇرىپ شىعاتىن يت تە ەن تايگانىڭ ىشىندە ەل بارىن سەزدىرىپ، اڭشى مەن ورمانشىنىڭ زايمكە-بەكەتى كەز كەلگەن بىتقىلدان كۇتىپ الاتىن. كۇرىشكە ەرگەن كەرمەكتەي لەسپرومحوزعا ىلەسكەن لەسوپيلكالار بولماسا، باسقاسى ءقازىر قۇرىعان. اتتىعا وتكەل بەرمەيتىن وزەندەر تۇياق شىلامايتىن ارىق بوپ قالعان سوڭ، جاعاسىنان جايلاۋ دا كەتكەن. اۋەلدە الدەكىمدەر تاۋ شىندارىنىڭ مۇزى تاۋسىلعاندىقتان دەپ سىلتاۋراتقىسى كەلگەن، گەودەزيەتەر مۇزدان ەمەس، جەردىڭ رەلەفشىڭ وزگەرۋىنەن دەپ دالەلدەدى. قالاي دا بۇلت شاقىراتىن ورمانى، بۋ قوزداتاتىن شىعى تۇرماعان سوڭ، ىلعال دا تاز توبەلەردى مەنسىنبەيتىن بولۋعا كەرەك. مىڭ اعاش كەسىلسە، ونىڭ بوداۋىنا ون – اق شىرپى قادالادى ەكەن. ونىڭ ۇستىنە التايدىڭ اعاشى دا كىناز، تۇقىمىنان بولماسا، كوشەتتەن كوبەيمەيدى. توپىراعى دا كىرپياز، قاراعاي مەن كەدردەن باسقا شىرشا، سامىرسىنداردى قابىلداي بەرمەيدى. بيىكتەن جوعالتقان ورماننىڭ گەكتارىن ويدان تولتىرماق بوپ لەسپرومحوز ازداعان شابىندىق پەن جايىلىمدى ايداپ تاستاپ بوز شىرشا ەگىپ ەدى، قۇر جەر تارىلتقانىمەن قويماي ول دا تورت-بەس جىلدان سوڭ قۋراپ قالىپ جاتىر.
5
...الدىمەن اسحانانىڭ كۇيگەن شىجىعى قاسىدى. وعان قوڭسى شۋلىعى مەن شارابىن، شارشىسى مەن اراعىن ارالاستىرىپ ساتاتىن ۋنبەرسال دۇكەننىڭ الدىندا ءبىر توپ جىگىت گۇجىلدەسىپ تۇر ەكەن، بۇركىتتەن جاسقانىپ جەمتىكتەن قاشقان قارعالارداي ديرەكتوردى كوردى دە، تاسا-تاسانى ساعالاپ تارقاي باستادى. اۋىلعا كىرە سان سانىچ تاعى دا ارتىنا جالتاقتاپ، قيپاقتاي بەرگەن.
— نەمەنە، مارفانىڭ قازانى وتتان تۇسەتىن مەزگىل بولىپ پا ەدى؟ — دەدى سيعات. —بىزدە بەت جوق، شاقىرساڭ بارا بەرەمىز.
— ەرۋلىككە جۇرە قويسا مارفانىڭ كوجەسى قاشپاس-اۋ، — دەدى سان سانىچ. — مەن الگى ءيتتى ۋايىمداپ تۇرعانىم. وقىستا بىردەمەگە ۇشىراپ... ونداي جەتەككە جۇرمەيتىن جەتەسىزدىڭ جۇرتقا قىرسىعى كوپ بولادى.
— قورىقپا، قىرعاندا ءبىر مەرزاۆچيك پايداسىن تاۋىپ كەلەر.
— سول يت مەرزاۆچيك تابۋعا دا جوق-اۋ...
شاتىرىن قىزىل قىشپەن جاپقان ەگىزدىڭ سىڭارىنداي بىركەلكى اعاش ۇيلەردىڭ قورا-قوپسىسى كوش جەردە: اۋلانىڭ كوركىنە بولا ەگىلگەن جابايى المانىڭ شەشەگى ەندى عانا كۇشىكتەي باستاپتى. جازعا سالىمنىڭ شۋاعىمەن اشىلعان تەرەزەلەردىڭ قاۋسىرمالى قاقپاعى كۇن قايتا جابىلىپ جاتتى. كوشە بويىندا كۇرەسىن دە جوق. الدەبىر قاڭعىرعان سيىردىڭ ادەپسىز تاستاپ كەتكەن جاپاسىن توڭقاڭداعان قارا شال ءسۇت بەتىنەن قايماق قالقىعانداي كۇرەكپەن ەپتەپ سىپىرىپ الدى دا، باقشاعا توگىپ كايتتى. وسىنىڭ ءبارى بەكەتكە ۇقىپتىلىقتان كورى "سەرى كەپ قالدى"، "سەرىي پريەحال" دەيتۇعىن اۋىل يەسىنەن تىكسىنۋدەن تۋعان ابىگەر سياقتى كورىندى.
— ءسىرا، ءبىزدىڭ ءۇي مونشا جاققان-اۋ، — دەدى سان سانىچ سيعات تاعى ءبىر شارۋامەن مەزگىلسىز ۇستاپ قالا ما دەگەندەي كيپاقتاپ.
— مارفانىڭ مونشاسى ىزدەگەنگە تابىلا بەرمەيتىنى راس، — دەدى سيعات. — ارقاندى تاپتاپ بەرسە ول دا ءبىر ءلاززات.
— قاسقىر مەن قازاققا سەنىپ ەت ساقتاما دەپتى عوي مەن سياقتى ءبىر كەرجاق. سەميا بولعان سوڭ ءبىر شاڭىراققا ءبىر قاتىن كەرەك-اق.
— ەكى بىردەي ەنەنى قاقتاپ ەمگەن قۋ ەدىڭ، سەنەن قۋساڭ قۇمالاق تۇسپەس. بار ەندى، بار!..
بۇرىن سىرالعى بولىپ كورمەگەن باس ينجەنەردى سيعات بەكەتكە "تانىپ ال" دەگەندەي ءبىراز شەشىندىرىپ باكتى. وزىندىگى جوق بولسا دا وزگەنى تىڭداي بىلەتىن ەلپەكتىگى ۇنادى. وققاعارى ءتىل مەن جاعىندا، جاتتى دا، جاقىندى دا جورعا مىنەزىمەن جىعاتىن جامپوز با دەپ قالىپ ەدى. تاياققا دا، تاراققا دا ساۋىرىپ توسەپ ۇيرەنگەن، ەسەكتىڭ جۇگىن ارتساڭ ىڭق ەتپەيتىن كومپەستىگى كۇنكورىس ءۇشىن ەمەس، كۇنكەپىتىلىگىن اڭعارتقان سياقتى. مەزگىلىمەن ۇيگە كايتۋعا دا باستىعىنان پۋتيەۆكا سۇراپ تۇرعانىنا قاراعاندا سيعات تا ونىڭ وسى مىنەزىن پايدالانىپ توقىمىن كەپتىرمەستەن جەگەتىن كورىڭدى.
كەڭسە بەرىك ەكەن. سۇيەگى شاشىلۋعا جاقىن ساۋدىراعان شال كىلت اكەلىپ بەردى. سيعات راسىمگە بولا سالەم بەردى دە يەگىنىڭ استىنداعى كەپكەن سالىندىداي قۋراپ قالعان بايعۇستى جاقتىرماعان قالپى:
— بالاڭ قايدا؟ — دەپ زىرك ەتتى.
— بالا ما؟ — دەپ شال سيعاتقا جىرتيىپ ءبىراز ءۇڭىلدى. —بالا ەمەس، مەن قىزدىڭ قولىندا تۇرام عوي، — دەدى. — ول شىركىن الگى... الگى، الگى... قاپ قۇداي-اي، الگى... الگى بەسىنشى تۋماسىنا بەرەتىن وكىمەتتىڭ تيىن-تەبەنىن اكەلۋگە سابەزگە كەتىپ ەدى...
— پەنسيا الامىسىڭ؟
— ءالامىن، شىراعىم، ءالامىن، — دەدى.
— ەندەشە اللا رازى بولسىن دەپ ۇيىندە جاتپايمىسىڭ. الدە قويما مەن دۇكەن اراسىنداعى قىسقا جولدان قىزىڭا وردەن تاۋىپ بەرەيىن دەپ پە ەدىڭ؟!
— ە، وردەن بار عوي، شىراعىم، بار، — دەدى شال. — تۇركىسىپتەن بىرەۋىن، ترۋدارميەدەن بىرەۋىن تاققام، — دەدى.
— ءجا، اناۋ لوكاتورىڭدى تارتا تۇرشى، كەڭسەگە كىرىپ الايىق، — دەپ سيعات شالدىڭ بىرىسقان باسىنداعى تەبىنگىدەي قالقان قۇلاعىش دا جاقتىرماي تىلىمەن تۇيرەپ ءوتتى. — بۇل قازاق لەكەرلەپ كۇن ءولتىرۋدى قاشان قويار ەكەن؟!. قامشى ورنىنا قۋراي قىستىرىپ جۇرەتىن ەجەلدەن ادەتىمىز ەدى...
ەكەۋى كەڭسەدە ەداۋىر وتىرىپ قالدى. شارۋانىڭ جالپى اۋقىمى، جاڭا سمەتا، جاڭادان اشىلاتىن بولىمشەلەر مەن قوسالقى شارۋاشىلىقتىڭ كولەمىن، جىلدىق جوسپارىن اقىلداسىپ بولعانشا شام دا جانىپ ەدى. ەل ورىنعا وتىرا تىسقا شىققان بەكەت كۇلدى-كومەش بوپ سيعاتتىڭ ۇيىنە كۇندە سۇيرەتىلىپ بارۋعا قىسىلدى دا جاتاقحاناعا بۋرا تارتقان، سونى سەزگەندەي:
— جاتاقحانا ساتان ەندى قول ەمەس، — دەدى سيعات. — كوپتىڭ ورتاسىندا كوسىلىپ جاتا المايسىڭ. بىرەۋدىڭ ءجۇزى جىلى، بىرەۋدىڭ ءسوزى جىلى، بارىنە كۇلىپ قاراپ، بارىنە بىردەي جالپاق شەشە اتانساڭ قاسيەت قاشادى. قىسى-جازعى قارا قوس ادامنىڭ ساناسىن دا قارايتىپ جىبەرەدى، سوندىقتان تاعى تايگا دەگەن ۇعىمدى دا ءبىر جولا ءوشىرىپ تاستاۋ كەرەك. قۇدايعا شۇكىر، وسىندا باسپانا جەتەرلىك. اناۋ ءتورت بولمەلى كوتتەدجدىڭ بىرىنە كىر دە ەرتەڭ زاۆحوزدى زەرەندىگە جىبەرىپ قالاعان مەبەلىڭدى الدىر.
قاتىن العانشا كۇتۋشى ۇستارسىڭ. ال بۇگىنشە ءبىزدىڭ مەكەن تارلىق قىلماس.
بەكەت اۋىل تورىندەگى اي جۇزىنە شىرت تۇكىرىپ تۇرعان تاكاپپار وسوبنياكتىڭ ەسىگىن امالسىز تاعى دا اشىپ ەدى.
سەگىزىنشى تاراۋ
1
بوكتەردەگى جالعىز ۇيدەن باران اتتى شال شىقتى. سامارقاۋ دۇنيەنىڭ شىرقىن بۇزباي، سامارقاۋ عانا ايانداپ كەلەدى. كوڭىلى بەي-جاي، ءجۇزى ۇيقىدا سياقتى ەدى. باسىندا پۇشپاق بورىك، ۇستىندە شولاق شيدەم شەكپەن، اياعىندا ساپتاما؛ بوكتەردەگى جەر كەپپەي تىگىلگەن جەتىم كيىز ءۇي سياقتى شالدىڭ سىرت كيىمى دە ەسكىنىڭ جۇرناعىن باياعىدا جوعالتىپ العان بۇل وڭىرگە وعاشتاۋ، ءۇشى ەسىمسىزدەۋ كورىنگەن. جەز تاسپامەن شاندىعان توبىلعى ساپتى سارى الا قامشىسىن ەردىڭ قاسىنا قىستىردى دا، كۇنگەي-كۇنگەيدى ءبىر شولىپ شىقتى. تارعىل مىسىقتىڭ جانارىنداي شاقىرايعان شاعىر كوزدەرىندە دۇنيەگە دەگەن سەكەمشىل كۇدىكپەن قوسا مىناۋ مەڭسىز اسپاننىڭ ءموپ-مولدىر نۇرىنداي سالقىن سۇس بار ەدى. مۇرنى جوتالى، ودىرايعان بەت سۇيەگىندە، كوستيگەن شىقشىتى مەن سورايعان استىڭعى يەگىندە ارتىق ءبىر جاپىراق ەت جوق، ساقال-مۇرتى شىمقاي بوز؛ ءىرى تۇلعاسى، توزا قويماعان قىزىل كۇرەڭ ءجۇزى شالدىڭ ءال-اۋحاتىنىڭ دا، قاجىر-قايراتىنىڭ دا قالپىندا ەكەنىن اڭعارتقان.
شەرۋباي تىزگىندى شامىرقانا جۇلقىپ، ورمان شەتىندە ءۇيىر-ۇيىر بوپ شوعىرلانىپ جاتقان جىلقى قاراسىنا جالتاقتاي بەرگەن اتىن جىندىسايدىڭ شۇپ-شۇبار تومارلى جوتاسىنا سالدى. قياداعى تاس قورىمنان جىلقى پىسقىرىپ ەدى، قوڭىراۋ سىلدىرىنان شال ساياقتىڭ ءۇيىرىن تانىدى دا ايالداپ جاتپادى. جىلانباۋىر تياگاچتاردىڭ ءتىسى جىرتىپ، سۇيرەتپە دوڭبەكتەردىڭ دىڭىنەن جىرىم-جىرىم بوپ توزىپ كەتكەن تومارلى قۇبا جوننىڭ ەتەگىنە ىلىنە بەرە الا قورجىننىڭ اۋزىن اشىپ، "پىسىمىلدا" — دەپ قول سالعانى سول ەدى. قوڭىراۋ سىلدىرىن ۇركىتىپ اسپان گۇرىلدەدى دە تاۋ-تاس جوڭكىلگەن مالدىڭ دۇبىرىندەي دۇركىرەپ جونەلدى. شەرۋباي قورجىن اۋزىنداعى قاتىپ قالعان جۇدىرىعىن جىلان مىجىعانداي سىعىمداپ، قياستىقتان بەت-اۋزى قيسايا، جىبىر-جىبىر ەتتى دە، "مىنا زاۋال تاعى دا كەلدى مە؟!" دەگەندەي كوكشىل جانارىن اسپانعا قادادى.
ينەلىكتەي دىردەكتەگەن تالپاق مۇرىن ۆەرتولەت جىندىسايدىڭ يىعىنان شىعا كەلدى دە، جەر-كوكتى ازان-قازان كوشىرىپ، ايۋلىنىڭ نۋىنا استى. ونان قايتا ورالىپ، شالدىڭ جەتىم ءۇيىنىڭ توبەسىنەن شانشىلىپ ءبىراز تۇردى دا، تاز تومپەشىكتەردى سان اينالىپ، اقىرى قونالقى تاپپاعانداي شىرت ۇيقىداعى التايدىڭ شىرقىن بۇزا جىندىسايدىڭ جەلكەسىندەگى زايمكەگە ءشۇيىلدى. سولاڭداعان ارقان باسقىشپەن الدەكىمدەر تۇسە باستاعاندا: "اتتەڭ، بىرەۋى مۇرتتاي ۇشسا ەكەن!" — دەپ تىلەپ ەدى، ءبىراق، نيەتى قابىل بولمادى، تالپاق مۇرىن ينەلىك تەزەك تاستاعانداي جۇگىن جەڭىلدەتىل الدى دا، لەسحوزدىڭ ورتالىعىنا دىردەكتەپ تايىپ وتىردى.
كۇركىرەگەن جاڭعىرىقتان شالدىڭ قۇلاعى تۇنىپ، ەسەڭگىرەپ قالعان سياقتى ەدى. سىلەيىپ ءبىراز تۇردى دا، قارىسقان قولىن قورجىننان سۋىرىپ الىپ، الاقانىنداعى كەدر جاڭعاعىن شاشىپ جىبەردى. ساۋىرى ۇرشىقتاي قۇر ات ءتىلىم-تىلىم دوڭبەك ىزىنە ءتۇسىپ سۇمەڭدەي جونەلگەن. يەسىنىڭ كۇندەگى تىرلىگىنە قانىعىپ العان حايۋان قارايعان توپىراقتى قالدىرماي، شۇبار جوندى شىر اينالا قۋالاپ شىقتى. الا قورجىننىڭ تۇبىنە جەتكەنشە، شەرۋبايدىڭ ەكى قولى دا تىنىم تاپقان جوق، جاڭعاقتى كوسىپ الىپ، الدەكىمدەرگە كۇل شاشقانداي وندى-سوڭدى سىلتەپ ەدى، جۇگى جەڭىلدەگەندە بارىپ تىزگىن تەجەپ، ماڭدايىنىڭ تەرىن ءسۇرتتى، ىدىسىن سولاڭداتپاي شيىرشىقتاپ قانجىعاسىنا قايتا بۋدى دا كەلگەن ىزىنە قارادى. قىزىل ءدان توپىراق بەتىندە باداناداي بوپ جاتىر ەكەن، باران بەستىنى كەرى بۇرىپ، ءبىراز جەرگە دەيىن ات تۇياعىمەن جانىشتاپ جاسىرىپ كايتتى. سوسىن ايدالاعا، اسپانعا تەلمىرىپ از-كەم ايالدادى دا بوكتەردە جاۋراپ وتىرعان جەتىم ۇيگە قاراي شاۋىپ الاتىنداي تاسىرلاتىپ شابا جونەلدى.
2
سارعايىپ سىزى شىعا باستاعان كەرمە باسى جىم-جىرت ەدى. ءۇي ماڭىنان ءۇش يت ارسالاڭداي جۇگىردى. ەركەلەپ اتتىڭ تاناۋىنا سەكىرگەن وۆچاركاعا شەرۋباي زەكىپ تاستاعان سوڭ يەسىنىڭ قىرىس كاباگىن تانىعان تايىنشاداي ءبورىباسار جاقىنداماي، تايساقتاپ قالا بەردى دە باۋىرى ارقاسىنا جابىسقان سۇر تازى سۇمەڭدەپ ەرە شالدى ەسىك الدىنا جەتكىزىپ سالدى. تولعان ۇرشىقتاي تىرسىلداعان اپپاق كەلىنشەك تۇندىك اشىپ جاتىر ەدى، تۋ سىرتىنان ات ءدۇبىرى ەستىلگەندە، مىقىنىنا ىركىلىپ قالعان كويلەگىنىڭ ەتەگىن سوزىپ، سۋىت كەلگەن كۇيەۋىنە قاراي اسىقتى. جاس شاماسى قىرىققا ەندى ىلىنگەن، ايەل زاتىنىڭ قايتا ءبىر جاساپ اجارىنا كىرگەن، قويىنى قۇر جاتپاس، ومىراۋىنان ءسۇت كەپپەس بۇرقىراعان بۇلا شاعى. بەتىنىڭ نارتتاي قىزىل شىرايىنان قىمىز ءيىسى تەپكەندەي.
— امانشىلىق پا؟ — دەپ تاندانا، تالماۋراپ ءسۇزىلىپ، قاراقات كوزىن ءبىر توڭكەرىپ تاستادى. ءۇنى نازدى، مايدا قوڭىر.
— اماندىقتى سەن تۇگەندەيمىسىڭ؟!. ءۇيدى جىق! — دەپ شەرۋباي شىلبىرعا ۇمتىلعان ايەلىنىڭ قولىن كەرى يتەردى.
— جىققانى نەسى؟!.
— نەگە جىعۋشى ەدى؟! كوشەمىز-داعى! سارىالا ەتەك بوپ سازدىڭ ۇستىندە وتىرا بەرمەكسىڭ بە؟! بيە بايلايتىن ۋاقىت تا تاياپ قالدى.
قونىس جاڭارتۋعا سەبەپ بولعان مالدىڭ كۇيى ەمەس، باسقا ءبىر كادىك بارىن سەزىمتال ايەل شالىنىڭ قاباعىنان-اق تۇسىنگەن، ءبىراق شامىنا تيمەي مايدا تىلىمەن نارازىلىعىن دا ءبىلدىرىپ قالدى:
— بالالاردىڭ كوكەسى-اۋ، سابىلىپ كۇندە كوشەمىز بە؟ ەل-جۇرتتان ۇرىككەندەي سوناۋ ەتەكتەن جىلجىپ ەدىك، ەندى التايدىڭ شىڭىنا بارىپ قوناقتاماساڭ، بارار جەر، باسار تاۋىڭ قۋسىرىلىپ قالعان جوق پا؟..
— ءجا، ماعان ارقان اپەر! بالاڭ تۇردى ما؟ ويات!..
ايەل تاجىكەلەسىپ جاتپاي ەسىكتى ءتۇرىپ ىشكە كىردى. شەرۋباي اتتان ءتۇسىپ، ايىلىن قايتا تارتتى دا، ورەنىڭ اشا قازىعىندا ءىلۋلى تۇرعان جانتورسىقتى شايقاپ-شايقاپ قانجىعاسىنا بايلادى.
— ءسان!.. ا، ءسان!.. ءتۇر اينالايىن! — دەگەن ايەلدىڭ ءزىلسىز داۋسى ەستىلدى. —كوكەڭ تۇرسىن دەپ جاتىر. تۇرا توي!..
— اسەم! — دەپ شال ەسىككە كوز قيىعىن تاستادى. —جۇگەن الا شىقشى!..
بۇتىندا ىلپا جوق تورت-بەس جاسار قالقان قۇلاق سارى بالا اسەمنىڭ ەتەگىنە ورالا شىعىپ ەدى، ايەلى قىل ارقان مەن جۇگەندى قانجىعاسىنا بايلاعانشا، شال ۇلىن جەردەن كوتەرىپ، ايمالاپ يىسكەدى دە، ساقالىمەن بۇتاعىنان قىتىقتاپ كۇلدىرىپ، قولى بوساعان سوڭ شەشەسىنە ۇسىندى.
— جۇگىندى ءبۋىپ-تۇيىپ جينالىپ وتىر، — دەدى جىلقىشى. —مەن جەلكۇرەڭدى ىزدەيمىن. شۇقاناققا جىعىلىپ قالدى ما، كەشەدەن بەرى جىلقى ىشىندە كورىنبەيدى. قۇر ات ءمىنىپ ءسان ىزىمنەن تاپسىن.
— وزىڭنەن كارى لاقسانى جەتەلەۋمەن كۇنىڭ ءوتتى-اۋ! — دەپ اسەم كۇڭك ەتتى، كۇڭكىلىنىڭ ءوزى كۇلكىدەي ەدى. — باۋىزداپ تاستا دەپ باياعىدا ايتتىم... ۇرشىعى تارسىلداعان تىراقى ەندى ساتان بايگە اپەرەدى دەپ پە ەدىڭ؟!.
الدە قالجىڭ، الدە قيتىعى ەكەنى بەلگىسىز، شال ايەلىنە قاباتىنىڭ استىمەن قارادى دا:
— ءالى دە سەنى توركىنىڭە اپارىپ تاستاۋعا جارايدى! — دەپ اتىن تەبىنىپ ءجۇرىپ كەتتى...
ەركە ۇلى اكەسىنىڭ الا كەتپەگەنىنە قيعىلىقتى سالىپ اۋىلدى باسىنا كوتەرە باقىرىپ قالىپ ەدى، ۇيدەن قارنىن قاسىپ ونان ەرەسەكتەۋ ەكىنشىسى، كوزىن ۋقالاپ ءۇشىنشىسى، ايران سۇراپ ءتورتىنشىسى شىقتى.
— وي، ايراندا باسىڭ قالعىر! بىلاي تۇر! — دەپ اسەم شارت سىندى. — ايران دەيدى عوي قۇلقىن سارىدەن! ءقازىر اكەڭ كەپ ويرانىمىزدى شىعارادى! ءتوس تابانىنان سىز وتكەن جىندى بۋراداي جىنىن شاشىپ كەتكەن جوق پا!..
3
...زايمكە ءبۋىنىپ-تۇيىنىپ وتىر ەدى. ۆەرتولەت تەز ورالا قويمادى.
مەشەل ماپ-مايدا كۇنشۋاققا ماندايىن توسەپ، بەدىرەيگەن مۇڭسىز اسپانعا قادالىپ مىڭق ەتپەي تەرشىپ جاتقان. قاشىپ كەتەتىندەي قاپشىعىن قىلتاسىنا باسىپ، قارا ساندىقتى باسىنا جاستانعان. كەرزى ەتىگىنىڭ قونىشىن ءتۇرىپ، شىلعاۋىمەن قوسا تۋرا تاناۋىنىڭ استىنا دەلديتىپ جايىپ قويعان ەدى.
— مۇڭكىتپەي ءارى تارتشى مىناۋىڭدى! — دەپ بەسكەمپىر تەۋىپ جىبەرگەندە جەر وشاقتاعى قوزداپ جاتقان شوققا بارىپ بۇرق ەتتى.
ساراندىقتان عانا سۇيرەپ جۇرگەن ۇلتانى ۇستارانىڭ جۇزىندەي ەسكىگە مەشەل دە ونشا قينالا قويعان جوق، مىرتىق باشپايلارىن قىلت-قىلت قايشىلاپ، سودان ءبىر ءلاززات العانداي ىسقىرىپ جاتا بەردى. سەگىزاياق ءتارىزدى تاربيعان اعاش تامىرىن وتقا ءبىر تىعىپ، ءبىر سۋىرىپ، پىشاقپەن مىنەپ وتىرعان بەكەت تە تىرپ ەتپەدى. رەزەڭكەنىڭ بىقسىعان اششى ءتۇتىنى قولقانى قاپقاندا بارىپ شىداي الماعان بەسكەمپىر اتىپ تۇردى دا، ەتىكتى كۇرەسىنەن اسىرا شىرقاتىپ جىبەرىپ، بىرشىپ جاتقان مەشەلگە:
— سەنەن قۇتىلعان كۇنى ءبىر بوتەلكە قۇدايى بەرەر ەدىم! — دەدى.
— مەنەن قۇتىلۋىڭ قيىن شىعار، ونان دا سول ءبىر جارتىڭدى قامداي بەر.
— دارەتىندى الىپ پا ەدىڭ؟..
— قول ارام بولعانمەن قالتا بار. ءبىر ەتىكتىڭ قۇنى ءبىر جارتىعا تۇرماس دەيمىسىڭ؟ — دەپ مەشەل ساۋساعىنىڭ ۇشىن سارت-سۇرت شەرتىپ قويدى. —ءتورت سوم. قالعان تيىنى اقىرەتتە موينىڭا قارىز بولسىن...
ايتىپ اۋىز جيعانشا بولعان جوق، بەلىنەن بۋىندىرىپ بايلاعان ءبىر بۋما وندىق قىزىل وشاقباسىنا توپ-توپ ەتە قالدى. مەشەلدىڭ كوزى الارىپ، اتىپ تۇردى. ريۋكزاگىن اسىنىپ توقال تامنان جاقىپ شىققان ەكەن، ارتىنان توپىراق شاشقانداي ەسىك كوزىندە تۇرىپ الىپ لەسيا اقشامەن اتىپ جاتتى.
— مير، مير! — دەدى ساسقانىنان مەشەل. — جەڭەشە، كەپيەتى اتادى، كەپيەتى!..
جاقىپ ارتىنا اينالعان جوق.
— كەتىپ باراسىڭ و؟ — دەپ شۇقىنىپ وتىرعان بەكەت باكىسىنىڭ شاپپاسىن جاپتى.
— ءتىرى ادامعا تاتاتىن ءدام-تۇز قايدان بولسا دا تابىلادى عوي، — دەي سالدى جاقىپ.
— بىرەر مينۋتقا قۇيرىقباس ... ءراسسىم عوي...
جاقىپ ءراسىمدى سىيلاماسا دا وشاق باسىنا تىزە بۇگىپ تەمەكىسىن شىعاردى. بەكەت ءتوس قالتاسىنان اقشا سۋىرىپ ۇسىندى.
— ەكى ءجۇز سوم. قايتقان مال قايىرىمەن. مەنىڭ موينىمدا دا قارىز بوپ كەتپەسىن، — دەدى. — قولحاتىمدى قايىرماي-اق قويساڭ دا بولادى.
جاقىپ جاۋاپ قاتقان جوق، اقشانى دا يتەرىپ تاستاماي، ون سومدىقتىڭ ءبىرىن شيىرشىقتاپ وتقا تيگىزدى دە شىلىم تۇتاتتى، سوسىن جەروشاققا تاستاپ جىبەرىپ، جانىپ بىتكەنشە وزىنە قادالعان مەشەلدىڭ بادىك ءجۇزىن باتىپ وتىردى.
— زاۋالىڭ باردا، امالىڭ بار ما، ەسىرمە!
زامانىڭ باردا تاس شايناساڭ دا كەسىر مە؟!
اقشانىڭ بۋى — اقىماقتىڭ تۋى دەۋشى ەدى،
ارتىندى باقساي، كورپەڭە قاراپ كوسىل دە! — ۆوت تاك، ۆوت! — دەدى بەسكەمپىر — تونىڭ دا، قوڭىڭ دا وسى ەدى، كىمگە وكپەلەپ وتقا تاستاپ وتىرسىڭ؟
جاقىپ جاۋاپ قاتقان جوق، اقشانى جۇمارلاپ وتىرىپ قالدى. ءبىرازدان بەرى ۇستارا تيمەگەن بەت-جۇزى ەسكىرىپ، ساقالىنىڭ قۇيقاسى اقجەمتىر بوپ تۇلەپ كەتكەن ەكەن، ءۇياسى ومىرىلىپ قالعان جانارىندا وت تا، ۋىت تا جوق.
— جاسىڭ قىرىقتان استى، — دەدى بەكەت. — مەكەن تۇراتىندى سايلاماپسىڭ، وسى ۋاقىتقا دەيىن ءتۇتىنىڭ دە ءتۇزۋ شىقپاپتى. جالعىز جولداسىڭ اڭدي ەكەن، ونىمەن ەندى ارازداسقانىڭ تىم كەش بوپ جۇرمەسىن.
جاقىپ جاۋاپ قاتقان جوق. تەمەكىسىنىڭ تۇقىمىن كون بوپ كەتكەن مەشەلدىڭ قارا تابانىنا باسىپ ءوشىردى دە وتقا شىرت تۇكىردى. مەشەل دە تۇك سەزبەگەندەي مىرتىق باشپايلارىن قىلت-قىلت قايشىلاپ قويىپ ىسقىرىپ جاتا بەرگەن. توقال تامنان مىرس-مىرس جىلاعان لەسيانىڭ تاناۋ تارتىسى ەستىلدى.
— قازاقتا ءپالساپا كوپ، — دەدى بەسكەمپىر. — سونىڭ ءبىرى ايەل قىزعاناتىن ەركەكپەن قوس بولما دەۋشى ەدى. قىزعانىش شىرىق بۇزعاننان باسقا نە اكەلەدى؟. قىزعان، قىزعانبا، قاتىن قاعىنسا باقىرايتىپ قويىپ تا كوزىڭە شوپ سالادى، ۆوت تاك، ۆوت! — دەدى بەسكەمپىر.
جاقىپ جاۋاپ قاتقان جوق. جۇرت تا وعان نازار سالمادى. تىنىشتىقتى ات تۇياعىنىڭ تىقىرى بۇزىپ ەدى، شەرۋبايدى الدىمەن تانىعان بەسكەمپىر:
— اسسالاۋماعالايكۋم! — دەپ اتاسى قاجىدان كەلگەندەي قۋانا تۇردى. — الەي بول سىن، اقساقال!
— بەۋ شىركىن، بەسكەمپىرمىسىڭ؟! — دەدى شال. — قۋعا قۋ ناماز شامدا جولىعاسادى دەپ، تاعى دا تار جەردە توقايلاستىق پا؟!.
— وي، اقساقال-اي، قۇلا ءتۇزدىڭ اڭى مەن اعاشىن قورىپ قىر سوڭىمىزدان قالمادىڭىز -اۋ!. بىزدەن دە قۇتىلارسىز.
— ول جاعىن يت بىلەدى. قۇتىلام با دەپ تالاي اقسارباس شالىپ ەدىم، ازىرگە تىلەگىم قابىل بولماي تۇر-اۋ...
— ەندەشە، بۇل فانيگە ءبىزدىڭ دە كەرەك بولعانىمىز عوي، — دەپ بەسكەمپىر شالدىڭ تىزگىنشە جارماستى. — وشاق دەگەن اتى بار، وت باسىنا جۇگىنىڭىز.
— تۇسپەيمىن، — دەدى شال. — شارۋام تىعىز.
قانجىعاداعى جانتورسىقتى كورگەندە بەسكەمپىردىڭ كوزى شىراداي جاندى.
— بۇيىرعان ءدام شىعار، مىناۋىڭىزدى شەشە بەرەيىن، ءا؟..
شەرۋباي شەشىپ الا عوي دەگەن جوق. بەسكەمپىر دە ونىڭ ۇلىقساتىن كۇتكەن جوق. مانادان قاڭسىپ جاتقان مەشەل تورسىق شالدىرىن ەستي سالا ەمىنىپ جەتىپ بارعان، بەسكەمپىر قىشقاش باۋىن اعىتقانشا تىپىرلاپ اتتىڭ الدىن-ارتىن ءبىر اينالىپ شىقتى.
— مىناۋىڭىز ايعىر ما، ازبان با؟
— ۇماسىن ۇستاپ كورسەڭشى، — دەدى شال.
— ءتۇۋ، قىمىزىڭىز ولمەپتى-اۋ!- دەپ بەسكەمپىر جورتا تىجىرىنعان بولدى، ءبىراق تورسىقتى يەسىنە قايتارىپ بەرمەي جىگىتتەرگە جاعالاتىپ جىبەردى.
جاسىنا قاراي اۋەلگى كەزەك جاقىپتىكى ەدى، كوڭىلى شاپپاعانداي تورسىقتى سالماقتاپ ءبىراز وتىردى دا، جىگىتتەرگە كۇمپيگەنمەن دامنەن قاشا الماي امالسىز سۋسىنعا باس قويدى. بەسكەمپىرگە كەرەگى دە وسى ەدى، جىلدا كورىپ جۇرگەن "درۋجبانىڭ" مۇشەلەرىن شەرۋبايعا تاعى دا تانىستىرا باستادى.
— ال، اقساقال، مىناۋ تورسىقتى باسىنا كەپتەپ جاتقان جاقىپ دەگەن اعامىز بولادى. قوزى قارنىنا قۇنان قويدىڭ ەتى سيادى. وسىنىڭ كومەيىن بىتەيمىز دەپ كوشىڭىزدىڭ سوڭىنان قۋا بارعالى وتىرمىز. اناۋ ءداۋدىڭ اتى بەكەت، عۇلاما دەۋشى ەدىك. تۇقىم-تۇياعىن، ءزاۋ-زاتىن، اتا-تەگىن سۇراعان ەمەسپىن. لەسپرومحوزدىڭ اياق ارتار ەسەگى دە، جەگىن وگىزى دە ءوزى بولاتىن. ءقازىر باستىق، لەسحوزدىڭ گلاۆنىي لەسنيچيى. ال مىناۋ بۇيەن سارىنىڭ اتى مەشەل. ازان شاقىرىپ قويعان ەسىمىن ءبىر اللادان باسقا ەستىگەن پەندە جوق. كۇندىك جەمى بەس ليتر سپيرت، ءبىر ىشكەندە اناۋ لاقا اۋىزعا بەس ساپتاياق كوجە سيادى.
— ءجون، ءجون، — دەدى شال بەسكەمپىرگە رازى بولعانداي مۇرتىنان جىميىپ. — مىناۋىڭدى دا تانىستىرا كەتپەدىڭ عوي، — دەپ ارانى نۇسقاعان.
—ءا، ونى درۋجبا دەپ ايتامىز.
— بولسا بولار، — دەدى شال. — مۇنىڭ ىشىم-جەمى قانشا؟
— ە، بۇعان تەك بەرە بەر. بۇكىل تايگاڭىزدى ءتۇبى قۇرتاتىن وسى بولادى.
— قۇرتسا قۇرتار، — دەدى.
— ال ەندى ءوز بۇيىمتايىڭىز؟
— اۋەلى تورسىعىمدى قانجىعاما بايلا، — دەدى شال. — سوسىن، اناۋ سايدا ءبىر اتىم ۇيەلەپ جاتىر، سونى سوناۋ قىردىڭ باسىنا جەتكىزىپ بەرەسىڭدەر.
— قاراپ جاتقانشا بۇل دا ءجون-اۋ! — دەپ مەشەل ىرجالاڭ قاقتى. — ال ونىڭ اقى-پ ۇلى قانشا بولماق؟
— اقى-پ ۇلى دەيمىسىڭ؟.. بەسكەمپىر جاڭا عانا وسى جىگىتتەردىڭ ۇلتابارىن ساپتىاياقپەن ولشەپ شىققان جوق پا؟!.
4
...ءبىراق جەلكۇرەڭ تۇرا قويمادى. قۋ سۇيەكتە بۋىن جوق، كوزى جاساۋراپ، تىرپ ەتپەي كۇرسىنىپ جاتتى دا الدى. كادىمگى كۇيىكتەن ءىشى ورتەنىپ بارا جاتقانداي ۇھىلەيدى.
— مەرتىككەننەن ساۋ ما؟.
— اۋزىندا ءبىر ءتىس جوق! — دەدى جاقىپ اتتىڭ سالپايىپ كەتكەن استىڭعى ەرنىن سوزىپ. — مىنا شال الجىعان شىعار، كوتەرەم تۋلاقتى كوش جەرگە قالاي جەتكىزگەلى ءجۇر؟
جىگىتتەر جەلكۇرەڭدى جال-قۇيرىعىنان جۇلقىلاپ، دىرىلداتىپ ءجۇرىپ باسىپ ىلديعا قاراتىپ ەدى، سوندا دا ۇمتىلماي قويدى. شەرۋباي كەلىپ باسىنا كۇمىس جۇگىن كيگىزۋى مۇڭ ەكەن، كۇلكى تابا الماي تۇرعان ەرىككەن جۇرتقا بۇل دا ءبىر ارزان دىردۋ بولدى. اسىرەسە شالدىڭ شامىنا تيگەن بەسكەمپىر: جىگىتتەردى ساپقا تۇرعىزىپ قويىپ، قولىنا شىبىق الدى دا الدىمەن ەسەكشە اقىرىپ، سوسىن قايداعى ءبىر بادىك ولەڭدى باستاپ بەردى.
— ەسەگىم-اي-داي، ەسەگىم-اي!
نەدەن دە بولدى كەسەلىڭ-اي!
ىستىق تا سۋىق ءتيدى مە قايدان،
ازداپ ءبىر بار ەت جوتەلىڭ-اي!
ەسەگىم-اي، ەسەگىم-اي!..
اڭگىلىك بۋىپ، ماشينا قۋىپ،
ءىلىندىڭ جۇرتتىڭ وسەگىنە-اي!
تاڭ اسسا سۋىپ، تاراقتاپ جۋىپ،
استىڭا كىلەم توسەدىم-اي!
ەسەگىم-اي، ەسەگىم-اي!
ەسەگىم ءولدى-اۋ جار باسىندا
جىرتىق جەلقوم جامباسىندا!..
— جوق، جارتى بوتەلكە جامباسىندا! — دەپ تالاستى مەشەل.
جەلكۇرەڭدى ءوستىپ قورلادى. جەلكۇرەڭدى ەمەس، شالدىڭ ءوزىن قورلاعانداي بولىپ ەدى. شەكە تامىرى بىلەۋلەنىپ، بەت-اۋزى تورلاما قاۋىنداي بىت-شىت بوپ جارىلايىن دەپ قالعاندا قۇيىسقاننان ماتاستىرىپ بايلاعان تورت-بەس اتتى جەتەلەپ ون التى، ون جەتى جاسار بالاڭ جىگىت كەلدى. ات ۇستىندە وتىرعانعا شىرەنگەنى مە، وزىنەن باسقا جۇرت باۋىرىنان دارەتكە وتىرمايتىنداي كەيكيىپ، يەگىمەن سالەمدەسەدى ەكەن. تەك بەسكەمپىرگە عانا قول بەردى دە باسقانىڭ يشاراتىن قابىلداماي قويدى. تاكاپپارلىقتىڭ دا رازمەرى بار، بوتالى تۇيەسىن وتكىزىپ قويعانداي ەرنىنىڭ ەمەۋرىنىن بۇلداپ، تاناۋراعان نەمەنى بەكەت كورگەننەن -اقتۇمسىقتان قونجيتىپ جىبەرگىسى كەلىپ تۇرعان.
— كانى، اتقا قونىڭدار! — دەپ شال جىگىتتەردى اسىقتىرا باستادى. — ءقازىر اناۋ وزەكتەن قيقۋلاپ شاباسىڭدار. تەك، تۋرا اۋىلعا تارتىڭدار! — دەپ الدەنەنى ءتۇسىندىرىپ جاتتى.
بەكەت وعان قۇلاق سالعان جوق. جىگىتپەن ىشتەي ەگەسىپ تۇر ەدى. قىرسىققانداي ول دا بۇدان كوز الماي باجىرايدى دا قالدى. باسىندا بەكەت تۇگىلى، پەرى ۇستاپ كورمەگەن قۇندىز بورىك، ۇستىندە بارشا تىشقاننان قۇراعان بەلدەمشە، تاڭداي بارىپ سىپتاي شالباردى قىسقا قونىشتى قىزىل ەتىككە قىناي كيىپ الىپتى. ءجۇزى كەكشىلدىگىنە قاراماستان تىم جۇمساق ەكەن، قازاق جۇرتىنا بوتەندەۋ ءموپ-مولدىر كەكشىل جانارىنداعى ءبىر ۇشقىن بولماسا جىگىت بويىنان شەرۋباي نۇسقاسىن تابا المادى؛ ەرنى جۇقا، قاسى جىپ-جىڭىشكە دە كىرپىگى ەرەپەيسىز ۇزىپ كورىندى.
— سەن وسىندا قالاسىڭ! — دەگەن شالدىڭ ءامىرىن ەستىگەندە تانا بەكەت جۇرتقا بەتىن بۇردى. شەرۋباي ونىڭ باس-اياعىنا سۇقتانا قاراپ تۇر ەكەن، "وگىزدەي قارا كۇشىڭ بار-اۋ" — دەگەندەي: — دەمەۋشى بولاسىڭ، — دەپ بۇيىردى.
جىلقىشىنىڭ نە ايتىپ، نە قويعانىن تۇسىنبەسە دە داراقى توپ داۋرىگىپ وزەككە قاراي جورتا جونەلگەن. بىر-بىرىنە تەلمىرىپ جەلكۇرەڭ مەن بەكەت قالا بەردى.
اتتىڭ باسى كەبەجەدەي تىم ۇلكەن سياقتى كورىندى. قىلدىرىقتاي مويىن ەرەپەيسىز جۇكتى كوتەرە الماي، سولپيعان دوربا تاناۋ قايتا-كايتا جەر سۇزەدى. جانار وشكەن، كەڭسىرىك كەۋىپ قالعان، انشەيىن تىقىردى ەستىگەنى بولماسا ەش نارسە كورىپ تە جاتقان جوق، كىرپىكسىز قاسىن اندا-ساندا ءبىر قاعىپ، قابىسىپ كەتكەن بۇيىرىنە قاراي بەرەدى. جال-قۇيرىقتى دەمەسەڭ، كورىپ بولعان ادامنان ايىرماشىلىعى جوق سياقتى. ات ءمىنىپ، عۇمىرى سايات قۇرماعان بەكەتتىڭ جەلكۇرەڭگە جانى اشىدى؛ تۇڭعىش رەت كارىلىك دەگەن زاۋال بارىن سەزىنىپ، جان قيناپ ءتىرى ولىك بولعانشا ءتىل تارتپاي مەزگىلىندە كەتە قالعانعا نە جەتسىن دەپ ويلادى.
وزەكتەن قيقۋ ەستىلگەندە، جەلكۇرەڭ ەكى-ۇش دۇركىن تالپىنعان بوپ ەدى، ءبىراق سەرەيگەن الدىنعى ەكى اياعىن باۋىرىنا جيا المادى. ايتەۋىر داتكە قۋات بولا ما دەپ بەكەت بۇكتەپ اكەلىپ سيىرشا تىزەرلەتىپ قويعان. ات ءدۇبىرى جاقىنداپ قالعاندا تاناۋى جەلپىلدەي باستادى دا "قابانبايلاپ" باقىرعان شالدىڭ اششى ايقايى ەستىلگەندە جانۋار وقىرانىپ جىبەردى.
تاسىرلاتقان سالت اتتىلار تاپتاپ كەتەتىندەي بەكەتكە تۋرا شاپتى. قولىندا تىزگىن دە جوق، ەردىڭ قاسىنان قۇشاقتاپ جالپايىپ جاتىپ العان مەشەل دە قورىققاننىڭ ويبايى ما، جوق الدە ەسىرىكتىڭ ايعايى ما ول دا باقىرىپ بارادى. دالاقتاعان جۇرتتى قىزىقتايمىن دەپ بەكەت جەلكۇرەڭنىڭ تۇرىپ كەتكەنىن دە بايقاعان جوق ەدى، ءتورت اياعى قالشىلداپ، ساندالا باسقان لاقسانى "قابانبايلاپ" جەتكەن شەرۋباي مەن جاس جىگىت ورتاعا الىپ قاقپايلاپ جونەلدى.
بەكەت جۇرتتان قارا ءۇزىپ جىرىلىپ قالعان. استىنداعىسى دا ءبىر الاسۇرعان جىندى ەكەن، تىزگىن ءسال بوساسا، اۋىزدىقتى سارت تىستەپ الىپ جۇلا جونەلەدى. اۋەلدە ۇزەڭگىسىن تابا الماي ءبىراز جەر بوكتەرگەن موشەكتەي سالاقتاپ شاۋىپ ەدى، ءىشى-باۋىرى سولقىلداپ تۇينەپ بارا جاتقان سوڭ، اۋىپ قالام با دەپ سىرت كوزدەن ۇيالعاننان اياڭعا كوشتى.
الا-شۇبار ورماندى كەيكەڭنەن الگى جىگىت تاعى كۇتىپ الدى. ويقاستاپ ولاي ءبىر، بۇلاي ءبىر شىعىپ، بەكەتتىڭ قىلتاسىندا جۇرگەن ۇزەڭگى باۋىن ۇزارتىپ بەرگەندە عانا استىنداعى ەر -تۇرماننىڭ جاس بالانىكى ەكەنىن ءبىراق بىجەن.
— قاي قالانىڭ جاتاعى ەدىڭ؟ — دەدى جىگىت.
داۋسى نازىك ەكەن. بەكەت تىكسىنىپ قالدى. ايتەۋىر ءتىل قاتۋ مەدەت بولعان سوڭ ءبۇل دا كەزەگىن تەك جىبەرمەي:
— جاتاقتىڭ شاتاعىنا جولىقپاي ءجۇر ەكەنسىڭ!-دەپ تيىسە سويلەدى. — اكەڭە تارتپاعانسىڭ-اۋ، تەگى؟..
— ونى قايدان ءبىلدىڭ؟
— ايەل داۋىستى ەركەكتە قۋات بولمايدى، ەركەك داۋىستى ايەلدە ۇيات بولمايدى دەۋشى ەدى... باياعىدان بەرى نەعىپ كورمەي جۇرگەم؟..
— باياعىدان بەرى كورمەدە جۇرگەم.
— ءيا، كورمەگە جارايتىن كوركىڭ بار ەكەن... اتىڭ كىم؟
— كوركىمە قانىقساڭ بوپتى دا. اتىمدى سۇراپ قايتەسىڭ، ءبىر كورگەن كەلىمسەككە ارتىق بوپ جۇرەر...
— ارتىق دۇنيەڭ كوپ ەكەن، اتتەڭ ەپتەپ قىسقارتسا!..
— قولىڭنان كەلسە دە... — جىگىت جاناسالاي بەرىپ بەكەتتى قىر جەلىنشىكتەن ۇزەڭگىمەن قاعىپ ءوتتى.
تالما جەردەن تيگەن تەپكىدەن باشپايلارى شىمىرلاپ ۇيىپ سالا بەردى دە، ءبىر اياتى ۇزەڭگىدە سولاقتاپ بوس قالعان بەكەت سىلتەرگە قولىندا قامشى دا جوق كۇر بەكەر قارمانىپ قور بولدى. جىگىت ەكىنشى وراپ وتكەندە دە بويىنا قول دارىتپادى، باستىرمالاتىپ كەپ ەڭكەيە بەردى دە ەكى بىردەي ايىلىن اعىتىپ جىبەرگەن. بەكەت ەلىرگەن اتىنا نە بولا الماي ەر-تۇرمانىمەن سىپىرىلىپ ءتۇستى دە كۇرەڭ توبەل ويناقتاپ شىعا كەلدى. جىگىت قايتا وراعىتىپ، ءبىر اينالدى دا:
— اتىپ كىم ەدى؟ ۇمىتىپ قالعان جوقپىسىڭ؟! — دەپ ساقىلداي كۇلىپ، كۇرەڭ توبەلدى ىلە تاسىرلاتا جونەلدى...
5
...سونىعا كوشىپ قونعان جىلقىلى اۋىلدىڭ سالتاناتى جامان كورىنبەدى. ءۇي تىگىلگەن، قازان كوتەرىلگەن، ءتۇتىن تىك. كوعالعا توسەلگەن الاشا، كورپەنىڭ شەتىندەگى تەڭكيىپ-تەڭكيىپ جاتقان اتلاس، جىبەك تىستى كۇس جاستىقتار كىشىگىرىم شومەلەدەي. تاي-توپىر ساياق موينىنداعى قوڭىراۋ سىلدىرى بولماسا اۋىل ماڭى جىم-جىرت. جەلى باسىندا تورت-بەس ماركا قۇلىن، ماما بيەلەر ۇيەزدەپ تۋر. اۋىلعا جەتەر جەتپەستە قۋلاعان جەلكۇرەڭگە كىلەم جاۋىپ تاستاپتى. جانۋار ولگەندە دە ءتورت اياعىن باۋىرىنا الىپ، اتىپ تۇرىپ شابا جونەلەگەندەي بۇكتەتىلە جىعىلعان ەكەن. بەكەت اق تەر، كوك تەرتە ءتۇسىپ ەرىن ارقالاپ جەتكەندە جىگىتتەر كور قازىپ جاتقان. شەرۋباي قۇيرىعى مەن جالىنان قىل جۇلىپ سىلەكەيىن العان سوڭ جابىلىپ ءجۇرىپ شۇڭقىرعا قۇلاتىستى دا تەپكىلەپ كومىپ تاستادى. مال بالاسىن ادامشا ارۋلاپ قويعانىن بەكەتتىڭ كورگەنى وسى. قۇلاعىنان كۇن كورىنگەن قىزىل كۇرەڭ شال شىنتاعىنان سۋ سورعىتىپ تۇما باسىندا ۇزاق جۋىندى. "ولە قالساڭ. ءوزىڭدى ءوستىپ تەرەڭ قازىپ، تەپكىلەپ كومەتىن جاناشىر تابىلسا-اۋ؟.." بەكەتتىڭ ەزۋىنە مىسقىل جۇگىرىپ ەدى، شال سونى سەزدى مە، شاتىر كوزىنىڭ قيىعى مەن شاقىرايا قارادى دا:
— شىراعىم، مەن ءالى ولگەم جوق، ەرىمدى شالقاسىنان تاستاماي وڭتايىنان قوي! — دەپ زىلدەندى.
قىرسىق شال قۇلدىققا جالداعانداي ەندى بولماسا تەپكىلەپ جۇمسايتىن ءتۇرى بار. بەكەت تەرلىكتى توقىمنان اجىراتىپ اۋدارا سالدى دا، ەردى شارق ەتكىزىپ ىڭىرشاق ۇستىنە تاستاپ جىبەردى. ورنىنان سىزدانا تۇرعانىنا قاراعاندا شال كوڭىلىنە ءبىر نارسە ءتۇيىپ قالعانداي ەدى. كوگالعا جايعان ءوز داستارقانىنىڭ تورىنە قاقشيىپ ءوزى وتىرىپ، بىلاي شىق دەپ وزگە جۇرتقا ورىن دا كورسەتكەن جوق. بەكەت بارىنەن تومەن، ىدىس-اياقتىڭ تۇبىنە جايعاسقان. مەشەلدىڭ تىزە بۇككەنى سول ەدى، جاعالاتىپ توككەن باۋىرساقتىڭ سول جاق شەتى ومىرىلىپ بارادى ەكەن.
تاس قۇدايداي بەزەرگەن كەزەپ شال ونىڭ جايالىقتاي اۋزىن باعىپ، ءبىراز مۇلگىپ وتىردى دا داستارقاننىڭ شەتىن كوتەرىپ، باۋىرساقتى مەشەلدىڭ الدىنا ەڭسەرىپ تاستادى.
— ءسان! — دەدى.
ۇيدەن شاشىن يىعىنان كۇزەگەن قىز شىقتى دا قايتا كىرىپ، ءبىر استاۋ باۋىرساق اكەلىپ مەشەلدىڭ الدىنا توكتى. بەكەت وز كوزىنە ءوزى سەنبەدى. بويجەتكەننىڭ قىزىل شىرايلى جۇمساق ءجۇزى، كىسىگە يمەنبەي تىك قارايتىن ءموپ-مولدىر كوگىلدىر جانارى، قىمسىنۋدى بىلمەيتىن، قيىلىپ جاتپايتىن كيىپ-جارما مەنمەندىگى الگى ءبىر ايەل بەت، ايەل داۋىستى جىگىتتەن اۋمايدى ەكەن. باسا-كوكتەپ كەلىپ بەكەتتىڭ قاسىنا جۇرەلەپ وتىرا قالدى دا قىمىز ساپىرا باستادى. سۋسىندى اكەسىنەن باستاپ ۇلەستىرگەن، سوڭعى كەسەنى بەكەتكە ۇسىنىپ جاتىپ سوياۋداي كىرپىگىن قاداپ، شانشىلا قارادى دا مىرس ەتىپ كۇلىپ جىبەردى. شەرۋباي قىزىنىڭ بوتەن جۇرتتىڭ الدىندا ىرجاقتاعانىن جاقتىرماي ىزعار تانىتىپ ەدى، بەكەتتىڭ سۇمىرەيىپ، كۇمىلجىپ وتىرعانىن اڭعارعان سوڭ، كوڭىلى ورنىنا تۇسكەندەي كەنجە بالاسىن تىزەسىنە قوندىرىپ، راقاتتانا ساقالىن ساۋىپ قويدى.
بەكەت داستارقانعا ارەڭ وتىقتى. قىسىلىپ وتىرىپ تا قىزدان كوز جازعان جوق. شىنىندا ءسان دەسە ءسان ەكەن. الگىندە تانا ىدىس-اياقتىڭ قاسىنا سىرعىپ قالعانىنا قورلانىپ ەدى، ەندى تىزە تۇيىستىرە بويجەتكەنمەن قاتار وتىرعانىنا ىشتەي رازى بولدى. تۇڭعىش رەت ۇرعاشىنىڭ ءيىسىن العانداي بەيمازا سەزىم كوڭىلىنە تىنىم تاپتىرمادى. مىسقىل دا بولسا مىرس ەتىپ كۇلگەنىنىڭ ءوزى ايەل زاتىنا تانا بايلانىستى وشاق باسىنان ورەتىن جىلى نيەتى، قىز قولىنان تاتقان ءدام ايەل زاتىنىڭ ەركەككە دەگەن الدەبىر جۇراعاتتىق ىقىلاسىن سەزدىرگەندەي بوپ ەدى. يىعىندا جاتقان ساعىزداي ساپ-سارى شاشى ىدىس ۇسىنىپ ەڭكەيگەن سايىن ۋىزداي القىمىن، ۇلپاداي بەت-جۇزىن قايتا-قايتا جۇرت كوزىنەن كولەگەيلەپ، شىمىلدىقتاي بەردى. ماناتى ەركەكشورا كيىمى تالدىرماش دەنەنىڭ تالاي قىزىعىن جاسىرىپ قالعان ەكەن، ءتىپتى شولاق ەتىكتىڭ قونىشى دا توق بالتىرعا قاساقانا جەتپەي قالعان سەكىلدى. الجاپقىش ۇستاعان تىك جاعالى توقىما كويلەك ومىراۋ مەن جۇپ-جۇمىر مويىننىڭ ادەمىلىگىن ادەيى اشىپ تۇردى.
قالقان قۇلاق سارى ۇلداردىڭ شەشەسىنە تارتقان ءبىرى جوق، شاعىر كوز قىزىل كۇرەڭ شالدى سويىپ قاپتاعانداي، نويىستاۋ، شەتىنەن ناحال ەكەن. جاتسىنۋ جوق، جىگىتتەردى يىقتاپ، باسىپ-جانشىپ ءباشاراسىن شىتاردى. بەس-التى جاسار بىرەۋى ماي جاققان باۋىرساقتى ءساننىڭ اۋزىنا زورلاپ تىقتى دا، ونىڭ ەسەسىنە بەشپەنتىنىڭ قالتاسىنان شوكولاد ۇرلاپ العان، جورتا بىلمەگەنسىپ وتىرعان اپاسىنا ەڭكەيە بەرىپ بەكەتكە ساۋساعىن شوشايتتى دا:
— سەن مىناعان تيەمىسىڭ؟ — دەپ سىبىرلادى.
قىز جىميىپ كۇلدى دە، باۋىرىن قۇيرىقتان ءبىر تارتىپ ەدى، ءوزىنىڭ قۇلاعى جەتىسىپ تۇرعانداي شيكى سارى قايىرىلىپ كەلىپ، "قۇلاعىڭدى!.." — دەپ شاپالاقتىڭ ەسەسىن بەكەتتەن قايىردى. بالاسىنا دەيىن باسىنعان سوڭ، بەكەت شامىرقانىپ قىمىزىن قىلعىنىپ ازەر جۇتتى دا، كەسەسىن داستارقان شەتىنە يتەرە بەرىپ اقتارىپ الدى. بەرەكەسى قاشقان جىگىتتى شال دا جاكتىرماي قالعان سياقتى.
— اسەم، سەنىڭ قازانىڭا تاس ءتۇسىپ كەتتى مە؟! — دەپ قاتىنىن اسىقتىرا باستادى.
تانىس ەسىمدى توسىننان ەستىگەن بەكەت ەلەگىزىپ قالدى. جاۋدىرەگەن كوزى بولماسا بۇل اسەم ول اسەمگە ۇقسامايدى ەكەن، قازان مەن شي اراسىنداعى جورتاقتاعان جۇرىسىنەن جورتا بولسا دا كۇيەۋىنە نازى كوپ سەكىلدى كورىندى. كەلىنشەكتىڭ ءتۇر-تۇلعاسىنان سانگە ۇقساس سيپات تاپپادى، شەشەسى دەۋگە تىم جاس، شالدىڭ توقالى شىعارسىڭ دەپ جورىعان، سوناۋ استانادا قالعان اسەمدى ەسىنە الىپ ەدى، ءبىراق جاڭادا كورگەن قىز كەلبەتى كونە تانىستىڭ بەينەسىن كولبەڭدەپ وشىرە بەردى.
— ال، جىگىتتەر، بۇل دا ءبىر بىتكەن شارۋا بولدى، — دەدى جىلقىشى بالتاشىلاردىڭ ءارقايسىسىن شاقىر كوزىمەن سىناي شولىپ. —ءشوپ ەسكى، قىمىز بەستى بولدى. تىمپيما ويناپ تويعان سياقتىمىز، ەندى ەت كەلگەنشە بۇيىمتايلارىڭدى ايتا وتىرىڭدار.
ازعانتاي ات ۇستىندە لوقىلداعانعا ىشەك-قارىنى قۋىعىنىڭ باسىنا كەپتەلگەندەي مىقشيىپ جاتقان مەشەل باسىن كوتەرىپ، شالعا ۇمىتتەنە قارادى.
— ساۋدادا دوستىق جوق، — دەدى وتاعاسى. — الگى جەمساۋىنا قۇنان قويدىڭ ەتى سياتىن جەمقور سەن ەمەسپىسىڭ؟ — دەپ جاقىپقا شۇيلىكتى.
— وتتاي بەرەدى بۇلار! — دەپ جاقىپ قىزاراقتاپ قالدى.
— و نەگە؟! جەي بىلگەن دە ونەر. اناۋ كوك قوشقاردى كوردىڭ بە؟ — شەرۋباي قاراعاي تۇبىندە جۋساپ جاتقان جيىرما شاقتى قوي-ەشكىنى نۇسقادى. — قۇنان ەمەس، بەستى. بار دا ۇستاي بەر. ال سەنىڭ بەس ءليترىڭ، مىنە! — دەپ مەشەلگە قالتاسىنان سۋىرىپ قىزىل قۇلاقتاردى ساناماي تاستاي سالدى. — ءوزىڭ ايعىر مەن ازباندى ايىرا المايدى ەكەنسىڭ، بارىپ كورىپ ال، زاكوسكەڭ سول كوك بەستىنىڭ بويىندا.
بەسكەمپىر ەندى نىسانانىڭ ءازى ەكەنىن سەزىپ تەز جينالدى دا تاماعىن قىرناي، قاقىرىنىپ وتىردى.
— سەنىڭ كوز ساتقانىڭ بار-جوعى ءبىر جانتورسىق قىمىز بولاتىن، — دەدى وعان شال، — اسەم، اناۋ تۇلىپتاردىڭ بىرىنە بولسا ايران، بولماسا شالاپ قۇيا سالشى، ساۋىرىنا بايلاپ كەتسىن. ءبىراق سەن سىتىر تىم جۇقا ەدىڭ، ءبىر تۇلىپ تۇگىلى ءبىر توستاقتى دا ەڭسەرە المايسىڭ -اۋ.
رەتى كەلگەن سوڭ بەسكەمپىر دە تارتىنىپ قالعان جوق، قالقان-قۇلاقتاردىڭ ەرەسەگىن جۇمساپ دومبىرا الدى دا قاتىپ-قاتىپ جىبەردى:
— اقساقال، كۇنىڭ ءتۇسىپ قوسقا كەلدىڭ، الدىڭنان اق پەيىلىمدى توسقان ەدىم. الا جازداي سارىپ بوپ كوڭ ساسىعان اقى-پۇلعا الجىعان قوشقار بەردىڭ! اقساقال كۇنىڭ ءتۇسىپ قوسقا كەلدىڭ، الدىڭنان اق پەيىلىمدى توسقان ەدىم. اشۋداستاي اششى ەكەن قولاڭساسى اق مال ەمەس، ءبۇل شىركىن شوشقا ما ەدى؟!
— تازدان تاراق قالتالى قاشان!.. تىراشتانىپ-اق بولدىڭ-اۋ! — دەپ ۋاجدەن جىعىلىپ قالعان شالىن قاعىتقان بولىپ كەلىنشەك ارا ءتۇستى. ۇلكەن ۇلىنا ورامال مەن شىلاپشىن ۇستاتىپ جاتىپ بەسكەمپىرگە مەنسىنبەي بيىكتەن قاراپ ەدى. — بۇگىندە جۇرتتىڭ كەپيەتىنە تيەك بار ما؟! ونىڭ ۇستىنە، بەسكەمپىردىڭ بۇتىنان اۋىزدانسا...
— وسى شىعىنىڭمەن قۇتىلعانىڭا قۋانساي، — دەدى شال. — جەلكۇرەڭنىڭ تايىندا العان تالاي بايگەسىنىڭ ءبىرى شىعار. اتاۋ بولسىن!..
بەكەت، سىباعا كۇتكەن جوق ەدى، شال دا جۇرتقا ۇلەستىرەر ءازىلى تاۋسىلىپ قالعانداي:
— ءزاۋ-زاتسىز كەلىمسەك دەپ تانىستىرىپ ەدى بەسكەمپىر، شىراعىم، ساعان اتار بار ىقىلاسىم راقمەت قانا، — دەدى.
بەكەتتىڭ جىلقىلى اۋىلدان كورگەن توسىن ادامى دا، توسىن ەستىگەن ءاجۋاسى دە جەتكىلىكتى بولدى. "كەلىمسەك" دەگەنگە شامدانىپ، دامىنە دە قاراعىسى كەلمەپ ەدى، شاقشيىپ وتىرعان شاعىر كوز تاعى ءبىر ابەستىگىمدى تاۋىپ الا ما دەپ شىداپ باقتى. شالدىڭ اۋزىنا ءسوز سالىپ بەرگەن بەسكەمپىر بەكەتتىڭ وكپەسىن ءبولىپ-جارعانداي قايتادان دومبىراعا جارماستى:
— ءازىلىڭىز قامشىداي كوزدەن وسقان،
دەۋشى ەدى اسقانعا دا ءبىر توسقان.
بەس بايتالدىڭ ساباسىن ۇستادىم دەپ،
تورىندەگى قوناققا توبەت قوسپان.
جۇرت ەمەس جولداستارىم كەلگەن جۇتتان،
ماي ورنىنا جىلبىسقا ماكۇرىك جۇتقان.
بەس بايتالدىڭ ساباسىن ۇستاعانعا،
بەس ارىستىڭ پاندىعى قايدان جۇققان؟!
جەڭەشە-اۋ، ءبارىمىزدى كەمپىر تاپقان.
كەمپىر قويعان اتىمدى ارزان ساتپان،
كەلىمسەك دەپ كەمىتپە بوزبالانى،
اسىل تاستان بولعاندا اقىل جاستان.
قىز ءوسىرىپ وتىرسىز قۇتقا بالاپ،
قۇدا ءتۇسىپ قالمايىق جۇرت ساعالاپ.
پايعامبار دا كۇيەۋىن سىيلاپتى دەيت،
كۇنى بۇرىن قايتەسىز كۇل سابالاپ!..
كوزىن تارس جۇمىپ جۋساپ قالعان شەرۋباي دىبىسىن شىعارماي سىلق-سىلق كۇلگەن بولدى. سەزدىرمەگەنمەن، بۇلك-بۇلك سەلكىلىندە قوڭىنان الدەكىم شىمشىپ العانداي قىتىقشىل تىتىركەنىس بار ەدى. سول كۇلكى قامشى بولدى ما، تاناۋى قۋسىرىلىپ، تالاعى جارىلۋعا شاق قالعان كەلىنشەك بىلەم قازىنى وراي سالعان قارا ساماردى ورتاعا تارس ەتكىزىپ قويا بەرىپ بەسكەمپىرگە شۇقپادى.
— قاينىم-اۋ، بەت الدىنا قىڭىر شاپپا،
قۇتىلىپ قاش ءبۇل جەردەن قىبىن تاپ تا.
كەلساپتاي قىپ ءبارىندى كەمپىر تاپسا،
كەلىندەرى اۋلىڭنىڭ قىسىر قاپ پا؟!
جاتقان جىلان ەكەنسىڭ وجار كىرپىك،
ابايلاماي باسىپپىن اجال ءتۇرتىپ.
شۇلەنسىمەي وتىرساڭ سول دا جەتەر،
شاشىلما بىرەۋ ءۇشىن نامىس جىرتىپ!..
— ءجا، جەتەر! — دەدى شەرۋباي سارى مويىن كەزدىگىن تاباقتان كوتەرىپ. — كەلىنشەكتىڭ ءۇنى كەزدىكپەن كەسكەندەي كىلت ءۇزىلدى. — كەدەيدىڭ كەر كەلەتىنى نەسى ەكەن، توقالدىڭ ءور كەلەتىنى نەسى ەكەن دەمەكشى، ءبىزدىڭ توقالدى ءبىر اۋىز سوزبەن قوزداتساڭ، مىڭ اۋىز سوزبەن وشىرە المايسىڭ! — دەدى ايەلىنە ىشتەي رازى بولعان شال ونىڭ ارۋاعىن كوتەرە، اناۋ-مىناۋ ەمەس اباي سوزىنە جۇگىندىرىپ بارىپ توقتاتقانسىدى.
قاشان دا الا قاشۋعا دايار تۇراتىن جىلقىلى اۋىلدىڭ جەلىگى مە، اۋەلدە ازىلمەن باستالعان وسپاق اڭگىمە جۇرت كوڭىلىن جەتەلەپ تالاي جەرگە اپارىپ تاستاعان ەدى. ءاۋ دەپ ءان سالىپ، دومبىرا قاعىپ كورمەگەن بەكەت تىم بولماسا بەسكەمپىرگە ۇقساپ بات-بۇت بەلىنەن باسسا دا ءبىر مىسقال ءسوز ونەرىنىڭ قونباعانىنا وكىندى. جولداستارىنداي كيىپ-جارىپ كەتە الماي ورتاداعى قارا ساماردان دا وقشاۋلاۋ وتىرىپ، شەرۋباي اس قايىرعاندا الدىمەن تۇردى؛ بۇگىنگى كورگەن-بىلگەنىن كوڭىلىنە ءبىر ءتۇيىپ، سەن كەشپەگەن ءومىر ءالى دە الدا ەكەن-اۋ دەگەن ويعا قالدى. سول ءومىردىڭ ىرقىنا جاراسقىڭ كەلسە قازىرگى تىرلىگىڭنەن باستاپ، بولاشاق مۇراتىنا دەيىن سان رەت كوررەكتۋرا جاساۋدىڭ قاجەتىن سەزدى.
توعىزىنشى تاراۋ
1
كوك قوشقار قۇلقىن سارىدەن زارلاعان. بەكەت تە تاڭمەن تالاسا تۇرىپ ەدى. كەراۋىز ەسىك كوزىندە ۇيالىپ وتىر ەكەن، كۇنگە قاراپ كوز قىستى دا بەكەتكە قاراپ ەزۋىن جالادى. ىڭىردە ىمىرتتاپ قانا كەتكەن وتكىنشى اۋاعا دىم بايلاپتى، ەتەكتە تۇمان جاتىر. ايۋلىنىڭ الجىعان اق باس شىڭى بوكسەسىن اق مامىق كورپەگە تىعىپ الىپ مۇلگىپ وتىر ەكەن، ورماننىڭ ءار تۇسىنان سۇزىلە قالقىعان بوزامىق تۇگىن ماڭگىرگەن كارى شوڭگەنىڭ شايدەن سوڭعى بۇلاۋ تەرىندەي كورىندى: لەسحوز شارۋاسىن بوداۋسىز لاۋداي پەيىلسىز كوتەرەتىن جالداما جۇرت قوقىس ورتەڭىن كەشە وشىرمەي تاستاسا كەرەك. جاڭا باستالعان دەليانكانىڭ كۇنگەيىنەن مال قاراسىن بايقاپ، بەكەت شاقار شالمەن ىشتەي تاعى ءبىر شايقاسىپ الدى.
— مەشەل!.. اي، مەشەل!..
كەراۋىز بەكەتتى سۋاتقا جەتەلەگەندەي وزەن جاققا سۇمەڭدەي جونەلدى دە، سوڭىنان ەشكىم ەرە قويماعان سوڭ، يرەلەڭ سوقپاقتىڭ قىلتاسىنا بارىپ شوڭقايىپ وتىرا كەتتى. بەس يتارقانىڭ بەسەۋى دە تىم-تىرىس، ەڭ شەتكى لەسيانىڭ كۇركەسى يەن قالعان سياقتى.
— مەشەل!..
بوس ناۋاعا تەلمىرگەن كوك قوشقار تاعى قاقسادى. تەگى قىستا تۋىپ، ۇيدە وتىققان ارامزا نەمە مە، جەمىرلىگى سيىردان جامان دا يىسشىلدىگىنە كەراۋىز توبەت ىلەسە الماي قالدى. "درۋجباعا" التىنشى اۋىز بولىپ قوسىلعالى قابىرعاسى تۇتاسىپ، قۇيرىعى كەرسەندەي بوپ بارادى، بوكسە جاعىنان دا وسىنداعى ايەل جۇراعاتىنان جالعىز ۇرعاشىنى باسىپ وزاتىن ءتۇرى بار.
مەشەلدىڭ ماساحاناسىن كوتەردى. تۇنەمەل موشەكتىڭ كۇلاپاراسىنان جىلتيعان بەت-اۋزى ۇيىنەن سىعالاعان ۇلۋ سەكىلدى ەكەن. وتىرىك ۇيىقتاپ جاتىر.
— ءاي، سەن وسى وتەك ەمەسسىڭ بە؟
— نەمەنە، ءتۇس كورىپ پە ەدىڭ؟
— اتەكتەر ەركەك مال جيادى دەۋشى ەدى.
— يت بىلەدى. ونى انا مال يەسى جاقىپقا بارىپ ايت، پودۆودنىي فلوت قوي. مەنىكى انشەيىن ۇماسىن اڭدىعانىم بولماسا مال اۋرۋىم جوق.
— ءوي، سەن دە ءبىر كوك بەستى سەكىلدى ءتىل مەن جاعىڭا سۇيەنگەن زارجاقەكەنسىڭ!
— كوك بەستىدەن نەلەرىڭ ارتىق؟ ءبارىڭ دە تەكە ساسىپ باراسىڭدار!.. بوز الا تاڭنان سۇڭقىلداپ و نەسى ەي؟!
"درۋجبانىڭ" كازىرگى قونىسى شەرۋبايدىڭ ەسكى جۇرتى ەدى. قار باسىنىڭ تىنىسى كەڭ، ماساسى از، ءارى وزەنگە جاقىن، مالشىنىڭ ءىزىن قۋماسا بالتاشىلارعا دا كۇن جوق؛ تاپتالعان سۇرلەۋ، قازۋلى جەروشاق، وتىننىڭ قالدىعىنا دەيىن ەتەك كوتەرۋگە بۇلداناتىن ەرىنشەك جۇرتقا پايدا. تورعاي ەكەش تورعاي دا ءداۋ قاراعايدىڭ بۇتاقتارىنا سامساتىپ ىلگەن جىلقىشىنىڭ قۋ باستارىنىڭ كەڭسىرىگى مەن كوز ۇياسىنا ءجۇن-جۇرقا تاسىپ ۇيا سالىپ جاتىر. بۇتى مۇيىزىندەي تارام-تارام ماماعاشتى اينالا-اينالا كوك بەسىننىڭ موينىنداعى كەندىر ارقاننىڭ ءبىر-اق تۇتامى قالىپتى. بەكەت شەشىپ جىبەرۋگە وقتالدى دا كوك قوشقاردىڭ وتقا قاشپاي قوس تىنتەتىن مىنەزى ەسىنە ءتۇسىپ بوگەلدى. شىلدە تۋسا دا ءالى ءجۇنى قىرقىلماعان، ءتىلىن سالاقتاتىپ، ءبۇيىرى سولقىلداپ تۇر ەكەن.
— ءاي، مىناۋىڭدى قاقساتپاي وتقا بايلا. جابانىسىن قىرىق. ايتپەسە باۋىزداپ تاستا!..
مەشەل ءداپ ءقازىر تۇرا قوياتىنداي، تۇرسا جۇگىرە قوياتىنداي ساۋساعىمەن نۇقىپ ساناپ ايتىپ ەدى، اقىرى ءسوزىن بوسقا شىعىنداپ، قۇر جاماناتتى بولدى دا، قولدى ءبىر سىلتەپ سۋاتقا تايىپ وتىردى.
بەكەتتىڭ قيتىعىنا تيگەن كوك قوشقار دا ەمەس، كوپتەن بەرى جيناعان اشۋىنىڭ ءتۇرى وسى. سونى يەسىن تاۋىپ ايتا الماي، ايتەۋىر ورايىنا ىلىككەنى مەشەل بولعان سوڭ قورازدانىپ جاتقانى دا. ايتپەسە، وز اۋزىمەن وتتايتىن حايۋاننىڭ، وگىزدەي كومپىس مەشەلدىڭ نە كىناسى بولسىن. جەتى جىل بويى جالعىز جەرتولە تارلىق جاساماعان "درۋجبانىڭ" ايۋلىعا كوشىپ كەلگەلى بەرى بەس يتارقاعا سىيماعانىنا تاڭى بار. ەرلى-زايىپتى دەگەن جاقىپ پەن لەسيا دا ەكى قوس. اۋەلدە وشاق بۇتىنان وزبايتىن وت باسىنىڭ كيكىلجىڭى مە دەپ ەدى. جىگىتتەردىڭ دە ءازىلى تاۋسىلعان سياقتى، ەكەۋىن الدارقاتىپ، سوزبەن لەكەرلەگەن بولادى، ءبىراق كولگىرسىگەنگە ءۇزىلىپ قالعان كوڭىل شىركىننىڭ دانەكەرى جالعانسىن با. جاقىپ ساساي بولعان بۇعىنىڭ بۇقاسىنداي كوپتەن بەرى سۇلەسوق تا، لەسيا كۇيەۋىن كەشە عانا جەرلەگەندەي بار دۇنيەگە سۇلىق، تەك بەكەتپەن بەتپە-بەت ۇشىراسقاندا جانارىندا ءبىر وت جىلت ەتىپ جانادى دا سونەدى، بويىڭداعى ءبىر سەزىم ويانا بەرىپ وشەدى. بەكەتتىڭ قىسىلاتىنى دا وسى. ءوزىڭدى جەك كورەتىن ايەلدى التىنمەن ارباپ جەڭە المايسىڭ، جاقسى كورەتىن ايەلدى جالبارانساڭ اقىلمەن سۋىتا المايدى ەكەنسىڭ. وسىلاردان اۋلاعىراق بولعىسى كەلىپ ەدى، ورتالىقتاعى ءتورت بولمەلى پاتەردەن كورى ءتۇزدىڭ سالقىن يتارقاسى ءتور جايلاۋدىڭ شۇيگىنىڭدەي تارتادى دا تۇرادى، ونىڭ ۇستىنە قوڭىن تاياق تىرلىككە كوندىگىپ قالعان باسى جىگىتتەردىڭ كۇلدى-كومەش كوجەسىن اڭساپ، كورپەسىنە تالاسقاندى ايحاي داۋرەن سانادى. بايانى بىلەكتىڭ كۇشىمەن الاتىن اقشاڭدى، اۋزىڭا تۇسەتىن اسىندى عانا بىلەتىن بارىقسىز قۇن مۇلدەم باسقا ەكەن. كىسى بولامىن، كىسى كوڭىلىن تابامىن دەپ قانشاما تىراشتانعانمەن، سول ونەر قونا كەتەتىن باك، كيە سالاتىن بەشپەنت ەمەس كورىندى. تەگى "تاسقاباقتار"، "مەرزاۆچيكتەر" بىتەۋلىكتەن تانا ەمەس، مۇڭسىزدىقتان دا تۋاتىن بولسا كەرەك.
بۇرىنعىداي كوشەت ءوسىرۋ، ورمان قورعاۋ سياقتى بىردى-ەكىلى بورىش قانا ەمەس، لەسحوز شارۋاسىنىڭ قازىرگى اۋرەسىندە شەك جوق. التى بىردەي بولىمشەنىڭ باس-اياعىن شولىپ شىعۋعا ات اياعى تۇگىلى، ماشينانىڭ دوڭعالاعى دا شىداي بەرمەيدى. قوجا بىرەۋ، مال ورتاق بولسىن دەپ اڭ شارۋاشىلىعىن دا لەسحوزعا كىرىپتار ەتىپ تەلىمەك ەدى، ودان ەشتەڭە شىقپادى. وسىناۋ بۇكىل ابىگەردى لەسحوزدىڭ ءوزى سۇراپ، تىلەپ العان. تىلەپ العان اۋرۋدىڭ ەمى تابىلا بەرە مە. قازلەستىڭ كومەيىن اتاشپەن بىتەيمىن، لەسحوزدىڭ كوشەتى مەن ەربەيگەن بۇتاسىنىڭ ەسەبىنە جەتەمىن دەپ مىسقالداي ميىن كۋبومەتر مەن گەكتار جەپ باسى قاتتى.
تۇساۋلى تورى شولاق شوقتىعىن دىرىلدەتىپ، تىتىركەنە تەرىس بۇرىلدى. كەراۋىز كۇندە اتتىڭ تاناۋىنا سەكىرىپ ارسالاڭداپ قالۋشى ەدى. بەكەتتىڭ قولىنان جۇگەن كورمەگەن سوڭ وزەنگە تۋرا تارتتى. يەسىز شەلەكتى يىسكەلەپ وتىرعانىن كورگەندە جىگىت تىكسىنىپ قالعان: "ەندىگى جەتپەگەنى وسى ەدى!.. بۇل جۇرت بىرەۋگە ازابىن جۇكتەمەي ءوز اجالىنان ولسە بولماي ما؟!"
جۇزىندە ولگىسى كەلەتىن ادامنىڭ رەڭى جوق. بۇتا وتىرىپ شىققانداي ەكى بەتى نارت قىزىل. اسپان كوزى مۇزداي بوپ شاراسىندا قاتىپ قالعان ەكەن. ەرىنى دىرىلدەدى. ءيىس مايدىڭ بابىنا ەمەس، بالتانىڭ سابىنا ۇيرەنگەن ءىرى ساۋساقتارى مەن الاقانى بەكەتتىڭ بەتىنەن سيپاعاندا سيىردىڭ تىلىندەي وسىپ تۇسكەن، تەك كوكتەۋىنەن قاق ايرىلايىن دەپ تۇرعان تىرسيعان كوكىرەگى ومىراۋىنا كەپتەلگەندە بارىپ جىگىتتىڭ قارا تابانىنا دەيىن ءبىر ىسىپ، ءبىر سۋىدى. سەزىمگە بولماسا سوزگە ساراڭ كەلىنشەك ءۇن-تۇنسىز بەكەتتىڭ بۇتاعىنان قۇشىرلانىپ تۇرىپ ءبىر يىسكەدى دە، رەزەڭكە ەتىكتىڭ تار قونىشىن توق بالتىرمەن جىرتا، جۇرەلەپ وتىرا كەتىپ تىزەسىنەن قۇشاقتادى.
— كەتەمىن، — دەدى كەلىنشەك.
— قايدا؟
— بىلمەيمىن... ماعان ەندى بالتا كوتەرىپ، اعاشپەن الىسۋعا دارمەن جوق... ەكى اي بوپ قالدى... بەت تە جوق...
بەكەت جالتاقتاپ يتارقالارعا قاراي بەردى. قايتىپ جاعىنارىن بىلمەگەن كەراۋىز دا ورتاعا كەلىپ قىستىرىلىپ ەدى، كەلىنشەك قولقاسىن تۇسىرە قوس وكپەدەن قويىپ قاپ قۋىپ شىقتى. توبەت سوندا دا قىڭق ەتپەي سوقپاققا بارىپ شوقيىپ وتىردى. كۇزەتكە وتىردى. ماقۇلىقتا بولسا اينالدىرعان بەس ادامنىڭ قاس-قاباعىن جاتتاپ العان زىميان نەمە ءوز مىندەتىن جاقسى بىلەتىن ەدى...
2
...بەلۋاردان شىق كەشىپ دەليانكاعا جەتكەنشە، بەكەت پەن بەسكەمپىر مالمانداي بولدى. دىمقىل اۋاعا كەپتەلگەن ورتەڭنىڭ كەشەگى ءتۇتىنى ءالى سەيىلمەگەن، شالا كۇيگەن قىلقان مەن شايىردىڭ ءيىسى بىقسىپ، ىركىلدەپ ءتۇر، اتام زاماندا يەن قالعان ءۇيدىڭ سىز جالقاقتى يىسىندەي جەركەنىشتى. ءتۇسىرىپ تاستاعان تەمەكىنىڭ تۇقىلىن سورعانداي كوكىرەگىن ساسىق ىس تىرناپ بەكەت ۇعارلاپ قالدى. جەركەنىشتى شالشىققا اۋناپ شىققانداي تىتىرەنىپ، كوڭىلى دە كىرلەپ ءتۇر. وتىرىپ ەتىگىن شەشتى. شالبارىنىڭ بالاعىن سىقتى. دۇنيەدە ءبىر نارسەگە رازى بولىپ، ءبىر نارسەگە قۇلقىمەن قۇلاپ كورمەگەن بەسكەمپىر ءقازىر دە جەگەلى وتىرعان اسىنان قىلپىق شىققانداي تىجىرىنىپ:
— نەمەنە، توسەكتەن تەرىس اياعىڭمەن تۇرىپ پا ەدىڭ؟ — دەدى. —باس تەرىڭ بۇگىن كەلىسپەي قالىپتى عوي؟!
بەكەت وعان الارىپ قارادى دا قويدى. سوقادان بۇرلىققان الا كوز وگىزدەي باقىرايىپ، سىلەيىپ وتىرعان جىگىتتىڭ، جانارىنان نۇر دا، وي دا تاپقان جوق. كۇندە باسىپ جۇرەتىن ساقال-مۇرتىنىڭ ءبىر قاپتالى كوگالا، ءبىر قاپتالى جەز، سامايىنا شاپقان اقتى دا بەسكەمپىر بۇگىن كورگەندەي.
— اۋزىڭا الا جۇننەن كۇيەك بايلاعاندا ارۋاق قونادى دەدىڭ بە؟!
ساقال-مۇرتىنىڭ قاۋقيعان بورتە تۇبىتتەن بە، الدە شەلى قالىڭدايىن دەگەن بە، قۇلاعىنان شىقشىلى وزىپ، كەرسەن بوكسە اسقاباقتاي ەتەگى كۇمپيە باستاعان بەكەتتىڭ مايەكتى ۇرتىنا بەسكەمپىر سۇقسيىپ قارادى.
— يت-اي، كاللاڭ اتتىڭ باسىنداي ەكەن-اۋ! — دەدى. — قۇداي قالاسا، قارىن-سۇرىن جاعىنان دا ءابدىجاپاردىڭ بىتەۋ ءبۇعالتىرىن قۋىپ جەتەتىن شىعارمىز!..
— وتتاپسىڭ! — دەدى.
—
— ەندى نە قالدى؟ كوكي ءجۇرىپ كوڭىل جۇباتپاساق اڭ بوپ بارامىز. قازان-اياقتىڭ مەس بورداقىسى مەشەلگە دەيىن تەكە ساسىپ كەتتىك دەپ تۇلان تۇتىپ جاتقان جوق پا؟!
— قاتىن ال! — دەدى. —جازعان نەمە، جاراتقاندا زارىڭە دەيىن مىسقىلداپ ولشەپ بەرگەن جوق شىعار!..
— سەن وسى، جۇرتتىڭ كۇشىن قاناساڭ دا جانىن توناماساڭ قايتەدى؟..
بەكەت تىكسىنىپ قالدى.
مەشەل مەن لەسيا جىعىلعان اعاشتاردى سىپتاپ، ءبۇر مەن قابىقتى شومەلەپ ءۇيىپ ءجۇر ەكەن، جاقىپ "درۋجبادا" جالعىز قالىپتى. بەسكەمپىر قولىنا سۇيمەن الىپ بريگاديرگە بەتتەدى دە اينالىپ قايتا سوقتى.
— جورتا جۇمساساڭ دا، جاقىپ پەن لەسيانى قالاعا جىبەرىپ ال، — دەدى. — ۇرعاشى عوي، جولى جىڭىشكە بولعان سوڭ، جۇرتقا سىرىن ايتا المايدى... ميىڭا بىردەمە باتا ما، ماۋباسىم؟..
"پالە عوي، مىنا يت!.." تۇنىعىنا تۇكىرىپ جىبەرگەندەي تابان استىندا جەك كورىپ قالدى. جۇرتتىڭ پيعىلىن اڭدي ما؟.. تاعى دا قاي ۇرامدى اشار ەكەن دەگەندەي قۋىستانىپ تەرىس بۇرىلعان...
...قاراعايلى بىتقىل شالعى تيگەندەي ءبىراز اۋقىمى جاپىرىلىپ قالىپتى؛ بوكتەر -بوكتەردەن دوڭبەك سۇيرەتكەن تياگاچتار، بۋلدوزەرلەر مەن تراكتورلار قيقىم تاسىعان قۇمىرسقالار سياقتى، قاتار-قاتار ۇيىلگەن بۇتاق پەن ءورىم شوشاقتارى يلەۋگە ۇقسادى. "ءقاۋىپتى زونا" دەيتۇعىن دەليانكانىڭ ەتەگىنەن جىلقى ءورىپ كەلە جاتىر ەكەن. بەكەت جىلقىشىنى ىزدەدى.
3
مولاق قوپارعان "س-100" ازان-قازان بولىپ جەر تارپىپ جاتقان، بورپىلداق قارا توپىراق قامىرداي ەزىلىپ، جىلان باۋىردىڭ ىرسيعان تىستەرىنە تياناق بولمادى. جەلە-جورتىپ كەلگەن شەرۋباي تراكتوريستكە الدەنە دەپ ايقايلاپ ەدى، ەستىمەدى مە، ەلەگىسى كەلمەدى مە يگەندەپ رىچاگ تەپكىلەگەن جىگىت كىسى دەپ قاراماعان سوڭ، قۇرىقتىڭ ۇشىمەن تاقىر قولتىقتاپ ءپىسىپ الدى.
— ءاي، جاۋىز! اناۋ بەتىندەگى بەدىرەيگەن بەز بە، الدە كوز بە؟ — دەپ شەرۋباي ونىڭ تاربايعان تاناۋىنا تاعى دا قۇرىق تىرەدى.
— كوز بولسا قايتەيىن دەپ ەدىڭ؟!
— بەزدەي قىپ اعارتىپ جىبەرەيىن دەپ ەدىم! — دەدى شال. — ارتىڭا اينالىپ ءبىر قاراشى!..
كوپشىكتىڭ قالىبىنا سوققانداي تالتيىپ قالعان قوتاناياق تراكتوريست جىلانباۋىر تابانمەن جورعالاپ تراكتوردىڭ كوتتىگىنە باردى دا ادىرايىپ اسپانعا قارادى. اسپانعا قاراپ تۇرىپ بەلدىگىن بوساتتى. سوسىن جەلدىڭ ىعىنا بۇرىلىپ، ءبىر شوق بۇتانى جەلپي سۋارىپ شىقتى. كۇرە تامىرى كوگەرىپ كەتكەن قىزىل شال اتىن تەبىنە ءتۇسىپ، تاعى دا قۇرىعىمەن بالقاراعايدىڭ مىلجا-مىلجا جاس كوشەتتەرىن تۇرتكىلەدى.
— ءاي، ءلاۋحي! اكەڭنىڭ كوز قۇنى قالماسا، مىنا بالاپان اعاشتاردى نەگە تاپتايسىڭ؟!
جىگىت ءمىز باققان جوق. ءمىز باقپاعان قالپى قيتىعىپ شالعا قارادى.
قاراپ تۇرىپ:
— ءاي، شال، سەن وسى الجىعان شىعارسىڭ؟! — دەدى. — اتاڭنىڭ كورىن تاپتادىم با؟! جوققا قىستىرىلماي جايىڭا نەگە جۇرمەيسىڭ؟!
جىگىتتىڭ دە جىنىنا تيگەن قولتىققا باتقان قۇرىقتىڭ ۋىتى. شەلتيىپ تۇرىپ شىرت تۇكىردى. شالدىڭ بەتىنە تۇكىرگەندەي كابيناعا شىرەنىپ كipiپ ەدى. دويىر قامشى قاق جاۋىرىننان سويىپ وتكەندە جون ارقاسىنا ىستىق قۇرت قۇيعانداي تىرىسىپ ءبىراز تۇردى دا پارلاعان كوز جاسىن بىلەگىمەن ءبىر سۇيكەپ، دوڭبەكتەي كىلتتى شالعا وقتالا سەكىرگەن، ءبىر – اق سىلتەپ ۇلگەرمەدى، ومىراۋلاتا سوققان اتتىڭ ەكپىنىنەن مۇرتتاي ۇشىپ، ەتەككە قاراي كەسكەن تومارداي ۇمار-جۇمار شىرقاپ بەردى.
بەكەت ويران-توپىردىڭ ۇستىنە كەلگەن ەدى. جىلقىشىنىڭ دا، اتىنىڭ دا تاناۋى تاسىرايىپ كەتكەن ەكەن. ەكى يىننەن دەم العان شالدا ءتىل-اۋىز جوق. تۇزداي شاقىرايعان سىلەۋسىن كوز سىنايىن دەپ تۇر.
— سوتقا بەرەمىن! — دەپ جىلامسىرادى قان جەگەن يتتەي اۋزى-باسى ساتال-ساتال تراكتوريست.
— قۇدايىڭا بار! — دەدى شال ەجىرەيىپ. — قۇدايىڭ مىناۋ ما؟ — دەپ قامشىسىمەن بەكەتتى نۇسقادى. — قوساقتاپ قويىپ قويداي باۋىزدايمىن!..
شىنى ما دەگەندەي تراكتوريست مىشتاي بولدى. بەكەت الباستىداي تونگەن جىلقىشىنىڭ كەيپىن كورىپ ىعىسايىن دەدى.
— اقساقال، مۇنىڭىز تەكتى ادامنىڭ ىستەيتىن قىلىعى ەمەس سياقتى، — دەدى الىستان وراعىتىپ.
— تەكسىزگە كۇنىن سالعان سوڭ تەكتىدەن نە قاسيەت كۇتىپ ەدىڭ؟! — دەپ شال شاڭق ەتە قالدى. — شۇكىر، ءتىلىڭ سىنىپ قالىپتى. قارا جاياۋ ما دەپ جۇرسەم...
— اقساقال، ءتىل دەگەن شىركىن جاق تۇسكەنشە قاقساي بەرەدى. ونان دا جىلقىڭىزدى تەزىرەك قايىرىڭىز، ءقاۋىپتى زوناعا ءوتىپ كەتىپتى.
— مالدىڭ اتى مال، حات تانىمايدى، قاعاز وقىمايدى! — دەپ جىلقىشى قۇرىعىن تاقىمىنا قىستىردى دا قارا كەردىڭ بەل ورتاسىندا قاقشيىپ وتىرعان قالپى ونسىز دا ەلەڭدەپ تۇرعان كۇر اتتىڭ ەزۋىن شامىرقاندىرا جۇلقىپ قالدى. — زاماننام وتىققان جايىلىمى، وتسە ءورىسىن تاپقانى دا! — دەدى.
جەلىگە الاڭدايتىن ساۋىن ەمەس، ساياقتىڭ ءۇيىرى سالقىن اعاشتىڭ ىشىنە كىرگەن سوڭ، سوڭىنى شالۋالاپ ۆزرىۆنيكتەر جۇرگەن قالىڭ تومارعا تايال قالعان ەكەن. بۋلدوزەردىڭ تابانى دا، شاماسى دا جەتپەگەن سوڭ قيا بەتتەگى الىپ مولاقتار مەن تومار تۇقىلىن ديناميتپەن قوپارىپ ورگەنگە جينايتىن بولعان. سونى بىلە تۇرا، ءقاۋىپتى زونانى شىرىق اينالدىرا قاققان ترافارەتتەردى كورە تۇرا شەرۋباي دا قىرسىقتاي جابىسىپ بالتاشىلاردىڭ قىر سوڭىنا قالماي-اق قويعان: لەسوپوتولوگيا جونىندەگى ينجەنەردىڭ باسىم جارعانى ءۇشىن ون بەس سەتكە اۋدان باسىندا قوناقتاپ قايتسا دا بەتى قايتار ەمەس. اعاشقا كۇل ءتۇسىپ، قۇرت جەپ جاتقانىندا شارۋاسى جوق، ايتەۋىر يت تۇمسىعى وتپەيتىن نۋ ورماننىڭ كوز الدىندا قارايىپ تۇرعانىن ءماز تۇتاتىپ كارى كوڭىل شىبىق بىتكەندى ارانىڭ ءتىسى مەن بالتانىڭ جۇزىنەن قورعاپ الەك. قازىردە قىرىپ سالاتىنداي قارا كەردىڭ قولقاسىن قورسىلداتىپ جەلە جونەلدى.
باقىرىپ-شاقىرىپ، ءدوي-دالاعا شۋلاسقان بەرەكەسىز جۇرت قىر باسىنان جىلقىنىڭ الدىن ەتەككە قايىرا باستاعان ەدى. كەنەت قۇرس-قۇرس، كۇتىر-كۇتىر ەتكەن قوپارىلىس جەر سىلكىنتتى دە اسپانعا اتقان توپىراق پەن اعاش جاڭقاسى بۇرشاق ارالاس قارا بۇلتتاي سولاڭداپ تۇرىپ الدى. ەسىرگەن جىلقى توز-توز بولىپ شۇرقىراي جوڭكىلدى دە ەسەڭگىرەگەن شال وق تيگەندەي اتىنان اۋىپ ءتۇستى. بەكەت جۇگىرىپ جەتكەندە قۇلاعىن باسىپ قارا كەردىڭ باۋىرىندا تىرايىپ جاتىر ەكەن. تانىماعانداي باقىرايىپ اسپانعا قارادى. قوپارىلىستىڭ تولقىنى سوقتى ما دەپ بەكەت قۇلاعىنا ايقايلاپ ەدى:
— نەمەنە، شالىقتاپ جاتىر دەپ پە ەدىڭ؟! — دەپ ادەتىنشە ورنىنان ىسقىرا تۇردى.
— شۇكىر، ءتىلىڭىز سىنىپ قالىپتى! — دەدى بەكەت ەسە قايىرىپ. — بىر-ەكى اياتقا ساۋاتىڭىز بار ما ەدى؟ ءمادى تۋرا وسى توبەنىڭ استىنان شىعادى دەگەن.
— قارىز بولماسپىز، بەس نامازدى تۇگەڭدەمەسەك تە مۇسىلمان ساناتىندا بار سياقتىمىز...
— ە، وندا قورقىنىش جوق ەكەن. جەردىڭ جىرتىعىنا قۇلايتىن كاپىر مىنا ءبىز بولدىق تا...
— وقىعان يتكە داۋا جوق! — شال ۋاجدەن ۇتىلسا دا جىعىلىپ جاتىپ قۇلاقتان تىستەگەندەي جىگىتتى ىشتەي بولسا دا بالاعاتتاپ تىندى...
...قىر باسىنا ءبىراز جۇرت جينالىپ قالعان ەكەن. قاس-كىرپىگىن شاڭ باسقان جىگىتتەردىڭ بەت-جۇزى الەمتاپىرىق. ورتادا سەرەيىپ جاتقان جاقىپتىڭ باسىندا مىرسىلداپ لەسيا وتىر.
— نە بولدى؟
— نە بولعانىن ساعان ايتپاسا، بىزگە ءالى ءتىل قاتقان جوق، — دەدى بەسكەمپىر بەكەتتى الا كوزىمەن اتا.
— موزگوترەسەنيە، — دەدى مەشەل.
— نە دەيدى؟
— موزگوترەسەنيە! — دەدى مەشەل. — قارا قۇسىنا تاس ءتيىپتى. كوك قوشقاردىڭ تەرىسىنە سالىپ جازىپ الامىز عوي، — دەدى.
— ءاي، شاتپاي جايىڭا تۇرشى! — دەپ بەسكەمپىر مەشەلدى كەيىنىرەك يتەرىپ تاستاپ، جاقىپتىڭ ەزۋىنەن تامشىلاعان قاندى ءسۇرتتى دە ۇرەيلى توپقا: — باس-باسىڭا باقسى بولماي ۆەرتولەت شاقىرىڭدار! — دەپ بەكەتكە بۇيىرا سويلەدى.
شەرۋباي ارشا تۇتاتىپ الاستاپ كورىپ ەدى، جاقىپ وعان دا بۇلك ەتىپ بەلگى بەرە قويعان جوق. اياق استىنان كەلگەن اپاتقا ءوزى كىنالى ەكەنىن سەزگەن شال قىسىلا قيپاقتاي، اقىرى:
— اجالى جەتپەسە ءالى-اق تۇرىپ كەتەدى. سوعىستا مۇنان دا زورىن كورگەنبىز، — دەپ جۇرتتى جۇباتقان بولىپ، ءوز باسىن اراشالاپ قۇتىلدى.
بەكەت مەشەلدىڭ "موزگوترەسەنيەسىنەن" ەش نارسە تۇسىنبەسە دە بەسكەمپىردىڭ شولمەكتەي تۇسىنەن بريگاديردىڭ ەكى دۇنيەنىڭ ورتاسىندا جاتقانىن سەزگەن...
4
بوزعىلت شۇبار شاڭىراق جەرگە جاقىنداپ قالعان. قارا ورماننىڭ كوكجيەكتەگى تۇتاسقان سىلەمى قارا جارتاستاردىڭ وركەش-وركەش جاقپارىڭداي ىرسيىپ، بوز شاڭىراقتىڭ كۇمبەزىن ءتۇرتىپ تۇر. بوز شاڭىراقتىڭ كەرەگەسىنەن جامىراپ تۇسكەن جۇلدىزدار قارا ورماننىڭ كوك تىرەگەن نايزالارىنا قوناقتاپ العان. تەك، اسپاننان بيىك التايدىڭ اقباس شىندارى ەدى. بۇكىر بەل، جالى كۇدىرەيگەن جون اتاۋلىنىڭ ءبارى دە سول اقباس شىنداردىڭ اياعىنا بارىپ جىعىلعان جاعىمپاز، جابى تىرشىلىك سياقتى ەدى. تايگانىڭ ءتۇنى تىم-تىرىس. تايگانىڭ ءتۇنى ماقپال قارا. ايۋلىنىڭ بوكتەرىنەن كوز-كوز بوپ جالتىلداعان تۇنگى وتتار ءتورت جيەگىندەگى قاداۋ-قاداۋ بالاۋىز شىراقتاي كورىنگەن. جىلقىنى ىمىرتتاپ قايتپاق بولعان ءسان ورتەڭدەگى كوز-كوز وتتارعا كوپ قادالدى. كوڭىلى الدەنەگە جەتەلەگەندەي.
جىلقى بىرداي بوپ جۋساعان. تەك ءۇيىرىن كۇزەتكەن ساقا ايعىرلار عانا شەتتەپ قالعان ءبىردى -ەكىش تاي-جاباعىلاردى قالىڭ توپقا قۋىپ تىعىپ، ءساننىڭ الدىن كەس-كەستەدى دە ءيىسىن الىپ، يەسىن تانىعان سوڭ، توپەلەپ تاستاعان تەزەكتەرىن قايىرىلىپ ءبىر يىسكەپ كەتە بارىستى. كەزەك-كەزەك ىسقىرىپ بەزەك قاققان جىلقىشى تورعايدان باسقا ۇيقى تورىعان ءتىرى ماقۇلىق جوق. ءسان يىعىنا باتقان بىردەڭكەسىن تاقىمىنا قىستىردى دا، ات باسىن ايۋلىنىڭ بوكتەرىنە بۇردى.
ەس بىلگەلى ەركەكشە كيىنىپ، ەردەن تۇسپەگەن جىلقىشىنىڭ جالعىز قىزى قىسى-جازى قيىر جايلاپ شەت قونعان جالعىز ءۇيدىڭ قىزىعىن الدەقاشان تاۋىسقان. قايعىرسا قاباعى بۇزىلمايتىن، قۋانسا اعىنان جارىلمايتىن، وشاق باسىنىڭ اپشىسىن قۋىرىپ، ءوز تاكاپپارلىعىن ءوزى قىزىقتاعان ءوزىمشىل اكەدەن باسقا قارايلار ەشكىمى دە جوق. وندا دا اكەلىك پەيىلىن مالدانعانى بولماسا، مەيىر كۇتكەن ەمەس. كوپشىلدىگى جوق، كەكشىلدىگىنە ەرىپ جورعا اتا-انامىن دەپ-اق ىعىر بولدى. جۇرت ىققا بۇرىلسا، جەلگە قارايتىن قىرسىق شال ءوز كەسىرىنەن ەتەگىن بىلعاعانىنان باسقا تاپقان مۇراتى دا شامالى. ايتەۋىر ىزديىپ كيىگىپ، ىسقىرىپ سويلەگەنگە ءماز. بىرەۋدىڭ تىرناق كوبەسىندەگى كىردى اڭديتىن كىرپياز بايعۇس تاكاپپارلىعىن ات كوتەرگەنمەن جۇرتقا سىيمايتىنىن بىلمەسە كەرەك. لەسحوزدىڭ بەس جۇزدەي قىل قۇيرىعىن اكەدەن قالعان مۇراداي قىزعىشتاي قورىپ، سونىڭ بۋىنا ءپىسىپ، سونىڭ جەلىگىنەن جەمساۋى شاعاناقتاپ جۋانسىپ جۇرگەنى. ونان سوڭعى ەرمەگى مىناۋ قارا ورمان. وكىمەتتىڭ داۋىن، اعايىننىڭ جاۋىن ساتىپ الىپ، قىسقا عۇمىرىن قىرىقپىشاققا سالىپ تۇگەسەتىن ءتۇرى بار. اتا مەكەنىم دەمەسە، توپىراعىندا جاتقان ارتى-بەرگىدەن ارۋاقتى اۋليە دە جوق، باباسىنىڭ قايدا، باقىر باسىنىڭ قايدا قالعانىن ءبىر قۇدايدىڭ ءوزى ءبىلسىن، ەندى ون ەكى اعايىننان شومەيىپ كەپ تاۋسىلعان وشاقتان بولاشاقتا ءبىر تومپەشىك بۇيىرماسا...
شەشەدەن ەرتە ايىرىلىپ، اكە قولىنا قاراعان ءسان ءوزىنىڭ قىز ەكەنىن ون التى جاسىندا ءبىراق ءبىلدى. تۋعان بوساعاسىن جاتسىنا باستاعانى دا بيىل عانا. سەگىزىنشى كلاستى بىتىرگەن سوڭ، مەكتەپكە بارعىسى كەلمەپ ەدى. وقۋ-توقۋ مەن كىسىلىكتى كىتاپتان ەمەس، كىسىنىڭ ساناسىنان ىزدەيتىن شال دا قارسى بولعان جوق. "جات جۇرت" ءبىر اۋىلدىڭ توبەسى قايدان كورىنەرى قىز كوڭىلىنە بەيمالىم. ونىڭ ۇستىنە "اۋىلداعىنىڭ اۋزى ساسىق" دەپ مەنمەنشىل كوكىرەك كوكتەگىنى ارمانداتىسى كەلەدى، ءبىراق كوكتەگى پەرى جەر باسقان پەندەنىڭ قولىنا قونا بەرە مە. ءوز بويىن ەشكىممەن تەڭەستىرىپ كورمەگەن، كورگەندەردىڭ كوركىنە جىعىلماعان تىراشتىعى دا اكە تابيعاتىنان جۇققان كەدەي كەربەزدىك، شاتىن تاربيە، ساراڭ ءتالىمنىڭ تورتاسى. ءبىراق مىنەزىنەن تارتىپ، قىلىعىنان اتى شىتىپ كورگەن جوق. شالدان سوڭعى جالعىز ءۇيدىڭ كىشىگىرىم تەنتەك قۇدايىنىڭ ءوز بيلىگى ءبىر باسىنا جەتەرلىك. بەتىنەن ەشكىم قاقپايدى، بىرەۋدىڭ بەتىنەن العان بەيباستاقتا ەمەس. قايتا، ءوز بويىنا شاقينابات پەن ەركەلىگى، وشاق باسىنان وزبايتىن ايەل زاتىنا ءتان سىنىق تا ناز قىلىعى جاراسىمدى-اق. قولىنا قامشى ۇستاسا، ەركەكپەن تەرەزەم تەڭ ءتۇستى دەگەنى ەمەس، قۇرىق السا، اكەتە دەگەن قولعابىسى دا ەمەس، اياقتى ساناپ باسپايتىن، ساناپ تاباق تارتپايتىن مالشىنىڭ كەڭ قولتىق تىرلىگى، قىسقا ءجىپ، قىسپا كۇرمەۋگە قارىسقان قىساستىعى ەدى.
ءورت شالعاندا ءبىر باسقا، تايگادان بۇرىن-سوڭدى قولدان جىبەرگەن مۇنداي وتتى كورگەن ەمەس. كۇزگە سالىم بالقاراعاي سوققان ورمانشىلار، مەكتەپتىڭ وقۋشىلارى بولماسا لەسحوز ساقشىلارى جەر وشاق قازۋعا دا رۇقسات بەرمەيتىن. جىلدا اتاش وتىرعىزىپ، ءدان سەبەتىن لەسحوز، بيىل سول اتاشتى وتاۋمەن، ورتەۋمەن الەك. اۋىلدىڭ ىرگەسى، ەگىن-جايدىڭ اڭىزى بولسا ءبىر ءجون، قياننىڭ ورمانىن، قياننىڭ قورىمىن تازالانعان ولەرمەن جۇرتتى دا بۇرىن-سوندى كورگەنى وسى.
قۇيىنداي ءۇيىرىلىپ، ساتىر-سۇتىر گۇرىلدەگەن اتاش ءۇيىندىسىنىڭ جالىنى جاقىنداعان سايىن بيىكتەپ، بەت شارپىعان ىستىق لەپ پەن شايىر ءيىسى تاماقتى قىرناپ بارادى. ءتۇن بالاسىندا الىستان كوز تارتىپ، مەن مۇندالايتىن قالتىراق وت قاسىنا كەلگەندە ۇرەيلى ەكەن. جارىق ماڭىنداعى قاراڭداعان ادامداردىڭ نوبايى دا كولەڭكەدەي زورايىپ كورىندى.
5
وت باسىنداعى ادامنىڭ تىستاعىنى اندامايتىن ادەتى، قاراڭعىدان سۋىرىلىپ شىققان ات تاناۋىنا بەكەت پەن بەسكەمپىر ۇدىرەيىسىپ ءبىراز تۇرىستى. ءسان كەرى بەستىنىڭ شىلبىرىن ەردىڭ قاسىنا قاڭتارىپ، قارتا ادىمعا دەيىن كەلگەنشە تانىعان جوق. بەكەت تانىعاننان كەيىن دە شۇرقىراپ ۇستىنە تۇسە قويمادى. قولىنداعى سۇيمەنىن قاداي سالىپ، ارسالاڭداپ الدىمەن ءازىلىن الا جۇگىرگەن بەسكەمپىر:
— اداستىڭ با، قارىنداس، ايسىز تۇندە؟
اعات بولسا وبالىڭ ايسىز تۇنگە.
ايداي جۇزدەن وپسەم ءبىر مونشاق ءۇزىپ،
اپاڭا اڭعالدىقپەن ايتىپ جۇرمە!..
ۆوت تاك، ۆوت! — دەدى.
دەدى دە اش كەنەدەي جابىسىپ قىزدىڭ بەتىنەن ءسۇيىپ الدى. ءسۇيدىم دەگەنى بەكەتكە كوز قىلىپ جورتا جاساعان قىرى ەدى. جورتا بولسا دا قۇلاعىنىڭ سىرتىنان قۇشىرلانا يىسكەگەنى راس. انشەيىندە مۇندايعا تولقي قويمايتىن ەركە قىز جىگىتتىڭ سۇعاناق تاناۋى بۇعاعىنا ءبىر سۇڭگىپ شىققاندا دەمى دىرىلدەپ، دەنەسى وت قارىپ وتكەندەي دۋ ەتىپ بارىپ ءسوندى.
— ال قاۋىشىپ بولساڭدار بەرى كەلىندەر، اراز بولماساقتا ارباسا وتىرالىق، — دەپ بەكەت جالماڭداعان قىزىل جالىننىڭ كومەيىنە ەكى-ۇش ايىر ءبۇر لاقتىردى دا وتتان الىستاپ، قۋراعان مۇكتىڭ ۇستىنە قىڭىرايا كەتتى.
قىز كوڭىلىنىڭ ىزدەگەنى بەسكەمپىر ەمەس، بەكەت سياقتى ەدى. ءجىتىتتىڭ وزىنە دەگەن سالقىن ءجۇزىن، نەمكەتتى سۇلاي كەتكەن سال-بوكسە ءتۇرىن كورىپ بىردەن توسىرقاپ قالدى. تەز سۋىنىپ، الگىندە ءبىر بۋ شارپىعان دەنەسىن قىرسىق قۇرىستاپ، وسىندا مەن نەسىنە كەلدىم دەپ ىشتەي ءوزىن-وزى ءسوتىپ تۇرعان. سوندا دا، قاس قاققانشا قىرىق قۇبىلاتىن قىز قىلىعىنا سالىپ، ىشتەگى بۇلقىنىسىن سىرتقا تەپكەن جوق. قانجىعاسىنان جانتورسىق شەشىپ ورتاعا لاقتىردى دا كەرى بەستىنىڭ اۋىزدىعىن الىپ، قىل ارقاننىڭ ۇشىن وت باسىنا سۇيرەي كەلدى. كەرى بەستى تۇرعان ورنىنان قالت كەتكەن جوق. بەكەت شىرپى لاقتىرىپ جاسقاعان بولىپ ەدى، قۇلاعىن جىمىرىپ ايبات شەكتى دە، وربىردەن سوڭ تەبەرمەندەي بوكسەسىن توسەپ تۇرىپ الدى.
— كولىكتىڭ قىرسىعىنا دەيىن قايدان تاۋىپ مىنەسىڭدەر؟ — دەپ بەكەت شىمشىپ كورىپ ەدى:
— لەسحوزدىڭ جەتىن وگىزىنەن كورى اياق ارتۋعا جارايدى توي، — دەپ ءسان ودان اسىرىڭقىراپ، كەكسىنمەن وت كوسەپ جىبەردى. — مال يەسىنە تارتسا مايتالمان بولادى دەيدى قازاق...
— قازاقتىڭ قاي سوزىنە سەنىپ بولادى!..
— وزىنە سەنبەگەن ادام بار كىنانى قازاققا جابادى دا... ايتەۋىر، قازاكەمنىڭ سەپتەلمەگەن كەزى بولساشى!..
الدىمەن ءورت شىققان مۇرجانىڭ اۋزىن بىتەيىن دەدى مە، بەسكەمپىر جانتورسىقتىڭ قىشقىشىن شەشىپ، بەكەتتىڭ قولىنا ۇستاتا قويدى. قيتىعىپ جاتسا دا قىز ءدامىن قايتارعان جوق، كۇنى بويى تۇگىن قاۋىپ، قاڭسىپ قالعان كەنەزەسى قىمىزدىڭ قولقا جارعان قوش يىسىنە توتەپ بەرە المادى دا، ەندى ءبىر ساتتە جىگىتتىڭ كۇلدى كومەش ءجۇندى اۋزى سورايعان تاناۋىمەن قوسا جانتورسىقتىڭ قىلدىرىقتاي وڭەشىنە سۇڭگىل بارا جاتتى.
جىلقىلى اۋىلدان كۇرس ەتىپ مىلتىق اتىلدى.
— كوكەڭ ساتان قايت دەپ جاتىر، — دەدى بەسكەمپىر، سوسىن ءساننىڭ بەردەڭكەسىن الىپ بۇل دا كۇمپ ەتكىزدى.
قاراعاي ءدۇر سىلكىنىپ قوقىم شاشتى. وسەك تىڭداعانداي قۇلاعىن سالىپ مۇلگىپ تۇرعان كەرى بەستى كوزىن اشتى.
— بەلگىلى بولدى، تۇسىندىك، — دەدى بەكەت. —تاۋلىگىنە ەكى دۇركىن مىلتىق اتىلۋشى ەدى، سول كەزدە جول تورۋعا بولادى ەكەن توي. قۇر دارىمەن قالاي قورىقپاي ءجۇرسىڭ؟ ايۋ كەزدەسسە قايتەسىڭ؟ — دەدى بەسكەمپىر. بەردەڭكەنىڭ پاترونىن سۋىرىپ يەسىنە كايتاردى.
— ادامنىڭ ارامى بولماسا، ورماننىڭ ايۋى جول تورىمايدى، — دەدى قىز.
"ارام" دەگەندى بەكەت ءوز ادرەسىنە قابىلدادى. سوسىن قاجاپ قالعىسى كەلدى.
— ادامنىڭ ارامى قانداي بولادى ەكەن؟
— ۇرساڭ توقپاق، كەسسەڭ پىشاق باتپايدى. جولى جەڭىل. تاسى تاۋعا دومالايدى. اتتىڭ جەمىن جەپ تۇرىپ، ەسەكتىڭ اقىرىنان دا جەركەنبەيدى. قاشان دا جىلى-جۇمساق، جىلى ورىننان ۇمىتكەر. وعان كەسىر بولاتىن سوڭعى مىنەزى... دوس-جاراننىڭ ۋايىمى قابىرعاسىنا باتپايدى. جار ءسۇيىپ تە جارىتپايدى. بۇعان دا ءوزى كىنالى... جەتتى مە؟..
— وسىنىڭ ءبارىن قايدان وقىپ ءجۇرسىڭ؟..
— قۇرىق ۇستاعان — سىنشىل، قايشى ۇستاعان — ءمىنشىل دەمەي مە.
— ال بالتا ۇستاعان شە؟
— ول ءبىر باي بولىپ جارىماعان، باقسىلىق دارىماعان ديۋانا عوي...
— سەنى كادر ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى ەتىپ قويۋ كەرەك ەكەن.
— وعان قولىڭىزعا بيلىك تيگەندە شاقىرارسىز، — دەپ ءسان لىپ ەتىپ ورنىنان اتىپ تۇردى.
بۋىنى قاتپاعان قىپشا بەلدى، قىناپ كيگەن بىلعارى شالباردىڭ تىرسىلداعان ساۋىرىن، قۇلىن جارعاقتىڭ كوكىرەگىن تەپكەن ومىراۋىن كوزىمەن ىشىپ-جەپ قالا بەرگەن بەكەت قىزدىڭ بۇرىنعىدان دا بوي تۇزەپ، قۇلپىرىپ كەتكەنىن اڭعاردى.
بەسكەمپىر بەردەڭكەنى ەردىڭ قاسىنا ءىلىپ، جانتورسىق پەن ارقاندى قانجىعاعا بايلادى.
— قۇدايى قوناقتى شىعارىپ سالمايمىز با؟.. جۇرەردە بۇيىمتايىن سۇرار بولار ەدى...
بەكەت قيقايعان قالپى قىلپ ەتكەن جوق:
— تاسى تاۋعا دومالاعان جىگىتتىڭ قۇدايمەن جۇمىسى قانشا!.. — دەدى.
قىز جانارىندا "سەنى مە!" — دەگەن كەكشىل وت كەتىپ ەدى.
6
وسى ءبىر يت مىنەزى كوڭىلىن اۋزىنا، اۋزىن كوڭىلىنە جەڭدىرە الماي-اق قويدى. قىزعا قىزىققانى راس، جەك كورگەنى وتىرىك. ەندى ءقازىر قىزىققانىنا دا كۇماندانىپ جاتىر. كوزىنەن تايىپ ەدى، الگىبىر تۇساقبوكسە، تۋ ساۋىردى قايتىپ ەلەستەتە المادى. وتىزدان اسقان سوڭ سۋي ما، باياعى بالا كەزدەگى ىڭكارلىكتىڭ ءبىرى جوق. كوگىلدىر اسپانعا قاراپ، بالالىقتىڭ كوگىلدىر ءساتىن ىزدەدى. سول ءبىر كوگىلدىر ەلەس اسپاننىڭ بيىگىندە قالعان سەكىلدى... كوگىلدىر اسپان، الاتاۋدىڭ كوك تىرەگەن كوگىلدىر شىڭى، كوگىلدىر شىڭنان ءۇزىلىپ تۇسكەن كوگىلدىر ساۋلەدەي قىز كوكىرەگىندەگى كوك جىبەك كوستيۋم... سويتكەن اسەم دە كوپتىڭ ءبىرى بوپ تىرلىكتىڭ قىم-قۋىتى كوپ قاتپارىنا ءسىڭىپ بارادى. ول دا ءبىر، انشەيىن، كوڭىلگە تات تۇنباعان بالالىق شاقتاعى كوگىلدىر ارمان ەكەن عوي. الگى قىزدىڭ ايتقانى راس. ارمان قۇتان — اۋا قاپقانمەن بىردەي، جەتكىزبەسكە قۇيرىق سالام دەپ جۇرگەندە كۇيكى تىرلىكتەن قۇر قالاسىڭ. سونان سوڭ دا ءتورت اياعىڭدى تەڭ ىرعاپ جەر باسىپ جۇرگەننىڭ ءوزى ارتىق. ول ءۇشىن ءمانساپ تا كەرەك، بيلىك تە كەرەك. مانساپ پەن بيلىك سەزىمگە قوس بولمايتىن، سانانىڭ عانا ەنشىسى ەمەس پە ەكەن؟..
بەلدەۋدەگى كوپ وتتاردىڭ جالاقتاعان ءتىلى قىسقارىپ، ورمان قاراقۇرىق تارتا باستاپتى. تايگانىڭ اسپانى دا قاراقۇرىق، توبەدەن ميلىقتاتا باسىپ، ءتۇتىن مەن شايىر ارالاس ازون ءيىسى تىنىستى تايازداعا تۇسكەن ءتارىزدى. ءورت كەتپەسىن دەپ وتتىڭ جيەك-جيەگىن قىمتاپ، بىقسىعان سۇيمەننىڭ قالدىعىن قىزىل شوققا لاقتىرىپ جىبەردى دە وزەنگە بەتتەدى. ورتەڭنىڭ قاسىنا كۇزەتكە قالدىرعان ادامداردىڭ قاراسى دا كورىنبەيدى. جانىنان ايعايشى كەتسە جان ساۋعالاپ، كوز الداۋمەن كۇن كەشكەن جۇرت شارۋاعا دا ۇنەمشىل-اق. ۇلكەن-كىشىسى دە، تورەسى دە، قاراسى دا قالاي جۇمىس ىستەۋدىڭ ءتاسىلىن ەمەس، قايتكەندە جۇمىس ىستەمەۋدىڭ قۇلىعىنا قىلاپ بولىپ العان. شەرۋباي شال ايتپاقشى، وقىعان يتكە داۋا جوق...
وزەن بويىنىڭ شىعى قالىڭ، شىقشىت ءجۇنىڭدى ۇرپيتكەندەي اۋاسى دىمقىل ەكەن. ارنادان گۋ ەتىپ لاپ قويعان سالقىن لەپ قاقالتىپ تاستادى. سالدەن سوڭ سارايى اشىلىپ، راقاتتانىپ قالدى. جيەككە ءتۇسىپ جۋىندى. ەرتەڭنەن بەرى قىسقان ءبىر ءشول ءالى قايتپاعان. سۋ ىشەيىن دەپ ەڭكەيە بەرىپ، بەجىرەيگەن ءوزىنىڭ بەت-جۇزىن كوردى دە جەلكەسىنەن الدەكىم باس سالىپ تۇنشىقتىرا قوياتىنداي اتىپ تۇرىپ، جار باسىنا جۇگىرىپ شىقتى. ارتىنا بۇرىلىپ قاراپ ەدى، قاپ-قارا بوپ ىسقىرىپ جاتقان وزەن تۇڭعيىق قورقىنىشتى ەكەن. سول تۇڭعيىقتان الدەنە بالەكەتتەر بىلدىر-سىلدىر، بىلدىر-سىلدىر بۇرقىلداسىپ وكشەلەپ قۋعانداي بولدى دا الدى-ارتىنا قاراماي زىتا جونەلدى. ەس بىلگەلى قاتتى سەسكەنگەنى وسى شىعار، ارتىندا قالعان بۇعا-قاراعاننىڭ سىبدىرىنان دا جونارقاسى شىمىرلادى. كەلگەن بويدا شەتكى يتارقاعا ارسى-كۇرسى قويىپ كەتكەن.
— ءوي، جىن ۇردى ما؟! ەزدىڭ توي!..
شوشىپ ويانعان مەشەل تۇرا الماي موشەك ىشىندە موڭكىپ جاتىر ەكەن.
— ايۋ قۋىپ كەلەدى! — دەدى قىسىلعاننان.
— ءاي، قويشى! — دەپ مەشەل كەيىپ قالدى. — كوزىڭە قوس كورىنگەن دە. ءبىز سياقتى ارامدارعا ايۋ ءتيىسۋشى مە ەدى، — دەدى؟
"ارام" دەگەندى بەكەت ءبىر تۇندە ەكى رەت ەستىدى. بۇل جۇرت ءبىرىنىڭ اۋزىنا ءبىرى تۇكىرىپ قويعان با، الدە بۇگىنگى تىرلىككە بىرەۋ تۇكىرىپ كەتتى مە؟.. كورشى يتارقاداعى سپالنىي موشەككە جەتە المادى، قارا ىزدەگەن ساياقتاي تىعىلىپ، مەشەلدىڭ قاسىنان كەتە المادى. بۇل دا جالعىزدىقتان جالىققانىن سەزدى. نە بولسا، ول بولسىن، ۋھ دەپ تاڭعى تىرلىكتى تاڭىردەن كۇتىپ كيىمشەڭ قىڭىرايا كەتىپ ەدى.
— نەمەنە، بۇزاۋىڭ جامىراپ، ايرانىڭدى يت ءىشىپ كەتتى مە؟! — دەپ كۇلپاراسىن تاس بۇركەنىپ العان مەشەل قايتا ءتىرىلدى.
يت دەمەكشى بەكەتتىڭ ەسىنە كەراۋىز ءتۇستى. ىمىرت سايىن بەس يتارقانىڭ تۇرعىنىن ەركەلەپ كەلىپ ەسىكتەن ساناپ كەتۋشى ەدى. ەرتەڭگىسىن قىر باسىندا اسپانداعى ۆەرتولەتتى باعىپ ۇلىپ وتىرعانىن ءبىر كورگەن. جاقىپ پەن لەسيا كەتكەلى ۆەرتولەتتىڭ جەردەگى كولەڭكەسىن قۋالاپ دال بولاتىندى شىتاردى. تىشقان اۋلاپ جۇرگەن دە" — دەي سالدى مەشەل بەكەتتىڭ سۇراعىنا. كوك قوشقاردىڭ قان-جىنى تاۋسىلعان سوڭ قازاننىڭ قارا قاسپاعى مەشەلدىڭ وزىنەن دە ارتىلماي ءجۇر. "ءيتتى دە يەسىمەن قينا" دەگەن وسى ەكەن-اۋ...جاقىپ سورلى...
— جاقىپتى قالاداعى بولىنىسكە الىپ كەتىپتى، — دەدى مەشەل بەي-جاي ماساڭ ەسىنەپ. — جاعدايى كرىزسناي، قۇلاعى ءالى تاس كەرەڭ دەپ ءابدىجاپار ايتتى. ساتان سپلاۆكونتورعا سوعىپ، وسى جۇماداعى دايىندالعان اعاشتىڭ سبودكەسىن بەرسىن دەدى.
ءابدىجاپار ايتسا وتىرىك بولماعانى. ءابدىجاپار جەتكىزگەن جاماندىقتىڭ ازىرگە قالت كەتكەنى جوق. بۇل جۇرت ارامنىڭ كىم ەكەنىن بىلمەي قور بولادى-اۋ ءتۇبى. زاسلۋجەننىي مالادەس!.. لەسپرومحوز جابىلسا دا جاعاعا شىعىپ قالعان جوق. جىلاپ جۇرسە دە ءبىر پۇشپاققا جارماسىپ، ءوز ءناپاقاسىن جۇلىپ جەپ ءجۇر. جۇرتتىكىنە دە كوز سالىپ قويادى. اعاش دايىنداۋ لەسحوزدىڭ بيلىگىنە تيگەلى سپلاۆكونتورانىڭ شارۋاسى سونىڭ ەنشىسىندە قالعان. شاعىن دا بولسا شالا قۇداي. ءۇش ايدا كازلەس، وبلىستىق باسقارما مەن گوسكوميتەتتەن ءۇش دۇركىن كوميسسيا كەلىپ، لەسحوزدى ءۇش دۇركىن اۋدارىپ-توڭكەرىپ كەتتى. سيعات دومالاق ارىزدىڭ يەسىن جازباي تانىسا دا ءابدىجاپار قىڭق ەتكەن جوق. بەكەت تە دىم ىستەي المادى. قىزمەتتەن شىعارسا، قۋدالادى دەيدى. سوكسە، ءوزارا سىنعا قىسىم جاسادى دەيدى. ءتۇبى، ارىزقويدىڭ تىرەگى مىقتى. ءابدىجاپارلار تىم-تىرىس، تىپ-تىنىش. تۇك بىلمەگەندەي. تۇك كورمەگەندەي. شىعىنى جوق. شىرقى بۇزىلمايدى. مالادەس!.. "جاۋىڭدى" جەر قاپتىرۋدىڭ ەڭ مىقتى قۇرالى وسى. جۇمىس ىستەتپەيسىڭ. جان تىنىشتىق تاپتىرمايسىڭ. كوڭىلى الا، ۇيقىسى شالا. بار پالە، بار جالاتا جاۋاپ قايىرىپ، جۇرتتى، قالا بەردى جۇراعاتتى اراشالايمىن دەپ قان جۇعىپ جۇرگەندە اۋەلگى ماقسات، ادال مۇرات ادىرا قالادى دا جۇيكەسى توزىپ، ابدەن قاجىعان سوڭ ءوزى – اق قايىڭ ساۋىپ قاڭعىرىپ كەتەدى. "جاۋىندى" ءابدىجاپارداي ءوز قولىمەن ءوزىن توناتىپ، ءوز كەڭىردەگىن وزىنە شايناتا بىلسەڭ، مايدانداسىپ، قىلىش سۋىرىپ، ءسوز سۋارىپ قىزىل شەكە بولۋدىڭ نە قاجەتى بار. مالادەس!.. ويپىر-اي، بۇل دا ونەردىڭ ۇلكەنى ەكەن-اۋ!.. الدەبىر گازەتتە الدەبىر جازۋشى ارىز ايداۋدىڭ اقىل-كەڭەسىنەن كونسۋلتاسيا بەرىپ ەدى. ارىزقويلاردىڭ اكادەميگى بولسا دا ول سىتىرىڭ ءابدىجاپاردىڭ قاسىندا ءجىپ ەسە الماس...
بەكەتتىڭ ءىشى قازانداي قاينادى. قاراپ جاتىپ ءابدىجاپاردىڭ تىرلىگىن قىزعانعانداي. جىلقىشىنىڭ قىزى تاۋىپ ايتتى. اتتىڭ بيىك اقىرىنا ۇمتىلعانشا، ەسەكتىڭ جەمىنە سەمىرگەننەن وڭايى جوق. ات بايعۇس جۇرىسىنەن جاڭىلسا دا سىن كوپ. ەسەك شىركىننىڭ اڭگىلىگى دە، ماڭگىلىگى دە كەشىرىلە بەرەدى، قوسارىڭدى شايناپ، قوراداعىنى كۇندە تەپسەڭ دە ەلەپ جاتقان ەشكىم جوق. تەك ول ءۇشىن وقتا-تەكتە تيەتىن تاياققا ءتوزىمشىل، نامىسسىز بولۋ كەرەك -اۋ... وندا تۇرعان نە بار؟ جۇرتتىڭ بارىنە تورەنىڭ ءمورى، قاراتاياقتىڭ ءتورى جەتە بەرە مە. بەدەل مەن باقىتتى بيلىكتىڭ قامشىسى اپەرەدى دەپ جۇرگەن كىم، ءوزى؟! دارداي لەسحوزدىڭ دىرداي باس ورمانشىسى بولساڭ دا جاتقان ءتۇرىڭ مىناۋ، قىمىز مۇڭكىگەن جىلقىشىنىڭ قىزىنا دا بەتىڭنىڭ قىزىلىن وتكىزە العان جوقسىڭ!..
ىرگەدەگى قارا موشەك اۋدارعان سالىندىداي وت جاققا دومالاي ءتۇستى. تۇپ-تۇتاس بىتەۋ دەنەسى تيۋلەنگە ۇقساعان. كۇلاپارانىڭ استىنداعى جىلتىراعان كوزى ىننەن سىعالاعان جىلاننىڭ باسىنداي ەكەن.
— ءتۇس كورىپ جاتىرسىڭ با ەي؟! — دەدى.
— ۇيىقتاپ جاتىرمىن.
— ۇيىقتاعان ادام جايىنە جاتپاي ما ەكەن.
— جايىنە جاتپاسا، اۋزىنا كەلگەنىن وتتاپ جاتادى دا.
— ونىڭ راس ەي! — دەدى. —مەن دە وزىممەن-وزىم وتتاسە-ەپ جاتىرمىن. وڭىمدە جاعاسىنا قولىم جەتپەيتىندەردى كورپەنىڭ استىندا مەس قىلىپ تەپكىلەپ الدىم.
— دۇنيەدەن تەپكىلەسىپ وتەتىن جۇرتپىز عوي.
— باسەكە دە... مىقتىنى جۇرتتىڭ ءبارى جىققىسى كەلەدى. قاپىسىن ىزدەيدى. مىقتىعا ءبارى ءوش.
باسەكە مە؟.. ءالدىنى الدەبىر ءالجۋاز يتشە تەپكىلەپ جاتسا، ادىلەت پە، جوق پا، كوزى جەتپەسە دە بىلايعى كوپ پەندەنىڭ جانى كىرىپ، ايىزى قاناتىنى نەسى؟ وسىنىڭ ءبارى مىقتىنىڭ باعىن، جاقسىنىڭ ساعىن سىندىرۋدان تۋعان قىزعانىش ەمەستىگىنە كىم كەپىل؟ كەيدە، "ءبىلىمسىز ءبىردى جىعادى، ءبىلىمدى مىڭدى جىعادى" دەگەن ءپالساپانىڭ دا بوتاسى تەرىس. ايتپەسە، "مىڭمەن جالعىز الىستىم كىنا قويما" — دەپ اقىن نەگە جىلاعان؟.. ودان بەرى دە كوپ يت جابىلىپ كوك ءيتتى تالاعانىن تالاي كورىپ جۇرگەن جوق پا...
سىزىلتىپ سارى ماسا ءان سالدى. ماساحانانى يتارقانىڭ اۋزىنا كەرە سالۋعا ەكەۋى دە ەرىنگەن. قورعالاپ تۋعان اي جاتاعاننىڭ جۇزىندەي بوپ قالىڭ سامىرسىننىڭ جەلكەسىنەن جاڭا سىعالادى. اي استىنداعى سۇلۋ شوقىنىڭ توبەسى اڭىراپ تۋر ەكەن. سۇتتەي اپپاق جونىندا الا قۇيىن بار. الىستاعى قۇيىننىڭ سىرماسىن كورىپ، بەكەت تەرلەپ جاتىپ توڭعانداي دەنەسى تۇرشىكتى. مەشەل ءالى باقىرايىپ جاتىر.
— سلۋشاي، — دەدى. — مەندە اقشا بار، — دەدى. — كوپ اقشا. عۇمىر بويى جيعانىم.
— قانشا؟
— ەلۋ بەس مىڭ، بەس ءجۇز ەلۋ بەس سوم، ەلۋ تيىن.
— اتاڭا اس بەرۋگە جينادىڭ با؟
— ءوزىم دە بىلمەيمىن. اۋەلى مىڭ بولسىن دەپ ەدىم، ودان ون مىڭ، ونىڭ ار جاعىندا ەلۋدىڭ توبەسى كورىندى. ەندى جۇزگە جەتكەنشە جۇلىنىم ۇزىلەتىن ءتۇرى بار. بىرەۋلەر قاتىنىنىڭ جۋان باقايىنا دەيىن التىن جۇزىك كيگىزەدى دەيدى...
— ال، ماعان نە قىل دەيسىڭ؟
— الدىمەن اقشامدى كاسسىگە وتكىزىپ بەر.
— ءوزىڭ ارقالاپ جەتكىزە الماي ءجۇرمىسىڭ؟
— ماعان كىم سەنەدى. تىم بولماسا تۇرداباي كنەشكەم دە جوق.
— قورىقپا، كاسساعا وتكىزگەن اقشانى قايدان الدىڭ دەپ ەشكىم تەكسەرمەيدى. زاڭ سولاي.
— سولايىن سولاي توي...
ءوز ەڭبەگىنە ءوزى سەنبەگەن سورلى-اي! ءوز مالىنىڭ وزىنىكى ەكەنىنە كوزى جەتپەيدى. اقشا... ادام ورنىنا اقشا، بالا ورنىنا اعاش جينايتىن دا مودا بولدى-اۋ. بۇل مەشەل بۇدان جەتى جىل بۇرىن بەكەت التايعا كەلگەندە دۇنيە تەرگەن تايگانىڭ قوڭىزى ەدى. جۇرت جىلىنا ءبىر دۇركىن قاڭعىپ قايتىپ ورالعاندا بۇل ورماننان اتتاپ شىقپاپتى. ولسە سۇيەگى ورماندا قالاتىن شىعار.
— وسى سەنى ىزدەيتىن ارتىندا بىرەۋ بار ما؟
— ەكى ءىنى، ءبىر قارىنداس.
— ويپىراي، تاس باۋىر ەكەنسىڭ!
— بۇل كۇندە كىمگە كىمنىڭ باۋىرى ەزىلىپ ءجۇر دەيسىڭ. ءوزىڭ كىمدى جارىلقادىڭ؟ بار جوعىمدى قازبالاعانشا، ەپتەپ مەنى اياقتاندىرىپ جىبەر.
— باقايىنا التىننان جۇزىك تاعاسىڭ با؟
— اياق-باسىن التىنداعاننان قاتىننىڭ ءبارى التىنداي بولسا، ءبۇل دۇنيە جۇماق بوپ كەتەتىن ەدى عوي. ول، انشەيىن، اقشانىڭ نارقىنا سەنبەگەندەردىڭ ويلاپ تاپقان اياعىنان جۇرەتىن دولگوسروچنىي كاسساسى دا.
— وسىنشاما قۋلىقتى بىلە تۇرا جەر باسىپ قالاي جۇرگەنسىڭ؟
— جەر باسىپ ءجۇرسىن دەسەڭ مەنى ءبىر وبحودقا وبيەزشىك ەتىپ تاعايىندا. ءتىپتى پوجارنىي پوستقا، تۇكپىرگە قۋساڭ دا رازىمىن. التىن مەنىڭ نە تەڭىم، تەك باسپانام، ەرتەندى-كەش قوراسىن تازالاپ، قوڭىنا قاراپ سەمىرىپ وتىراتىن بىرەر تۇياعىم بولسا جەتەدى. قىرىقتان اسقاندا پەندە بوپ مەن دە ءتۇتىن تۇتەتىپ كورەيىنشى.
— ەل ىشىندە وتىرساڭ قايتەدى؟ قاتىندى دا ىرگەدەن ىزدەيسىڭ.
— ەل ءىشى التىن بەسىك دەيسىڭ عوي!.. بەكەر. ەل ەمەس، ەڭبەگىڭ اسىرايدى. ال ەڭبەك دەگەن شىركىن بىرەۋدىڭ كوزىنە ءتۇسۋ ءۇشىن ەمەس، كوڭىل جۇباتۋ ءۇشىن قاجەتتى كاسىپ سياقتى عوي. ايتپەسە، اشتان ولەتىن مەن جوق.
كوڭىل ءۇشىن؟.. مەشەلگە دە ءپاتۋا قونايىن دەپتى-اۋ. ارتىندى باعىپ، تاۋبەڭە كەلمەسكە شارا جوق. جەتى جىل وتاسقان يتارقانىڭ مەشەلگە دە تار بولا باستاعانى. جەتى جىل بويى مال تابار سەرىكتەسى بولعان اداممەن اعىنان جارىلىپ سويلەسكەنى وسى ەكەن. الگى قىز، دوس-جاراننىڭ ۋايىمى قابىرعاڭا باتپايدى دەپ پە ەدى؟.. دوس-جاراندى قيالداپ ىزدەگەندە، قاسىنداعى پەندەنىڭ كوڭىلىنە ءبىر ۇڭىلمەپتى.
مەشەلدىڭ كوزىنەن وتىرىك تاپپادى. اياداي يتارقاعا الاكەۋىم مۇڭ توككەن اي ساۋلەسىنىڭ ساعىمىندا مۇڭعا تولى قوس جانار مۇزعا قاتقان قارا مەندەي تاسىرايىپ قاپتى.
ىسقىرعان وزەن سارىنى ىزعار اكەلدى. ىزعاردى لەپتەن يتارقانىڭ توبەسىنە جاپقان ساعدار قالتىرادى. جاتاعاننىڭ جۇزىندەي جىرتيعان ايدىڭ جارتى كۇلشەسى ماڭدايشادان قاشىپ بارادى ەكەن. سۇلۋشوقىنىڭ الگىندەگى اپپاق جونى دا كوگىلدىر تارتىپ ءوشىپ بارادى ەكەن. قارا ورماننىڭ سىلەمى تاڭ قاراڭعىسىنا ۇلاسىپ جايىلىپ كەتكەن. سامىرسىننىڭ ىزديعان ۇشار باستارى تەڭسەلگەن سايىن كوكجيەكتىڭ ەتەگىن سىپىرىن قايتىپ، سىپىرىپ قايتىپ، شىعار كۇننىڭ جولىن ارشىپ جاتقان سياقتى.
تايگانى تىتىرەنتىپ يت ۇلىدى. كەراۋىزدىڭ ۇرەي شاقىرعان وكسىگى مەن مەشەلدىڭ وڭمەننەن قادالعان مۇڭدى جانارى الگىبىر تۇڭعيىق سۋداعى ءوز كولەڭكەسىن بەكەتتىڭ ەسىنە سالدى دا باقايشاعىنا دەيىن شىمىرلاپ، ساسقانىنان ىرگەگە تەرىس توڭقايا قالدى.
7
ورىسكە كەلگەندە ءتۇن ورتاسى ەدى. قىز كەتەم دەمەدى. جىگىت كەتكىسى كەلمەدى. كەلىسىپ قويعانداي بەسكەمپىر ءۇن-تۇنسىز كەرى بەستىنىڭ ەرىن سىپىرىپ، اياعىنا ارقان شالىپ وتقا جىبەردى دە، ءسان ءۇن-تۇنسىز ەكى توقىمدى قاراعاي تۇبىنە ءبولىپ توسەدى. سوسىن ەكەۋى ەكى جەردە تومپيىپ ءۇن-تۇنسىز ۇزاق وتىرىستى. جەل مە، بارشا تىشقان با، اعاش باسىنان تومپ-تومپ بۇرشىك دومالاتتى. بەسكەمپىر قاراعاي ءدىڭىن تەۋىپ-تەۋىپ قالعان. ءبىر ەمەس، ەكى ءتيىن قۇيرىقتارى سوبالاڭداپ، قالىقتاپ بارىپ كورشى سامىرسىننىڭ باسىنا قوندى.
— بەكەر ۇركىتتىڭ، — دەدى قىز.
— ەندەشە كىسىگە تيىسپەي جايىنا ءجۇرسىن!..
— مەن دە كىشكەنتاي كەزىمدە وڭاشا جولىققان قىز بەن جىگىتكە تالاي رەت تاس لاقتىرعام.
— الدىڭا كەلتىرگەنى ەكەن عوي...
— سولاي بولعانى دا... قىز بولام، قىزىلعا كوزىم تۇسەدى دەپ كىم ويلاعان. ۇيگە كەلگەن قوناقتاردىڭ جامباسىنا سۋ توگىپ، ءتۇن ىشىندە كويلەك-شالبارلارىنا كور-جەردى نىعارلاپ -نىعارلاپ قاراعاي باسىنا ءىلىپ كەتۋشى ەدىم. ءتىپتى بولماسا، قامشىسىن تىعىپ، قانجىعاسىن كەسىپ الىپ قالاتىنمىن.
— تالايدى زار يلەتكەن جاۋىز ەكەنسىڭ-اۋ.
— ايتپا، مەنى كورگەننەن – اق زارەزەپ بوپ، اتتانعانشا اسىعاتىن. تالاي قىزدىڭ بۇرىمىن قيىپ، يت قوسىپ ەدىم.
— وسى سەن ايەل زاتىن نەگە جەك كورەسىڭ؟
— يت بىلەدى... ءوزىم دە سول كوپ ۇرعاشىنىڭ ءبىر بولعاندىعىمنان شىعار... ون ءۇش جاسىمدا وگەي شەشەم ۇستىمە ك،ىز كيىمىن جاپقاندا مەن ءۇشىن دۇنيەنىڭ بار قىزىعى ءبىر-اق ساتتە وڭىپ كەتكەندەي بوپ ەدى. قۋىرشاق ويناپ، كەستە تىگىپ كورگەم جوق. ەندى، مىنە، ءتۇن كۇزەتىپ، بىرەۋدىڭ تىنىشتىعىن ءبولىپ وتىرعان ءتۇرىم مىناۋ. قالاي؟.. ءبىر جىگىتكە جاقسى قاتىن بولۋعا جارايمىن با؟..
بەسكەمپىر ساسىپ قالدى. "انشەيىندە اۋىز جاپپاس، توي دەگەندە ولەڭ تاپپاس" بايعۇسىڭ وسىمەن ەكى دۇركىن ۇزاقتايدى سانمەن بىرگە اتىرسا دا قىز كوڭىلىن اۋلايتىنداي قىزۋ كورسەتە الماپتى. جازعا سالىم بەكەت جوعالاتىن جاڭبىرلى تۇندە دە ءوزىنىڭ شاتپاعىنان، ابايدىڭ تاقپاعىنان وزباپ ەدى. قىسىلعاندا بار امالى دوس-جاراندارىن جەر-كوككە سىيعىزباي ماقتاۋ، ايتپەسە، ءوزىن-وزى ءاجۋا قىپ، ابدەن سۇمىرەيتىپ، كەبەنەك كيگىزىپ جىبەرەتىن ادەتى. سان ساپىرىلىپ، توزىپ بىتكەن كارتاسىنىڭ كوزىرى دە، تۇزى دا تاۋسىلعان ەكەن. ماحاببات دەگەن بولادى، سۇيۋ-كۇيۋ دەگەن بار دەپ كولگىرسۋگە ەستيار قىزدىڭ ونداي قىسىر اڭگىمەنى كاپەرىنە دە قىستىرمايتىنىن ءبىلدى. ەسەرلىكتى ەركەلىكپەن جاۋىپ، سەزىمدى ەمەۋرىنگە جەڭدىرەتىن ەركىن مىنەزدىڭ قاتپارىندا كون جىبىتەر ناز قىلىق، قارا توپەۋگە جەتكىزبەيتىن جۇيرىك كوڭىل مەن نايزا بويلامايتىن قۋلىقتىڭ دا جاتقانىن ءىشى ۇعىپ وتىر. سوسىن ارام تەر بولىپ بوسقا شابۋدىڭ قاجەتى قانشا. توقىمىن سۇيرەپ كەپ ءساننىڭ تىزەسىنە باسىن قويا قيسايدى. وتىرىك ەركەلەگەن بۇرالقى يتتەي قاي جاعىمنان تاياق تيەدى دەپ جاسقانىپ، ساقتانىپ بارىپ جاتقان، ەندى قىڭسىلاۋى، قۇيرىعىمەن جەر ساباۋى عانا قالىپ ەدى. سورىنا ما، باتىنا ما، ايتەۋىر قىز دا بويىن تارتپادى. اتاشقا ارقاسىن سۇيەپ، ەكى قولىن قاراقۇسىنا جاستاي كەربەز كەرىلىپ وتىرعان. بەسكەمپىر كۇزەتسىز قالعان قۇلىن جارعاقتىڭ ءوڭىرىن اعىتتى دا، قىزدىڭ اش قۇرساعىنا تاناۋىن تىعىپ كىرش-اق كەتىپ ەدى. قىپشا بەلدى قۇشاعىنا وراپ الىپ، ماۋجىراپ ءبىر كوز جۇمعىسى كەلدى.
— مىنا جاتىسىڭىزعا جول بولسىن! — دەدى.
— ساتىنىپ قالىپپىن! — دەدى.
— كىمدى؟..
— مەن جەتى جاسىما دەيىن ومىراۋعا تالاسىپ ەدىم، — دەدى.
— مۇمكىن، ون تورت جاسىڭا دەيىن كوكجامباس بولعان شىعارسىڭ؟
— بولدىم، — دەدى.
— وندا ون جىلدىقتى بىتىرگەنشە جالاڭ بۇت ءجۇردىم دەۋدەن دە تايىنباسسىڭ.
— ءجۇردىم، — دەدى.
نە دەسە دە كونەيىن دەدى. ءبىراق جاۋابىنىڭ وتىرىگى جوق ەدى. وسىنداي ءبىر جىلى قۇشاقتا تۇنشىعىپ ءبىر جاتقاندى عۇمىر بويى اڭساعانى راس. جالاڭاياق، جالاڭ بۇت كەزدەردىڭ ىزعارى كۇنى بۇگىنگە دەيىن باقايىنان كىرىپ، ميىن شاققانداي، كۇنى بۇگىنگە دەيىن ءوڭى تۇگىل تۇسىنەن كەتپەي جانارىنا بۇرىش، كىرپىگىنە مۇز بوپ قاتقانداي.
— ءتۇۋ، دەمىڭ ىستىق ەكەن! — دەدى قىز.
ءبىراق كەرىلگەن قالپى قولىن قاراقۇسىنان تۇسىرگەن جوق. جىگىتتىڭ ىستىق دەمىنە، قىرساۋداي قۇشاعىنا ەلتىپ كۇرسىنگەن دە جوق.
— سەن شىنىندا ساۋەگەي ەكەنسىڭ، — دەدى جىگىت. —بەكەتتى اياماپ ەدىڭ، مەنى دە ءبىر سىناپ كورشى.
— مەن جۇرتتىڭ ءىشىنىڭ ىلايىن دا، تالايىن دا كوزىنەن وقيمىن.
— ەندەشە، وقىپ كور، — دەپ بەسكەمپىر شالقالاپ جاتتى. قىزدىڭ كەكجيگەن يەگىن كوردى، قاراڭعىدا اپپاق بۇعاعى قارا سۋدا جۇزگەن اققۋدىڭ القىم توسىندەي كورىندى.
— تۇندە ءتۇس جورىمايدى دەيدى قازاق. دەگەنمەن، ازابىڭ كوپ بولسا دا سەن باقىتتى ەكەنسىڭ.
— ونى قايدان ءبىلدىڭ؟
— ءوزىڭ ايتتىڭ عوي... انانىڭ اق سۇتىنە جارىعان بالا باقىتسىز بولمايدى.
— ول، بايعۇس انانىڭ سودان باسقا جۇباتارى بولماعان سوڭ بالاسىنا امالسىز يىگەنى دە.
— ال مەن شەشەم قايتىس بولعاندا بەسىكتە جاتىپپىن. وگەي شەشەم ەسىكتە جۇرگەن قول بالا ەكەن.
— باسە، تىم جاس سياقتى.
— وندا تۇرعان نە بار؟
— نە بولۋشى ەدى... مىنا مەن سەنەن ون سەگىز جاس ۇلكەنمىن...
— مەن سەنەن جاسىندى سۇرادىم با؟..
بەسكەمپىر ۇندەمەي قۇتىلدى. ۇندەمەي جاتىپ بىلگىسى كەلگەن ءبىر ءتۇيىندى شەشىپ العانداي. بۇعان دەيىنگى كوپ قالجىڭدى قىزدىڭ شالدۋارلىعىنا جورۋشى ەدى. ءبىراق كوڭىل قۇلاعانمەن وتىز دەگەن ءيتىڭنىڭ تەڭ ورتاسى وتى لاپىلداعان بالعىن جاستىڭ بۋىنان قورقادى. ءالى سىرگە كورمەگەن شۋ اساۋدىڭ جالىنا قول سالعانمەن جۇگەن-قۇرىققا توقتاتا السا ءجون-اۋ. تەك ءبىر توياتى، قىسىلىپ قىمتىرىلۋى جوق، تەڭ-تۇستاستاي جاراسا كەتەتىن اشىق-جارقىندىعى. ادامدى تۇساپ تاستايتىن دا وسى مىنەزى. دوس-جارانداي سىر ءبولىسىپ، قوش بولىپ وتىرىپ، ارتىنان قوس بولايىق دەپ دۇڭك ەتكىزۋگە داۋاسى جەتپەي-اق قويدى.
— مەنىڭ نە ويلاپ جاتقانىمدى بىلەسىڭ بە؟
— بىلگەنىڭنىڭ ءبارىن ايتا بەرسەڭ قىزدا سىر، جىگىتتە قىر قالا ما.
بەسكەمپىر بۇدان ءارى قاجامادى. ونىڭ ۇستىنە جوقتان وزگەگە جۇرتتىڭ مازاسىن الىپ تاقىمداي بەرەتىن ءوزىنىڭ ىعىر مىنەزىنە ىزا بولدى. قىز تىزەسىندە كەرىلىپ جاتقانعا دۇنيەنىڭ تورت قۇبىلاسىن تۇگەندەپ بولدىم دەدى مە ەكەن؟!.. كوپە-كورنەۋ قۇنىن ءتۇسىرىپ العانىنا وكىنىپ قالىپ ەدى... جۇزىنەن دىم سەزدىرمەدى. بۇرىنعىداي اسپانعا كەيكيىپ جۇلدىز ساناۋىن قويىپ، تومەن قاراپ تەلمىرىپ وتىر ەكەن. شاشىن ۇيپالاقتاعان جۇپ-جۇمساق الاقانىنان وت ورىلگەندەي توبە قۇيقاسى شىمىرلادى دا، ماۋجىراپ جاتىپ قىزدىڭ ىستىق ەرنىن ىزدەگەن. ءبىراق بۇرىنىراق ۇمتىلعان پىسىق قول ەرىندى ەرىنگە جەتكىزبەي قولاڭ شاشىن جىگىتتىڭ بەت-اۋزىنا جابا قويدى.
كۇرس ەتىپ جىلقىشىنىڭ اۋىلىنان مىلتىق اتىلدى.
— كوكەم مەنى ىزدەپ جاتىر، — دەدى قىز.
— ۇرساتىن بولدى عوي؟..
— ۇرسىپ كورگەن ەمەس.
— جاقسى كورەدى عوي؟..
— جاقسى كورگەندىكتەن ەمەس، كوكەم سەنگەن ادامىمەن ءتۇس شايىسپايدى.
جاتاعاننىڭ جۇزىندەي يميگەن سىنىق كۇلشە تاس توبەدە تۇر ەكەن. جۇلدىز سيرەپ، بوز اسپاننىڭ ءوڭى توزا باستاعان.
شىعىس بوكتەردەگى قاراعاي باسىندا ەلكانىڭ توبەسىنە قاداعان بەس جۇلدىزداي جارقىراپ جالعىز شولپان قالىپتى. بۇلدىراعان بوز جوندا بىرداي بوپ جىلقى جاتىر. ءبىر-بىرىنىڭ شوقتىعىنا يەگىن ارتىپ ۇيەزدەگەن تاي-جاباعىلاردىڭ، ءتورت تاعانداپ مۇلگىگەن شارتىق بيەلەردىڭ سۇلدەرى قاراۋىتادى. "قايتاتىن ۋاقىتتارىڭ بولدى" دەگەندەي جالى جەر سىزعان جالبىر ايعىر ارقانداعى كەرى بەستىنى قاراعاي تۇبىنە قۋىپ اكەپ تاستادى.
— قىزىق، — دەدى بەسكەمپىر. —جىلقىنىڭ تۇرەگەپ ۇيىقتايتىنى نەسى ەكەن، ءا؟..
— جانە تاۋلىگىنە ءبىر-اق ساعات، — دەدى ءسان. —جارتى ساعات ىمىرتتا، جارتى ساعات تاڭ مەزگىلىندە.
— ايعىردا نەگە ۇيقى جوق؟
— ولار كۇندىز جەلى باسىندا جۋسايدى... تابيعاتتىڭ زاڭى... ۇرى دا، يت قۇس دا جىلقىعا جۋساعان ۋاقىتىندا تيىسەدى. ايعىر ەمەس، قوراز ەكەش قوراز دا مەكيەنىن قورعاپ قىرعيعا ايبات شەكپەي مە؟..
بەسكەمپىر بەردەڭكەنى كۇمپ ەتكىزدى دە ەر-تۇرماندى الا تۇردى.
8
كەر بەستى ىزدەن تانباي سۇمەڭدەدى دە وتىردى.
— مىناۋىڭ ءيىسشىل يت سياقتى عوي.
— يت تە جەتى قازىنانىڭ ءبىرى، — دەدى ءسان. — ءبىراق قازاق ەش ۋاقىتتا مالعا يت دەمەيدى. اسىرەسە جىلقىعا.
— ىرىس كەتەدى دەۋشى مە ەدى؟..
— ىرىستى دا يت شايقامايدى، ادامنىڭ ءوزى شايقايدى. گاپ جىلقىنىڭ ءبارىن تۇسىنەتىندىگىندە، وكپەلەتكەنىڭدى دە، ەركەلەتكەنىڭدى دە سەزە قويادى.
قىز قالا عوي دەمەدى. بەسكەمپىر قالعىسى كەلمەدى. اقىرى ەكەۋى ءبىر اتقا سىيىسپادى. جايداق مىنگەسۋگە قىز ارلاندى. جالپيىپ ەرگە ءوزى وتىرىپ الۋعا بەسكەمپىر باتپادى. تاڭعى شىققا بەسكەمپىردىڭ كەرزى ەتىگى قارىنداي سوزىلىپ، شالعىن قاققان جۇقا شالبارىنىڭ تىزەسى قارا سانىنا قاعاناقتاي جابىسىپ قالدى. بىلعارى شالبار، قۇلىن جارعاقتى سانگە كيە مە دەۋشى ەدى، قىز كيىمىنىڭ ءمانىسىن ەندى ءتۇسىندى.
مالمانداي سۋ بولعان جىگىتتىڭ قالتىراپ كەلە جاتقانىن سەزىپ، ءسان شالعىندى جارىپ العا ءتۇستى. كۇنگەيدەگى شاعالاداي قوس كيىز ۇيگە جەتكەنشە ارتىنا قايىرىلىپ قاراعان جوق. ءۇش يت ارسالاڭداپ كەلىپ قاماعاندا عانا بەسكەمپىردەن جاسقاپ ۇرسىپ تاستادى دا كەر بەستىنىڭ شىلبىرىن ءوز قولىنا الدى. بىر-بىرىنە تەلمىرىپ ءبىراز ايالداپ قالعان.
ءۇي جاقتان شال قاقىرىندى. شەلەك سالدىرلاپ، بۇزاۋ موڭىرەدى. شاپانىن جەلبەگەي جامىلعان شال قۇمانىن سولاڭداتىپ ويعا ءتۇسىپ بارادى ەكەن. دوڭگەلەگەن تومالاق توقال قازىقتاعى قاسقا بۇزاۋدى اعىتىپ، قىزىل سيىردى شاعاناق قارىننان تەۋىپ تۇرعىزدى. ۇلكەن ۇيدەن قارنىن قاسىپ قالقان قۇلاق سارىلاردىڭ كەنجەسى شىقتى. سوسىن ەكىنشىسى، ءتورتىنشىسىنىڭ توبەسى كورىندى. تورتەۋى بىردەي تۇرا قاپ شاپتىرعاندا قىز كۇلىپ جىبەردى.
— جۋىردا بەسىنشى ءىنىم بولادى، — دەدى.
— قىز بولسا شە؟..
— جوق، ۇل بولادى! — دەپ كەسىپ ايتتى.
— سەنىڭ ورنىڭدى باساتىن دا بىرەۋ كەرەك شىعار.
— جوق، مەنىڭ ورنىمدى ەشكىمگە باستىرمايمىن! — دەدى.
قارا شاڭىراقتىڭ وڭ جاعىنداعى وتاۋ ءۇيدىڭ اۋزى-مۇرنى تاس بۇركەۋلى. باۋ-شۋىنا ىس تيمەگەن اپپاق.
— اكەڭ كومەكشى جالداعان با؟ — دەدى.
— كومەكشىنى قايتسىن. ءبىز دە وتاۋ يەسى بولۋعا جاراعان جوقپىز با.
— وڭ جاقتا وتىرعان قىزعا وتاۋ تىگۋشى مە ەدى؟.. كەلىن تۇسىرسە ءبىر ءجون.
— كۇشىك كۇيەۋگە دە باسپانا كەرەك شىعار! — دەپ قىز كەر بەستىگە قارعىپ ءمىندى دە، كوزىنىڭ قيىعىمەن جىگىتتى سىناي بارلاپ تەبىنىپ قالدى.
— ەندى قاشان جۇزدەسەمىز؟
— جۇزدەسكەننەن ءجۇز جاڭارا ما؟ — دەپ ءسان جۇرە جاۋاپ بەردى. — ونى قونىستىڭ جاڭعىرۋى بىلەدى... جۋىردا ءتور جايلاۋعا كوشەمىز...
بەسكەمپىر كوكەيىندەگىسىن ايتا الماي جۇتىنىپ قالا بەردى.
9
كۇن قىرقادان بۇگىن دە قادالىپ شىقتى. ادەتتە ساسكەگە دەيىن جەردىڭ شىعى مەن قولات -قولاتتىڭ بوز تۇمانى قالىڭ بۇككە قوڭىر سالقىن تىنىس بەرۋشى ەدى. بۇگىنگى قاپىرىق تاڭعى وشاقتىڭ ءتۇتىنى سونبەي جاتىپ-اق تايگانىڭ سىزىن جۇتىپ قويدى دا، قىلقان ساسىعان جىلىمشى بۋ القىمنان سىعىپ، تۇنشىعىپ تۇردى دا الدى. كوكجيەكتە يىقتان باسقان كوگىلدىر ءتۇتىن جاتىر.
بەسكەمپىر وزەگى تالعانىن سەزدى. جاۋىرىن قاقپاعىنىڭ استى ۋداي اشىپ، الاقانى مەن قارا تابانى كۇيدى. ەندى قىزۋى كوتەرىلەتىنى حاق.
وكپە دە. تۇبەركۇلەز دەگەن ءيتىڭنىڭ اندا-ساندا ءوستىپ قىڭسىلاپ قوياتىنى بار. بۇل شىركىنمەن ون جىل بويى ىرىلداسسا دا، قۇلان-تازا قۇتىلماي-اق كەلەدى. ۇرىپ جىقپاسا دا ينە جۇتقانداي ءيميتىپ، ايدىڭ ءولاراسىندا ابىلەت باسقانداي ەكى ءيىنىڭدى الىپ جەيدى دە تۇرادى. ول كەزدە دۇنيەنىڭ قۇنى دا بەش تيىن، سۇلەسوق تۇرىپ، سۇلەسوق ءجۇرىپ، ايتەۋىر سىلەكەيدەي سوزىلعان يت ىرعىلجىڭ ءبىر تىرلىكتى باستان كەشەتىنى بار. ءقازىر دە جون ارقاسىن مالشىعان جىلبىسقا تەردەن جەركەنىپ كەلەدى. مىناۋ تىمىرسىق كۇن تىنىستى عانا ەمەس، دىبىس بىتكەندى ءوشىرىپ تاستاعانداي كۇندەگى ارانىڭ ىزىلى، بالتانىڭ توڭقىلى دا ەستىلمەيدى. يەن جۇرتتىڭ ۇستىنەن شىققاندا ەرتەڭگى كۇننىڭ جەكسەمبى ەكەنى ەسىنە ءبىراق ءتۇستى.
جەروشاق سۋعا تولى. موسىدا شاجامايىنان جىرتىلعان سۋىر قۇلاقشىندى ميلىقتاتا كيىپ الىپ مەشەلدىڭ قىرىق جىل سۇيرەتكەن قۇراق كۇپايكەسى قونجيىپ وتىر. يتاياقتاعى شايىندىنىڭ شەتى بۇزىلماپتى، تەگى كەراۋىز قارا قوسقا قايتىپ جولاماعان بولۋعا كەرەك. اۋزىنا تومار كەپتەپ الىپ، مەلشيىپ-مەلشيىپ بەس يتارقا تۇر. يتارقانى كورگەندە كوز الدىنا شاعالاداي اق وتاۋ ەلەستەدى. اق وتاۋدىڭ ەسىگىن ءتۇرىپ، قيىلىپ تاعزىم ەتكەن كەلىنشەك ەلەستەدى.
كورىنگەننىڭ ەسىگىنەن سىعالاپ، بوساعاسىنان تەلمىرۋمەن جارتى عۇمىرىن تاۋىسىپتى. تاعى دا بىرەۋدىڭ وشاعىنا تابىنىشتى بولۋدى مۇنىڭ ماڭدايىنا جازىپ قويىپ پا؟..
ءبىراق قاڭعىباس اتانىپ، تايگانىڭ سوقپاعىن توزدىرعاندا دا قاي جاعاعا بارىپ توقتاماقسىڭ؟..
جىگىتتەردەن جاسىرىپ تەمەكى تارتاتىنى بار ەدى، بريگاديردىڭ جابىعىن قوپارىپ ءبىر پاشكە "پريما" تاۋىپ الدى دا، قالتاسىنا سالىپ جاتىپ قايتا سۋىردى. كەشە عانا ءدام-تۇز تاتىسىپ بىرگە جۇرگەن ازاماتتىڭ عارىپ بولعاندا ارتىندا قالعان قارا قوسىن توناعانى كوڭىلىنە كەلدى. سوسىن ەكى-ۇش تالىن قۇلاعىنا قىستىرىپ، ءبىرىن تۇتاتتى دا قالعانىن ورنىنا اپارىپ تىقتى.
"تاعى تايگانىڭ" ەكى ايدا ون كۇندىك ودگۋلى بار. ون كۇندە ورتان قولداي ءۇي تۇرعىزۋعا بولادى. ون كۇندە سول ورتان قولداي ءۇيدى ءىشىپ قۇرتۋعا دا بولادى. ۇي-كۇيى بارلار تىم بولماسا كىر-قوڭىن جۋىپ قايتادى. ال ساياقتار قوڭىن دا، تونىن دا قاباقتاردىڭ كاسساسىنا تاستاپ قايتادى. بەسكەمپىردى جالىقتىراتىن دا، ازدىراتىن دا وسى ون كۇن.
اش وزەككە تارتقان تەمەكىدەن كوزى قاراۋىتىپ، باسى اينالدى. سۋىر قۇلاقشىندى ميلىقتاتا كيگەن مەشەلدىڭ قاراقشىسىنا جۇگىنىپ، مۇلگىپ وتىرعان جىگىتتى جۇگەن سىلدىرى مەن ات اياعىنىڭ دۇڭكىلى وياتتى. بيە جەتەلەگەن مىج-مىج كەپكەن شال ەكەن.
— ءاي، قاراعىم، جىلقىلى اۋىل قاي جاقتا؟ — دەدى.
بەدىرەيىپ بەتىنە قاراعان بەسكەمپىردەن شوشىندى ما، انادايدان ۇدىرەيىپ، اتىنىڭ تىزگىنىن تەجەدى.
— ءاي، قاراعىم، ميلاۋ بولعاننان ساۋمىسىڭ؟ مەن شەرۋبايدىڭ اۋىلىن سۇراپ تۇرعان جوقپىن با؟!.
— شەرۋبايدىڭ قىزىن ايتتىرايىن دەپ پە ەدىڭىز؟..
— ءا؟.. تورتا مايدان قىلشىق ىزدەگەن كىرپياز نەمە قازاققا قىز بەرۋشى مە ەدى. قىزىن كايتەم، ايعىرى كەرەك! — دەدى شال. —ءباتشاعار، الگى ءابدىجاپاردىڭ ەسەگىنە سەنەم دەپ مىنا جاتىرىڭ كەپكىر جىلدا قىسىر قاپ اۋزىمدى اقتان كەپەردەي قىلعان جوق پا! — دەپ جەتەگىندەگى ىڭىرشاعى ىرسيعان لاقسا كارى بيەسىن كەندىر تۇساۋمەن قابىرعادان تارس ەتكىزىپ ءبىر سالىپ قالدى. بايعۇستىڭ كىرپىگى دە جوق، كوزى ءىرىڭ، اينالشىعى قۇرتتاپ تۇر ەكەن، ايتەۋىر ءتىرىمىن دەگەندەي كەپكەن شالدىڭ بەس تال ساقالىنان وزبايتىن ساباۋ قۇيرىعىن شيپىڭ ەتكىزدى.
— بيەڭىزدىڭ ءتىسى نەشەۋ؟
— ءا؟.. تىسەۋى دەيمىسىڭ؟ اياقتى مالدىڭ قاشان تىسەگەنىن كىم اڭدىدى دەيسىڭ. ماعان كەلگەلى جيىرما دۇركىن قار باستى عوي.
— وندا كەلگەن ىزىڭىزبەن كەيىن جۇرە بەرسەڭىز اداسپايسىز.
— ءا؟.. نە دەيدى قۇداي؟!. و سىعىر شىبىن-شىركەيگە قامالىپ وسى ۋاقىتقا دەيىن ويدا ناعىپ وتىر؟ ايتپاقشى، ناسىبايىڭ بار ما؟
— ناسىبايىم بار-اۋ، ءبىراق تىعىنى بىتەۋ.
— مەيلى، ەندەشە بوپروسىڭنان اكەل. ماعان قولامتا يىسكەسەم دە جەتەدى.
كەپكەن شال كەۋىپ قالعان مۇقىر ساۋساقتارىنا سيگارەتتىڭ ءبىر ساباعىن قىستىرىپ الدى دا، كەندىر تۇسامىسىن شوشاڭداتىپ كەلگەن ىزىمەن تومپىلداي جونەلدى. ايعىردىڭ ءيىسىن الماق تۇگىلى يەسىن تانىمايتىن تۋلاقتان كەپكەن شالدار ءوسىم دامەتىپ جۇرگەندە، قىرىققا جەتپەگەن سەنىڭ قىزىعىڭ ءالى مول ەكەن دەپ بەسكەمپىر ءوزىن-وزى جۇباتتى.
جيىرما بەس شاقىرىم — تايگادا يت ولگەن جەر. جالعىز تاستاپ كەتكەنى نەسى دەپ مەشەلدىڭ ءبىراز ءىشىن كەپتىرىپ، توركىنىنە اپارىپ تاستادى. نە بولدى، قايدا ءجۇر دەپ قايعىرمايدى-اۋ ءيتىڭ!.. قۇددى، جۇرت سوڭىندا قاپ كورگەنى وسىداي-اق ەلەگىزىپ، جەتىمسىرەپ قاي-قايداعىنى قوپاردى. پىسىناتىپ، يىعىن قيعان ريۋكزاكتى دا شەشىپ الىپ يتشە تەپكىسى كەلگەن. بۇقتىرمانىڭ ساعاسىنا تۇسكەن سوڭ بۇعىلى اۋىلدىڭ وگىزى بولسا دا ءبىر كولىك كەزدەسە مە دەپ ەدى، قاس قىلعاندا قارايىپ ەشكىم شىقپادى. ايتەۋىر، ورماننىڭ بۇگىندەي ەمەس وزەن تابانىندا ميزام كوتەرەتىندەي جەلەمىك بار ەكەن... "اقسۋ" قاشساڭ دا ءبىر جەتكىزەرسىڭ دەپ الدىمەن قاتقان ناننىڭ قوقىمى مەن قارا سۋعا قانىپ ءبىر تويىپ الدى. وزەننىڭ شۋى، ارانىڭ ىزىڭى مەن سايراعان قۇستىڭ سان ءتۇرلى ءۇنى ادامنىڭ بۋىنىن الىپ، كايىپ قىلاتىن شەربەتتەي شيپالى-اق قوي شىركىن. بەسكەمپىردىڭ جۇرگەنىنەن جاتقانى كوپ بولدى. جول جيەگىندەگى تەلەگرافتىڭ ون باعانىن ساناپ تاستايدى دا ون مينۋت اياق سۋىتادى. جول قىسقارتۋعا دا جاقسى ەكەن، بوزداعان قوڭىر ءۇنى كوڭىلدىڭ مۇڭىن شەرتكەندەي جالعىز جولاۋشىنى جەتەلەيدى دە وتىرادى. كەيدە بالالىعى ەسىنە ءتۇسىپ، باعاندارعا قۇلاعىن باسىپ سارناعان سىمداردىڭ مۇڭ-زارىن ۇزاق تىڭدايدى. سوعىستىڭ سۇراپىل جىلدارىندا مايدانعا كەتكەن اكەلەرىنەن ءبىر جاپىراق حات كۇتكەن وڭكەي جەتىمەكتەر وسى باعاندارعا جابىسا قالىپ، تىم بولماسا ءبىر اۋىز بىردەمە جەتكىزەر مە ەكەن دەگەندەي "ءالو، ءالو" دەپ تاسپەن قويعىلاپ جاتاتىن. كوپ جەتىمەككە كوپ باعانداردىڭ نە ايتقانىن كىم ءبىلسىن، ايتەۋىر ءوز قۇلاعىندا قالعانى بوزداعان وسى ءبىر قوڭىر ءۇن. اق تۇتەك بوراندا اششى زار، سىرمالى سارى ايازدا ۇسكىرىكتىڭ ىزعىرىق ىزىڭىنداي بولىپ تا ەستىلەتىن. كۇنى بۇگىنگە دەيىن قۇلاعىنا سەرىك بولعان كوپ ىزىڭ، قازديىپ-قازديىپ كەلىپ شاعىن اۋىلدىڭ ىرگەسىنەن تاۋسىلاتىن تەلەگرافتىڭ كوپ باعاندارىنان قالعان سياقتى. قالايدا وسى سىمدا ءبىر سيقىر بار. ايتپەسە، جەر ءتۇبىنىڭ سان-ساپالاق حابارىن قاس قاعىمدا قالاي جەتكىزەدى؟ ايتپەسە، قوس ىشەكتى دومبىرا مەن قوبىزدىڭ شاناعىنا قازاق دەگەن حالىقتىڭ بۇكىل اۋەنىن قالاي سىيعىزعان؟.. تاعى ءبىر ەسىندە قالعانى، اۋىل سوۆەتتىڭ كەڭسەسىندەگى قابىرعاعا جابىسىپ الىپ سارناپ كەپ تۇراتىن قۇلاقتى تەلەفون؛ جۇرتتى جەتسە بالداعىمەن، جەتپەسە تەلەفوننىڭ قۇلاعىن بۇراپ-بۇراپ جىبەرىپ، الدەكىممەن وتىرىك سويلەسىپ، الدەكىمدى ايدات، الدەبىرەۋدى بايلات دەپ وتىرىك قورقىتاتىن اقساق سەلسوۆەت. سوعىس ءبىتتى، ەل تويىندى دەدى. بۇل سوندا دا ات باقتى، ارباكەش بولدى. قولى جەتكەن ەڭ بيىك مانسابى قويما مەن كەڭسەنىڭ كۇزەتى ەدى. سوندا دا ۇستىنەن تايتەرى تۇسكەن جوق. باسپاناسى — كەڭسەنىڭ بوساعاسى، تىڭداعان ءانى — قابىرعاداعى قۇلاقتى تەلەفوننىڭ بوزداعان ءۇنى بولدى. سوندا ون ءۇش، ون ءتورت جاستا ەكەن. اۋىل بەتىن كورمەگەنىنە دە جيىرما جىلدان اسىپتى-اۋ...
ءجۇز باعان. ون شاقىرىم ارتتا قالىپتى. ارتىڭنان الدىڭ ءالى الىس ەكەن. الدىڭدا بۇرالاڭداعان جول جاتىر. بۇل دا بالا كەزدەن تانىس. كورگەن جول. كورگەن وتكەل. اياعىن ساناپ باسپاسا دا ارتتاعى قىسقا عۇمىرىندا ساناپ جىبەرگەن ۋاقىتى كوپ ەكەن. ايتەۋىر ءوز باسىنا ساباعى جەتەر ۇلان-عايىر سياقتى. قايتپاس ساپارعا اتتانعان اكەسىن دە وسى جولمەن شىعارىپ سالعان...
...ءۇش جاستاعى ءسابيدىڭ كوز الدىندا كينونىڭ ۇزىك-ۇزىك كادرىنداي سۋرەت قالىپتى. توزبايتىن، وڭبايتىن، قاتىپ قالعان سۋرەتتەر... سىقىرلاعان اياز ەكەنىن بىلەدى. اناسىنىڭ مۇڭى ارقاسىنا تاڭىپ تاستاعانىن بىلەدى. اناسىنىڭ ارقاسىندا تاڭۋلى جاتىپ، شاعىر اسپاندى كورگەن. شاعىر اسپاننان شاقىرايىپ، قىلاۋداي قادالعان شادىر جۇلدىزداردى كورگەن. سودان سوڭ... قىستىڭ ناۋا جولىندا ىلبىگەن جالعىز شانانى، شانا سوڭىنان ىلبىگەن ون شاقتى ادامدى كوردى. قولىنداعى تۇيىنشەگىن الدەكىمگە ۇسىنىپ جاتىپ، شەشەسىنىڭ كەمسەڭدەپ جىلاعانى ەسىندە. سودان سوڭ.
— ءارى كەت! كەت دەيمىن! — دەپ الدەكىم زىركىلدەپ كەلىپ شەشەسىن كوكىرەكتەن يتەرىپ جىبەرگەن. ومبى قارعا قۇلاپ تۇسكەن اناسىنىڭ ارقاسىندا تۇنشىعىپ جاتىپ باقىرعانى ەسىندە. ودان سوڭ...
...ودان سوڭ تاعى دا ىزىڭداعان تەلەگراف باعاندارى. تاعى دا سول شاعىر اسپان. شاعىر اسپاننان شاقىرايعان مۇپ-مۇزداي جارتى كۇلشە. تاعى دا تاڭۋلى جاتىر ەدى. قول شانادا جاتىر ەدى... الدەبىر اۋلاعا كەلىپ كىرگەن. شەشەسى شەشىپ الىپ، كوتەرىپ تۇرعىزدى. اياعىندا جان جوق سياقتى، كولدەي تۇلىپتىڭ ەتەگىنە ورالىپ ۇشىپ ءتۇستى، جاندارمەن قايتا تۇرىپ، قايتا جىعىلدى.
— سۇيرەتىلگەن بەيشارا-اي! بۇيتكەنشە جارىق دۇنيەنى كورمەي-اق شۋىڭا تۇنشىعىپ ولگەنىڭ جاقسى ەدى-اۋ! — دەپ شەشەسىنىڭ نالىعانى ەسىندە.
الدەكىمنىڭ ەسىگىن ۇزاق تارسىلداتتى. بولماعان سوڭ تەرەزەنى بارىپ تىقىلداتتى. ءتۇن ىشىندەگى تارسىلدان بۇكىل اۋىلدىڭ ءيتى شوشىعان، ءبىراق تاس قاراڭعى سۋىق تەرەزەگە ءتىرى جان كەلە قويمادى. تاستان سۋىق قاڭتاردىڭ ايازى قابىرعاڭدى قاقىراتقانداي ەدى. نە زاماندا زارىقتىرىپ بارىپ ەسىك اشىلدى دا "بۇل كىم" دەگەن ايەل داۋىسى ەستىلدى. داۋىس ۇرەيلى ەدى.
— مەنمىن عوي!.. بىقيامىن عوي! — دەگەن اناسىنىڭ داۋسى دا ۇرەيلى شىقتى. قالتىراپ ءجۇرىپ، قالتىراپ تۇرعان بەسكەمپىردى ەسىككە الدىمەن يتەرىپ ەدى.
— جوعال، ويباي!.. جوعال!.. بالە-جالاڭىز جۇعادى، ويباي! — دەگەن ۇرەيلى داۋىس ەسىكتى سارت جاۋىپ الدى. جىلى بۋعا ەندى عانا ىلىككەن بەسكەمپىردىڭ تاناۋىن سارت ەتكەن ەسىك قاۋىپ الا جازداعان. قالتىراپ تۇرىپ العاش رەت قامىعىپ جىلاعانى ەسىندە. "دوعار!" — دەگەن اناسىنىڭ زىركىلى تاعى ەسىندە.
"ناعاشىڭا بارامىز" — دەپ اناسى سۇيرەپ كەلگەن. قاراعايلى مەن اقسۋدىڭ اراسى الپىس شاقىرىم ەكەنىن كەيىن ءبىلدى. ءجۇزىن كورمەك تۇگىلى، ەسىگىنەن دە قاراتپاعان ناعاشىنىڭ سيعات ەكەنىن دە كەيىن بىلگەن. بالە-جالاسى جۇعاتىنداي بارماقتاي بالانىڭ نە زاۋالى بارىن ول كەزدە بەسكەمپىر تۇگىلى، اناسى دا ءتۇسىندى مە ەكەن؟.. ايتەۋىر، "جاۋ" دەگەن، "قۇيىرشىق" دەگەن، "باي"، "بايلىق" دەگەننىڭ زاۋالدان دا جەكسۇرىن بولىپ تۇرعان كەزى ەدى. "بايدىڭ قىزى"، "جاۋدىڭ قاتىنى" دەگەن اتاعى بىقياعا جەر-كوكتەن پانا تاپتىرماي، بارار جەر، باسار تاۋدىڭ ءبارىن بوگەپ تاستاعان. سويتكەن "بايدىڭ قىزى" ەسىكتىڭ ساڭىلاۋىنان الدەبىر قولدىڭ ۇسىنعان جارتى كۇلشەسىن قايىرشىداي ۇستاپ تۇرىپ:
— جەڭەشە، وسىنىڭدى ۇمىتپاسپىن! — دەگەن. — تەك مەنىڭ كەلىپ-كەتكەنىمدى اعا بىلمەسىن، — دەپ ەدى.
— سورلى-اي، اعاڭ ۇيدە جوق قوي! — دەدى ار جاقتاعى ۇرەيلى داۋىس، — اعاڭنىڭ بار-جوعىن ءوزىم دە بىلە الماي وتىرمىن! — دەگەن.
"ناعاشىڭ سەنىڭ اكەڭدى ىزدەپ كەتىپتى" — دەپ الداپ ەدى. اناسى مۇنى الدادى ما، الدە اعاسىنىڭ بارار جەرىن ءىشى سەزدى مە، كىم ءبىلسىن. بىرەۋدىڭ بىرەۋدى ىزدەپ كەتكەنىنە، بىرەۋدىڭ بارار جەر، قايتار مەزگىلىنە ول كەزدە ەشكىم سەنبەگەن... اعاسىنىڭ ەسىگى اشىلماعان سوڭ، زاتى اعايىننىڭ ەسىگىنە تەنتىرەپ بارماعان اناسى ءتۇن ىشىندە كەلگەن ىزىمەن كەرى قايتتى...
...تاعى سول كوك شاعىر اسپان. كوك شاعىر اسپاننان شاقىرايعان مۇپ-مۇزداي جارتى كۇلشە. قول شانادا تاعى دا تاڭۋلى وتىرعان. دۇنيە كوكپەڭبەك، جەردىڭ بەتىن قار ەمەس، توتيايىن باسىپ قالعانداي. كوك توتيايىندى كەشىپ بارا جاتقان اناسى ءجىپ ۇشىندا ءجۇزىپ بارا جاتقانداي كوز ۇشىنان بۇلدىراپ كورىنەدى. تۇلىپتىڭ جاعاسىندا قالعان جالعىز تەسىك قارايعاننىڭ ءبارىن كۇنشىلىككە قاشىقتاتىپ، جەر تۇبىنە قۋىپ تاستاعانداي. جەر ءتۇبى جەتكىزەر ەمەس. كوز ۇشىندا قاراڭداعان اناسىنان باسقا ەس بولار جەر تۇبىندە ەشكىم جوق. كىرپىگىنە قاتقان قىراۋ قالىڭ ورماننىڭ جيەگىندەي قۋسىرىلىپ، اناسىنىڭ قاراڭداعان نوبايى كەي ءسات قالىڭ ورمانعا ءسىڭىپ جوق بولىپ كەتەدى دە، ايدالادا جالعىز قالدىم با دەپ جۇرەگى اۋزىنا تىعىلادى. ايتەۋىر يزەڭ-يزەڭ شايقاعان شانا، ىزىڭ-ىزىڭ ىسقىرعان جول كوگىلدىر دۇنيەنى ازابىمەن سىزىپ، ءبىر تىرلىكتىڭ جىلجىپ كەلە جاتقانىن اڭعارتقانداي. كىرپىككە قاتقان قىراۋ قاشان ءۇزىلىپ تۇسكەنشە قاعىپ تاستاۋعا دا شاما جوق، ەكى قولى تۇلىپتىڭ جەڭىندە، جەڭ ۇشىن جەل كىرمەسىن دەپ اناسى جامباسىنا باسىپ بەرگەن. قارايعاننىڭ ءبارى زور. كولەڭكەسى ونان دا زور. قار جامىلعان قاراعايلار كوك تىرەگەن كۇمبەزدەر سياقتى. قوپا قاردان بورىك كيگەن تومارلار ءجون سۇراۋعا جول بويىنا ءتىزىلىپ كەپ تۇرا قالعان كوپ شالدارداي ءبىرىن-بىرى يتەرىپ، ءبىرىن-بىرى باسا-كوكتەپ قالار ەمەس.
اداسىپ جۇرگەندەي ارت جاقتان الدەبىرەۋ ايقايلادى. تاعى بىرەۋ زار قاقساپ جىلادى. بارا-بارا داۋىس قىلعان اۋىلدىڭ قاتىندارىنداي ورمان ءىشىن كۇڭىرەنتىپ جىبەرىپ ەدى. يت ۇرگەندەي، بالا جىلاعانداي؛ ءتۇن ىشىندە ۇلارداي شۋلاپ اۋىل شەتىنە شىعارىپ سالعان داراقى يتتەر تاعى دا قۋىپ كەلە جاتىر ما دەپ ەدى.
اناسى قول شانانى جولدان بۇرىپ، ومبى قاردى بەلۋارىنان كەشە الدەبىر قارايعانعا تارتتى. قارايعان — اڭىزدا قالعان ساباننىڭ ماياسى ەكەن...
...اناسى ارقانداعان اتتاي تاڭ اتقانشا مايانى شىر اينالدى دا ءجۇردى. مايانى شىر اينالدىرا جاققان وتقا قول شانامەن سابان تاسىپ، تاڭ اتا مايا توبەسىندە قاراقشىداي قالشيىپ وتىرعان بالاسىنىڭ قاسىنا شىعىپ مۇرتتاي ۇشتى. تاڭ اتا مايا تورىعان كوپ يتتەر كەزەك-كەزەك قاسات قاردى تەپكىلەپ، مۇڭ-زارىن كوككە شاققانداي مويىندارىن اسپانعا ءبىر-بىر سوزىپ جوق بولدى. كوپ يتتەردىڭ تۇنىمەن تارتقان قوبىزى بەسكەمپىردىڭ قۇلاعىندا ماڭگى قالدى. ونان سوڭعى كوز الدىندا ماڭگى قالعان — قولى-باسى كۇيەدەن ساۋىس-ساۋىس، كيىمى شۇرىق-تەسىك، وڭىرىنەن ىس تەپكەن اناسىنىڭ الا كىرپىك كارىپ ءجۇزى. سامايى بوز قىراۋ ەكەن. ايازدان شىعار دەپ ەدى. كوپ يتتەردەن، كوك يتتەردەن جالعىز ۇلدى قورعايمىن دەپ قويارعا جەر تاپپاي الىپ قاشقان انا بايعۇستىڭ سامايى ءبىر ءتۇننىڭ ىشىندە اعارىپ، ءبىر جىلدىڭ ىشىندە، جيىرما جاسىندا ايناداي اپپاق ءجۇزىن اجىمگە بەرگەن...
قاتىپ قالعان جارتى كۇلشەنىڭ كوك اياز سىنىعىن شايناپ-شايناپ، ءتىسىنىڭ قانىمەن قوسا جالعىز ۇلدىڭ اۋزىنا تىعىپ:
— ءول! ولمەيىن دەسەڭ جۇت! — دەگەن. — سەن بولماساڭ باياعىدا اسىلىپ تىناتىن ەدىم! — دەگەن.
ونان سوڭعى ەسىندە قالعانى — ەلدە جوق قاتالدىعى؛ جالعىز ۇلعا كوڭىلىنىڭ نالاسىن، كوزىنىڭ جاسىن كورسەتكەن ەمەس. اقسۋ مەن قاراعايلىنىڭ اراسىندا ءبىر قاتىندى بالاسىمەن قاسقىر جەپ كەتىپتى دەگەن وسەك تاراعاندا: "جەسە جەگەن شىعار، ءبىر قاتىن دۇنيەنىڭ كەتىگىن تولتىرماس!" — دەي سالعان...
بەسكەمپىر وسى جولمەن وتكەن سايىن سول ءبىر قىستىڭ سىقىرلاعان ايازى، قاتىپ قالعان جارتى كۇلشەنىڭ كوك اياز سىنىعىن، اناسىنىڭ زىركىلدەگەن داۋسى مەن تاستاي قاتقان سۋىق ءجۇزىن ەسكە الادى. زارى قۇدايدىڭ قۇلاعىنا جەتتى مە، سويتكەن انا سوعىستىڭ ەكىنشى جىلىندا لەسپرومحوزدىڭ اعاشىن كەسىپ ءجۇرىپ كوشكىگە كەتىپ مەرت بولدى. جالعىز اعا توپىراق تا سالا العان جوق. ەل بولىپ ىزدەپ، سۇيەگىن جاز شىققاندا ساۋساعىنداعى التىن ساقينادان تانىپ ەدى... جۇلىم-جۇلىم بەشپەنتتىڭ كوكىرەگىنەن جالعىز ۇلدىڭ ءبىر جاستاعى سۋرەتى تابىلىپ ەدى. قاسىنداعى قۇشاقتاپ تۇسكەن اكەسىن قيىپ تاستاپتى. جالعىز ۇلدى اكەسىنە دە قيماي كوكىرەگىنە باسىپ الا كەتىپتى. سويتكەن انانىڭ باسىنا كوكتاس تا قويا العان جوق. كوكتاس قويارلىق ول كەزدە بەسكەمپىر كىسى ساناتىندا بولعان جوق. بۇل دا ادام بولادى، بۇل دا كىسى ساناتىنا قوسىلادى دەپ ول كەزدە ەشكىم ويلاعان جوق. ولەتىنىن ءبىلدى مە: "مەن ولگەندە جىلامايسىڭ! مەن ولگەن سوڭ بۇل جەردە ءبىر كۇن دە تۇرمايسىڭ! اۋزىمىز دۋالى ەدى، ىشىڭنەن بولسا دا ەشكىمدى قارعامايسىڭ!" — دەپ قاتال شارت قويىپ ەدى. ەكى تىلەگىن ورىنداپ كەلەدى. ءبىراق ەلدەن كەتە الماي اينالسوقتاپ ءالى ءجۇر. بويتۇمارداي تاستاماي جۇرگەن جالعىز جۇزىكتى ينستيتۋتتىڭ جاتاعىندا الدەبىر يت ۇرلاپ قۇرتتى.
...نەشە باعان ارتتا قالدى؟.. ەسەبىنەن جاڭىلىپتى. قاراعايلىنىڭ توبەسى دە كورىنىپ قالعان ەكەن. قاراعايلى كورىنسە جولدىڭ دا قىسقارعانى. ەندى قاشساڭ قۇتىلاسىڭ با؟.. تاعى ءبىر باعاننان وزىپ بارىپ اياق سۋىتتى. باسىن ريۋكزاكقا، اياعىن بيىك تاسقا سۇيەپ، وي راقاتقا باتتى-اۋ!.. تىرپىڭدى تاۋىساتىن ۇزاق جاتتىعۋدان سوڭ كىلەم ۇستىندە دەل-سال بوپ كەرىلىپ ءتۇسىپ جاتقاندا وسىنداي ءبىر راقاتقا باتۋشى ەدى. تاياقتى كوپ جەپ، كورىنگەنگە ەسەسى كوپ كەتكەندىكتەن بە، ءۇشىنشى كۋرسقا دەيىن سپورتپەن قاتتى اينالىستى. سامبودان ماستەرلىككە كانديدات بولايىن دەپ تۇرعاندا، مەدكوميسسيا تۋبەركۋلەزسىڭ دەگەندە شىبىن جانىن قويۋعا جەر تاپپاعان. ارۋاق اتقىردىڭ اتى نەگە تۇرارلىق. قور بولىپ يزولياتورعا قامالىپ، اۋرۋحانانىڭ بوساعاسىندا شىرىگەنشە ەلدى تابايىن دەپ زىتقان ەدى. شىركىن، دەنساۋلىق وڭالسا كالىمششيك بوپ كۇن كورۋگە دە بولادى ەكەن.
— ەي، ەسىڭ دۇرىس پا؟!.
جىمىردىق قۇلاق، ەجيك باس، توبەسى تەپ-تەگىس ءوزى سياقتى تاڭقى مۇرىن ءبىر كالىمششيك ءتونىپ تۇر ەكەن.
— ەسىم دۇرىس بولسا قايتەر ەدىڭ؟!.
— ە، مەن ەپيلەپسياسى ۇستاپ جاتقان بىرەۋ مە دەسەم... سولىقتاپ بولساڭ تۇر، جول قىسقارتايىق.
قازديىپ-قازديىپ قاتىپ قالعان تەلەگراف باعاندارى يرەلەڭدەگەن قارا جولدى اداستىرماي، بۇلتارتپاي جەتەلەپ اپارىپ اقسۋدىڭ ىرگەسىنە بايلاعان ەكەن. بەسكەمپىر قالعان شاقىرىمنىڭ قاشىقتىعىن ەسەپتەپ جاتپادى...
ونىنشى تاراۋ
1
اۋىل تاڭ اتپاي جاتىپ ازان-قازان بولدى. ازان-قازان قىلعان اقشەلەك ەدى. ءجارىم قىرعىز ءىليانى، جارىم تاتار ءشامشىنى، ءجارىم قازاق اسەتىمەن قوسىپ ۇمار-جۇمار ۇرىپ تۇر. تىنىش تايگادا تىرپ ەتپەي ۇيىقتايتىن بەسكەمپىر اقشەلەكتىڭ جاعىن ايىراتىنداي اشۋلى تۇرىپ ەدى. مەشەل قاسقاڭ دا ستول باسىندا تۇننەن قالعان ەتتى ۇمار-جۇمار ۇرىپ وتىر ەكەن. قاجىعا جۇرەتىندەي بار-جوعىن ۇستىنە تۇگەل جاپسىرىپ الىپتى.
— وي، يت-وي، سەن قاشان كىرىپ كەتكەنسىڭ؟!.
— مانا...
— قۋىپ شىققاننان ساۋ ما؟
— جوق... ءوزىم، نەتىپ... ۇيىقتاي الماي، جالعىزسىراپ... يت بولىپ...
قۇمالاعى تەرىس كەلگەندەي قىرتيىپ تۇنەمەلدەن بەكەت شىقتى. سۇزەتىندەي مەشەلگە قاباعىنىڭ استىمەن قاراعان. ديۆاننىڭ تۇكپىرىنەن كيىز ءباشپاقتى تۇرتكىلەپ ءجۇرىپ قۋىپ شىقتى دا تەپكىلەپ تۇرىپ كيدى.
— قۋىپ شىققاننان ساۋ ما؟! — دەپ بۇل دا اڭ-تاڭ بولدى.
— جوق.
— الدە قاشىپ كەتتىڭ بە؟
— جوق.
— يت-اۋ، سەنى كىم شاقىردى مۇندا؟!.
— شاقىرعانى قالاي؟! — دەپ ەندى مەشەل اڭ-تاڭ بولدى. — ءوزىم كەلدىم...
— ءتىفۋ-ۋ!.
بەكەت پيجاماسىن جۇرە كيىپ، تەرەزەنى اشتى دا ەسىكتەن اينالىپ جاتپاي-اق تىسقا اتىپ شىقتى.
جەسىر ساۋلىققا جارماسقان جەتىم قوزىلارداي بۇلار ەندى بىر-بىرىنەن قالمايدى. ءبىرىنىڭ كۇنىن بىرىنە سالىپ، ىشەر اسقا دەيىن ەنشىسىن ءبولىپ بەرمەي ءبىر قازان، ءبىر وشاققا تەلىپ تاستاعان ساياق تىرلىكتىڭ كەشەگى قيىنشىلىعى بۇگىن قيماستىققا اينالعان سياقتى. قانشا جامانداسا دا بۇرىن جاقىپقا ءۇيىر ەدى، ەندى ءقازىر بەكەتكە موڭىرەيتىن بولدى. تاماق قايدان، تابىس قايدان دەمەيتىن. باستىق اتاۋلىنىڭ الدىن كورمەسە دە ەكى قولعا ءبىر جۇمىس تاۋىپ بەرەتىن ايعايشىعا يەك سۇيەپ ۇيرەنگەن مۇندارلار اقشانىڭ مورىنەن باسقانى ۋايىمداعان ەمەس. ماۋسىم ءبىتىپ، ويعا تۇسكەن سوڭ ەمشەكتەن ايرىلعان كۇشىكتەي باۋىرى سىز، جاۋىرىنى مۇز بولىپ قاڭعىدى دا قالدى. اۋەلدە اقشانىڭ بۋىمەن الەمدى ساتىپ الاتىنداي شاعىن اۋىلعا سىيماپ ەدى، ول ەركەلىك لەسپرومحوزدىڭ كەزىندە عانا ەكەن. كەسىلەتىن ورماننىڭ ەسەبى شوتقا تۇسكەن سوڭ، كەرتىپ جەيتىن دۇنيەنىڭ شەتى دە شومەيەتىن كورىندى. كالىمششيك دەسە قانىن جەرگە تيگىزبەيتىن باياعى ءابدىجاپار جوق. لەسحوزعا كىرىپتار بولعان سپلاۆكونتورعا ەسىكتەن اداسقان ماستاردان باسقا جۇرت سالەم بەرۋدى قويعان. اقىرى قولىنا بالتا ۇستاعان "تاعى تايگانىڭ" جارمىسى شارۋا جايلاپ، "وتىرىقشىعا" كوشتى دە باسىندا پانا، باۋرىندا قاتىن-بالا جوق مەشەل سياقتىلار باسى ارتىق جان بوپ شىعا كەلدى. ەندى جۋاندىقتان ەمەس، جۇمىسسىزدىقتان اۋىلعا سىيمايتىن كۇن تۋدى. ىرگەدەگى جاتاققا جولاماي بەكەتكە كەلىپ تىعىلعان بەسكەمپىردىڭ ءتۇرى مىناۋ. ال مەشەلدىڭ كاپەرىنە ءالى ەشتەڭە كىرمەگەن سياقتى. بەكەت كەشە كەرىسكەدەي كەلىنشەكتىڭ قاسىنا قاماپ كەتتىم دەپ ەدى...
سۇيەك-ساياقتى كۋحنياداعى شەلەككە اپارىپ توڭكەرىپ، ءتورت بولمەنى تۇگەل شارلاپ شىققان مەشەل:
— ويپىراي، مىنا ءيتىڭ بايىپ كەتىپتى عوي! — دەپ تاڭداي قاقتى. — قانشاعا ءتۇستى ەكەن؟
— كەدەيگە ارزان، بايعا قىمبات، — دەدى مۇرتىن باسىپ، بەتىن بۋلاپ وتىرعان بەسكەمپىر، — بەس-اق مىڭ سوم.
— ءما-ا-ا!.. بۇل مەنىڭ اكەم جيماعان داۋلەت قوي!..
— ەندەشە بەس مىڭ سومىڭدى ستولعا تاستا. بەكەت ءقازىر شىعىپ جۇرە بەرمەسە ءوز قۇلاعىمدى ءوزىم جەپ قويام!..
— قۇلاعىڭدى كەسىپ يتكە تاستاساڭ دا ەركىڭ، — دەدى ەسىكتەن كىرگەن بەكەت. — ەكەۋلەرىڭ دە بوقشالارىڭدى جي دا تايىڭدار. بۇل ءۇي سەندەرگە دورسترويدىڭ زاەزجيي دومى ەمەس!..
— ءتۇس كورىپ كەلگەننەن ساۋمىسىڭ؟!. — بەسكەمپىر بەكەتكە سەنەرىن دە، سەنبەسىن دە بىلمەي بەجىرەيدى دە قالدى. انشەيىندە جەتپىس جەتى اتاسىن ساناپ شىقسا دا قىڭق ەتپەيتىن كوزەلىڭ باس ورمانشىنىڭ بەت-جۇزىنىڭ قىلاۋى قىبىرلاماعان سوڭ، "وسى نە ايتىپ تۇر" دەگەندەي مەشەلگە بۇرىلدى. ول بايعۇس ستولدىڭ قوقىمىن سىپىرىپ، قولدى-اياققا تۇرماي شاي قويىپ، كۇلشە تۋراپ، جامپوزدانىپ ءجۇر ەدى، بەكەت قولىنان اق قۇمانىن تارتىپ الىپ كۋحنيادان قۋىپ شىقتى.
— سەندەردى ماعان اكەلەرىڭ تابىستاپ كەتىپ پە.ەدى؟ ۇيات قايدا وسى؟!. تۇيسىگى بار كۇل قارا قوستىڭ اتالاسىنا دا ءبولىپ-جارىپ پۇل تولەگەن!..
بەسكەمپىر توبەسىنە مۇز قويعانداي تۇرشىگىپ، جۇرەگى زىرق ەتتى. عۇلامادان مۇنداي مىنەز شىعادى دەپ ويلاماعان ەدى. الدە مىناۋ ءتورت بولمە، جالتىراعان جاڭا مەبەل باستىقتىعىن ەسىنە سالدى ما؟ مەشكە تىشقانداي بوپ مەشەل وتىر. قايتا-قايتا جاڭا عانا تازارتىپ قويعان تاباعىنا قاراپ، ونان سايىن بۇرىسە ءتۇستى. سوندا دا قينالىپ، قيماستىقپەن ىستەگەندەي:
— قانشاما پۇل كەرەك وزىڭە؟ — دەدى.
— بايسىڭ عوي، ۋىسىڭا ىلىككەنىن تاستاي بەر!
مەشەل سۋىرىپ ەشتەڭە بەرمەدى. بەرمەيتىنىن بەكەت تە بىلگەن. بەسكەمپىردىڭ شىقشىت ەتى قايناعان قويۋ قۇرتتىڭ بەتىندەي بۇلكىلدەپ وتىر ەكەن. بەكەت شىتتاي كيىنىپ، بىلەگىنە التىن ساعات، جەڭىنە التىن زاپونكا تاعىپ، گالستۋگىنە دەيىن نىعارلاپ بايلاپ ايناعا باردى. ايناعا ەمەس، قابىرعادا قاتار-قاتار ىلىنگەن بەسكەمپىردىڭ، مەشەلدىڭ، جاقىپتىڭ، ءوزىنىڭ ءبىر كەزدە شامپۋرمەن ويىپ سالعان پورترەتتەرىنە قاراپ تۇرعان. قاراپ تۇرىپ بۋفەت پەن كىتاپ سورەلەرىنەن سىعالاعان ەسەك قۇلاق الباستى، مايمىل، ارىستان باس ايەل، ءارتۇرلى قۇبىجىقتارمەن تىلدەسكەندەي ميلىعىنان كۇلىپ كوز قىستى. "بۇزىلعان ەكەن" دەپ ويلادى بەسكەمپىر. كوڭىلى سۋىپ، بۇل دا قوزعالا باستاعان. وسى كەزدە اپتىعىپ توبەسى تاقتايداي تاڭقى مۇرىن كىرىپ كەلدى.
— دايىنبىسىڭ؟.. ەندەشە مىنا ەكەۋىن جەلكەلەپ اپارىپ ماشيناعا قاما!
— بوپتى! — دەپ تاڭقى مۇرىن تاڭق ەتە قالدى. شىنىندا ەسمۇس جوق دىرىلداتا جونەلەتىن ءتۇرى بار.
بەسكەمپىر مەن مەشەل ۇندەمەي ءجۇرىپ ريۋكزاكتارىن جيناي باستاعان. ىبىرسىپ ەكەۋى دە ءىش پىسىردى.
— نەمەنە، قورجىن ارقالاپ قايىر سۇراۋعا باراسىڭدار ما؟! — دەپ باس ورمانشى تاعى دا ازىرەيىلدەي زىرك ەتە قالدى. — دۇرىستاپ كيىنىڭدەر. سەن قالتاڭا مىڭ سوم اقشا سال! — دەدى مەشەلگە.
— و نەنىڭ اقىسى؟
— كورەسىڭ عوي.
— كورەتىن ەشتەڭە جوق.
— نە جوق؟
— اقشا جوق.
— تاعى دا ترۋسيىڭا تىگىپ تاستادىڭ با؟ سوك!..
بەكەت پەن توبەسى تاقتايداي ءتورت بۇرىش تاڭقى مۇرىن ەكەۋىن قولدى-اياققا تۇرعىزباي ءتۇرىپ شىققان.
2
كۇزدىڭ دۋاداعىنداي تورسيعان سەمىز "ۋازيك" ءۇش جەرگە سالەم بەرىپ شىقتى؛ كاسساعا كىرىپ اقشا الدى، "ازىق-تۇلىكتىڭ" قويماسىنان ءبىر جاشىك اراق، ءبىر ليتر "ۆارسيحا" تەڭدەندى. ءبىر جاشىك اراققا قىڭق ەتپەگەن مەشەل "ۆارسيحەنىڭ" باعاسىن ەستىگەندە ازا بويى تىك تۇردى. شىرقىرايتىن ءجونى دە بار ەدى. باس بۋحگالتەردىڭ كومەكشىسىنە قۇدا تۇسەمىز دەپ بەكەت كەشە عانا قىرىق سومعا تۇسىرگەن. قىرىق سوم ءبىر كۇن تۇرماق مەشەلدىڭ قىرىق جاسقا دەيىنگى شاشىپ كورمەگەن شىعىنى. ال بۇگىنگى مارتتىگىندە كوز جوق. بەسكەمپىردىڭ جانى اشيىن دەدى. بىرەۋدىڭ تەگىن اسىنا ءبيتىن سالاتىن بايعۇس ءوز دۇنيەسى قالىپ بارا جاتقان سوڭ قىرلى ستاكاننىڭ قىرتىسىنا دەيىن جالاپ-جۇقتاپ، اقىرى اۋزى-باسى قيسايىپ سول ءۇيدىڭ ەسىك كوزىندەگى كۋشەتكاسىنا توڭقايا سالعان. ءقازىر دە قايدا بارامىز دەپ سۇراعان جوق. بەسكەمپىر بەكەتتىڭ سۇيەگىنە بىتپەگەن وزبىرلىعىنا، مەشەلدىڭ تەگىندە جوق جومارتتىعىنا اڭ-تاڭ. كەشەگىدەي قالجىڭ شابىس بولماسا دەپ وتىر. قوتيىن اتانىپ كەتكەن باسى ءتورت بۇرىش تاڭقى مۇرىن ماشيناسىن سپلاۆكونتورانىڭ الدىنا اكەلىپ تىرەگەندە بارىپ كوڭىلى ورنىعايىن دەدى. بەكەتتەن كەسىپ الساڭ قان شىعاتىن ءتۇرى جوق. توسەكتەن سول اياعىمەن تۇرعانداي ءۇن-تۇنسىز بەدىرەيىپ، بادىرايعان الا كوزى تاس بولىپ ۇياسىندا ۇيىپتى دا قالىپتى.
ءابدىجاپار ىرعالىپ زورعا شىقتى. مايقانىنان جارىلۋعا شاق قالعان ەسەنقۇلىن جەتەلەپ كەپ ماشيناعا نىعارلاپ زورعا سىيعىزدى دا قولىنداعى وراعان تۇيىنشەگىن؛
— ۇستا! — دەپ مەشەلدىڭ الدىنا تاستاي سالدى. — ءىشىڭدى ۇرايىن، جەتى اتاڭنان بەرگى ءزاۋ-زاتىڭنان جەتىم توقاش تىستەپ كورگەن جوق ەدىم، ساسىق بايدان ساباقتى ءجىپ دەگەن، ىرىم بولسىن!..
سونشاما شىرەنىپ، كەلساپتاي قىلىپ ۇستاتقانى شيبارقىت كەزدەمەنىڭ ۇزىگى ەكەن. شىرەنىپ وتىرىپ:
— ولى-تىرىلەرىڭ بار ما؟ — دەدى.
— ءتىرىمىز تۇگەل، ولگەندەردى قوزعاعامىز جوق، — دەدى بەكەت.
— ە، باسە! — دەپ ءابدىجاپار جاشىكتى كورگەن سوڭ كوڭىلى ءجاي تاپتى. — قايتىپ كەلىپ وتىر دەمەسەڭ، قالىڭدىعىڭ قولعا تۇسە بەرمەيتىن قيماس جان. وسى اۋىلدىڭ ماڭدايعا بىتكەن تاعالى جالعىز كولىگىندەي تالايعا ءمىنىس بەرگەن بالا ەدى، تەك ۇزاعىنان ءسۇيىندىرسىن دە!..
اششى مىسقىلدىڭ ار جاعىندا باسىنعاندىق جاتقانىن بەكەت سەزسە دە، كۇنى ءتۇسىپ وتىرعان سوڭ ەلەمەگەن بوپ وتكىزىپ جىبەردى. ەسەنقۇل كۇبى قارنىن قۇشاقتاپ وتىرىپ كۇلىپ الدى. ءابدىجاپار ءومىرى كىسىمىسىڭ، ءيتپىسىڭ دەپ ەكى اۋىز سىزگە تارتىپ كورمەگەن مەشەلگە اياق استىنان ەكى تۋىپ، ءبىر قالعانىنداي باۋىرمالسىپ كىرىپ بارادى.
— مىنا ەسەنقۇل ەكەۋمىزگە قارىنداستاۋ ەدى، ءتۇبى كيىت كيۋدەن دە ءۇمىتىمىز بار، — دەپ ءبىر قويدى.
بەسكەمپىردىڭ ءىشى قىلپ ەتە قالدى. قىرىق جىلعى كەۋىپ قالعان قارىننىڭ قۇرىشىنان دا ماي سىعاتىن قۋ ەندى ەبىن تاۋىپ مەشەلدى قاقتاماسا ەكەن دەپ شوشىنعان. مەشەل بايعۇس شىنىندا قايىن جۇرتىنا ۇرىن كەلە جاتقانداي ىرسىڭ-ىرسىڭ. ءابدىجاپار تۇرماق ءابجىلان ارباسا دا سەزەتىن ءتۇرى جوق. قالجىڭنىڭ دا شەگى بار، ويدا جوقتا ابىگەر شىعارعان بەكەتكە كەيي باستاپ ەدى. قوتيىن ەسىك الدىندا شىبىنداپ جاتقان سابالاق ءيتتى ويبايلاتا باسا-كوكتەپ توقتادى. اۋەلدە كوز سالماپتى، ءبارى دە جينالىسقا كەلگەندەي گالستۋككە دەيىن تاعىنىپ قىلعىنىپ الىپتى. قىلعىنىپ تۇرىپ بىر-بىرىنە قاراپ كۇلىسەدى.
— ءوي، مىناۋىڭ الگى كەپكەن شالدىڭ ءۇيى عوي! — دەپ بەكەت شورشىپ ءتۇستى.
— بولسا شە؟؟ شالدا جۇمىسىڭ قانشا، بىزگە قىزى كەرەك ەمەس پە، — دەپ ءابدىجاپار بەكەتتى باسىپ قويدى. — قايتقان قىز قايىرىمەن. تەك شي شىعارىپ جۇرمەڭدەر، قالعانىن ءوزىم قاتىرىپ جىبەرەم! — دەدى. — قوتيىن، سەن قۇدالىق ساۋداسى قىزعان كەزدە وسى اۋىلدىڭ ىشەرمەن-جەرمەن جىرتىڭ اۋىزدارىن جيناي قوي. كەپكەن شالدى پەرەد پاكتىم قويىپ، نەدە بولسا، تاڭعا دەيىن تىندىرۋ كەرەك. ال سەن، كۇيەۋ قوسشى، استاۋدىڭ ءتۇبىن تاڭقىلداتساڭ دا بالدىر-باتپاعىڭدى اياما، — دەپ بەسكەمپىردىڭ مىندەتىن دە ءبولىپ بەردى. — اڭقاۋ جۇرتقا ارامزالىعىڭدى ءبىر سالىپ كورسەڭشى. اقشا كىمدە ەدى؟
— مەندە، — دەدى بەكەت.
— شال كىمنەن اقشا كورسە، سونىڭ ق ۇلى. ونى انا مەشەلدىڭ وزىنە بەر. سەن باس قۇداسىڭ. باس ورمانشى ەكەنىڭدى دە سەزدىرىپ، تەك شىرەنىپ ب ا ق. بەرەت، توۆاريششي! نا ابورداج!..
3
ەسىك كوزىنە كولىك توقتاعان سوڭ ءتىرى جان بولسا تىسقا شىقسا كەرەك ەدى. بىر-بىرىنە ىركەس-تىركەس سالىنعان ۇشى-قيىرى جوق قورا-قوپسىنىڭ قاي جىرتىعىنا باس سۇعارىن بىلمەي "قۇدالار" ءبىراز ساندالدى. كۇبى قارنى اقتارىلىپ قالاتىنداي قۇشاقتاپ الىپ قابالاقتاپ جۇرگەن ەسەنقۇل الدەنەگە ءسۇرىنىپ، ىڭق ەتىپ ۇشىپ ءتۇستى. ساۋىرىن سيپاي ورنىنان تۇرا بەرىپ:
— و، اكەڭ-ە! — دەپ ولەردەي قاپا بولعانى. قىرىن سىندىرىپ كيگەن بوز شالباردىڭ قۇيرىعىنان سيىردىڭ سۇيىق جاپاسىن ۋىستاپ سىپىرىپ جاتىر ەكەن.
— بارەكەلدى! — دەدى ءابدىجاپار. — قۇداي بۇيىرتسا ولجالى قايتادى ەكەنسىز، سۇرتپە!..
— بۇل كىم ءاي؟ — دەدى بىرەۋ.
ءوڭى جاس، باسىنا كيمەشەك سالعان دونەجىن بۇعىداي دىڭكيگەن قاتىن مەن سابالاق توبەت سەبەتتىڭ الدىنا كولدەنەڭ تۇرىپ الىپتى. ءبىر ساماۋىر ءشايىنىڭ شىعىنىن اۋىرسىندى ما، "شال ۇيدە جوق!" — دەگەندە تاڭدايى تاق ەتە قالدى. ءابدىجاپار قينالعان جوق:
— شالىڭىز مارعاۋ اسپاعان شىعار، كۇتەمىز؟ — دەپ كيمەلەي كىردى.
جىگىتتەر سيپالاپ ءجۇرىپ تاس قاراڭعى بۇلىڭ-بۇلىڭ قورانىڭ بىرنەشەۋىنەن وتكەن سياقتى ەدى. ۇرىنىڭ ۇياسىنداي كوپ قۋىستىڭ بىرىنە قاماپ، بۇعىداي "قۇداعي" جەر جۇتقانداي جوق بولدى. اياق اتتاساڭ ادالباقان سەكىلدى ىرسيعان تىرەۋ. اياق اتتاساڭ شالشىق. تامشىنىڭ قاعى ما، باسقا ما، ءبىر قۇداي ءبىلسىن.
— ەسەكە، قۇيرىق جاعىنا ساق بول! — دەگەن ءابدىجاپاردىڭ داۋسى ەستىلدى.
— و، قويىڭىزشى! قايداعى پالەگە سۇيرەپ كەپ!.. تىرىدەي كورگە تۇسكەندەي!..
ايتەۋىر ەس كەتىپ، جان شىققاندا ءبىر ساڭىلاۋعا توپىرلاپ كەلىپ باس قويعان، قورجىن ءۇيدىڭ ورتاڭعى اس بولمەسى بولسا كەرەك. شىلدەنىڭ شىلىڭگىرىندە ورتەپ جاققان قازاندىقتىڭ قىزۋى بەت شارپيدى. الا كولەڭكەدە الدەكىم قاراۋىتىپ ەدى.
— تورلەتىڭىزدەر، مىنا جاققا شىعىڭىزدار! — دەگەن ايەل داۋسى بۇعىداي "ءقۇداعيدىڭ" ۇنىندەي ەمەس جۇمساق ەستىلدى.
— ە، باسە، مۇندا دا ءيمانجۇزدى جۇرت بار ەكەن عوي! — دەپ ءابدىجاپار ەس جيدى.
ەسىگىنەن تورىنە دەيىن الاشا توسەلگەن شاعىن بولمە ەكەن. بالتىرى بەسىكتەي، جايقاقتاعان جاپ-جاس كەلىنشەك كورپە جايىپ، بىر-بىردەن قۇس جاستىق تاستادى دا، تەرەزەگە تۇتقان گازەتتى سىپىرىپ الىپ شىعىپ كەتتى. قۇس جاستىققا قارنىن تەڭدەپ قيسايا بەرگەن ەسەنقۇل:
— ىزدەگەنىمىز وسى بولسا، ءبىر قاراعا تاتيتىن جان ەكەن، — دەپ كەلىنشەكتى مەشەلگە قيماعانداي قىزعانىپ سويلەدى. — جاسى نەشەدە بولدى ەكەن؟
— مەن بىلسەم، بۇل ۇيدە قايتىپ كەلگەن دە، كەتپەي وتىرعان دا ءبىر-اق قىز، — دەدى ءابدىجاپار. — جاسى كەرەك بولسا وقىپ المايسىڭ با، — دەپ بولسكەي كەرەۋەتتىڭ تۇسىندا: "ءجاميلا 1950 جىل" — دەگەن ورنەكتى جازۋى بار قولدان توقىلعان كىلەمدى نۇسقادى.
— ويپىراي، جيىرما-اق جاستا ەكەن-اۋ! —ەسەنقۇل ۇرى كوزىمەن ءۇيدىڭ ءىشىن تۇگەل ءتىنتىپ شىقتى دا بۇرىشتاعى جۇككە قادالىپ ءبىراز وتىردى. — تۇنشىعىپ ولسەڭ دە كورپە-جاستىعى جەتەتىن كورىندى، — دەدى. — قالىڭدىق ەمەس، قازىنا عوي مىناۋ!..
— ەسەكە، ەسەپ-شوتقا قاعا بەر، ءتۇبى قايتار مالدىڭ ەسەبىنەن جاڭىلىپ قالمايىق، — دەدى ءابدىجاپار.
— ەدەندەگىسىن ەسەپتەمەگەندە، شاماسى ەكى-ۇش مىڭ سومعا جەتىپ جىعىلار...
مەشەلدىڭ كوزى شاراسىنان شىعىپ بارا جاتىر ەكەن. ەكى جاعىندا سيراقتارى سۇتىڭكەدەي بولىپ سەرەيىپ جاتقان بەكەت پەن بەسكەمپىرگە كەزەك-كەزەك ەڭكەيىپ:
— بەس ءجۇز! — دەپ سىبىرلادى.
— يت-اۋ، ىربىڭداپ بوس قايتايىن دەمەسەڭ، مىڭدى لاقتىر دا شالدىڭ كومەيىن جاپ! — دەدى بەكەت. — بۇل اقىرعى شانس، ايتپەسە دۇنيەدەن قاتىنسىز وتەسىڭ!..
— نەشاۋا! — دەدى دە مەشەل قايتىپ ءۇن قاتپاي مەلشيدى دە قالدى. عۇمىرى موينىنا قارعىباۋ تاعىپ كورمەگەن نەمە قىلعىنىپ، شەكە تامىرى بىلەۋ-بىلەۋ بوپ كوگەرىپ كەتىپتى. "نەشاۋانى" قالىڭدىقتىڭ سىمباتىنا ايتقانى ما، جوق الدە قالىڭ مالدىڭ قۇنىنا توقتاعانى ما، ونى بەكەت تە، بەسكەمپىر دە بىلە المادى. بار بايقاعاندارى اياعىنداعى شۇلىعى بۇزاۋ جالماعانداي جۇلىم-جۇلىم ەكەن، تىرناعى ايۋدىڭ تۇياعىنداي سويديعان باشپايلارىنا جەركەنە قاراپ:
— ءوي، ءلاۋحي، جوعال! — دەدى بەسكەمپىر. — بار دا باتەڭكەڭدى كيىپ قايت!
مەشەل ەسىكتەن دوڭگەلەك ستولدى دومالاتا كىرگەن ءجاميلانى كاسەككە جابىستىرا اس ۇيگە اتىپ شىقتى دا داستارقان جايىلىپ، ەكى يىننەن دەم العان اتام زامانعى راحيت ساماۋىر توردەگى جۇرتقا سالەم بەرگەندە عانا بۇعىداي "قۇداعيمەن" تاعى دا تالاسىپ كىردى.
ماناعى جاپ-جاس كورىنگەن "ءقۇداعيدىڭ" قاباعى قىرىس، بۇعاعى قىرتىس. قۇدايى قوناقتاردى جاقتىرماعان كەيپىن ءشاي سىرماققا بىلش ەتىپ وتىرا كەتكەن سالماعىمەن-اق تانىتتى. تاناۋى پىستە، ەرنى قايقى ەكەن. ەڭگەزەردەي دەنەسىنەن توبەسىندەگى شىلاۋىشى تومارعا قونعان قاسات قاردىڭ قالپاعىنداي بولەك تۇر. ءتىسى اۋىرعانداي ىڭىرسىپ، ەكى ءۇش دۇركىن ىرعالىپ الدى دا داستارقانداعى سەن قايدا، مەن قايدا باۋىرساعىن جازعان بولىپ، قالىڭىراق شەتىن وزىنە قاراي قايىرىپ تاستادى. ساماۋىردىڭ قاسىنا جۇگىنە قالعان ءجاميلا اق قۇماننىڭ قاقپاعىن اشتى دا:
— اپا، دەپ شەشەسىنە سىرعىتتى.
"قۇداعي" ۇڭىرەيگەن اق قۇماننىڭ تۇبىنە ءۇڭىلىپ ءبىر قاراپ الدى دا كويلەگىنىڭ ومىراۋىنا قول سالىپ، الدەن ۋاقىتتا ءبىر كەز شۋدا جىپكە بايلاعان كەلساپتاي كىلتتى سولاڭ ەتكىزىپ سۋىرىپ شىقتى. داستارقانعا تەلمىرىپ تىرس ەتپەي قالعان جىگىتتەر، جۇتىنىپ قويىپ قىلعىنىپ وتىرعان مەشەلگە بۇرىلدى. ءبارىنىڭ كوزىندە، ەنەڭ وسى بولسا — سورىڭ سوپاق استاۋداي ەكەن دەگەن كۇلكى بار ەدى. سىڭعىر ەتىپ قۇرساۋلاپ تاستاعان قوڭىراۋلى ساندىق اشىلدى. "قۇداعي" ساندىقتى قولتىعىنا تارتىپ، دورباداعى كىرپىش شايدان ءبىر مىتىپ اق قۇمانعا تاستاعان، سوڭىنان ويلانىپ بارىپ، وڭەشىنە ساۋساعىن سالىپ جىبەردى دە ارتىقتاۋ كەتكەن ءبىر ءتۇيىرىن ۇزاق قۋالاپ وتىرىپ الدى. ۇيالدى ما، ءجاميلانىڭ بەتىنە قان جۇگىردى. ماڭدايى مەن ۇرتىنداعى قوڭىر سەكپىلى جوعالىپ، الابۇرتقان ءجۇزى قۇلپىرعان سايىن ۋىزداي بوپ جاسارىپ كەتەدى ەكەن. وزىنە قادالعان كوپ كوزدەن ونان بەتەر قىسىلىپ، تومەن قاراپ تۇقىرايىپ قالدى. ايتەۋىر ءجاميلا دا، تامسانعان جىگىتتەر دە ءولدىم-تالدىم دەگەندە شاي دا كەلدى. قوڭىراۋلى ساندىقتىڭ يەسى سوندا دا قاسىقتاپ قۇيىلعان ءسۇت پەن كەسەگە تامعان شايدىڭ مولشەرىن باعىپ، قىزىنىڭ قولىن قالت جىبەرمەي-اق وتىر. قوناقتاردىڭ الدىن كوزىمەن شولىپ شىققان قىز تاعى دا:
— اپا! — دەدى.
تىنىش وتىرمادىڭ دەگەندەي شەشەسى بۇل جولى الا كوزىمەن اتا قارادى. سوسىن تىرسيعان بۇيەن ساۋساقتار كويلەكتىڭ وڭىرىنە قايتا سۇڭگىدى، كەلساپتاي كىلت قايتا شىقتى، قايتادان ساندىق سىڭعىرلادى. وسىنشاما ۇزاق اۋرەنىڭ اياعى اركىمنىڭ الدىنا تۇسكەن ءبىر-بىر شاقپاق قانت ەدى. قوناقتارىن جارىلقاپ تاستاعان "قۇداعي" ساماۋىردىڭ شۇمەگىن پودنوسىمەن قوسا وزىنە بۇرىپ الۋى مۇڭ ەكەن شايدىڭ ءنىلى بىردەن سۇيىلىپ كەتكەنىن سەزىپ قىز بايعۇس تاناۋىنىڭ ۇشىنا شىپ-شىپ قونعان ۇساق تەردى ورامالىمەن جاسىرىپ ءسۇرتتى.
— ياپىراي، اقساقال كەشىكتى-اۋ، — دەپ ەسەنقۇل قيپاقتاپ كەسەسىن توڭكەرە باستاعاندا بۇيىرىنەن تيگەن ءابدىجاپاردىڭ جۇدىرىعىنان سەلك ەتىپ، ىدىسىن قايتا قىدىرتتى.
— اقساقال شارۋانىڭ ادامى عوي، اسىقپاي كەلەر، — دەپ قويدى ءابدىجاپار، جىگىتتەرگە تىرپ ەتپەڭدەر دەگەندەي بەلگى بەرىپ.
قىزى شەشەسىنە قارادى. شەشەسى بۇلك ەتپەستەن:
— شال ەسكىم ۇستادى دەپ شويىرىلىپ جاتقانى، — دەپ قىزىنا قاراپ ىسقىرعانداي بولدى.
جۇدەۋ داستارقاننان ءبىر قىسىلىپ، ساماۋىردىڭ قۇلاعىنان جانە ايرىلىپ، ەكى قولىن قايدا اپارىپ تىعارىن بىلمەي وتىرعان ءجاميلا شەشەنىڭ بەت ىزعارىنان بۇل جولى ىعىسا قويمادى.
— شارۋالارىڭىز اكەمدە بولسا، اۋىلى الىس ەمەس قوي. ايتپەسە بۇل جەردە دە بۇيىمتاي بىتىرەتىن ءتىرى جان بار! — دەپ قورجىن ءۇيدىڭ تەڭ جارىمىنا ءوزىنىڭ دە قوجالىعىنىڭ جۇرەتىنىن سەزدىرىپ قالدى.
ارقانى كەڭگە سالىپ، وتىرىك تە بولسا قۇلا شايدى كوسىلە سىلتەگەن ءابدىجاپار قىزدىڭ تىك سوزىنەن توسىلىپ نە ىستەيمىز دەگەندەي بەكەتتى يىعىمەن قاعىپ ەدى، ول شىركىن ىمعا دا، دىمعا دا تۇسىنبەي، ايات وقىر مولداداي بۇيرا ساقالىن ساۋمالاپ مىڭق ەتپەي وتىرا بەردى. اقىرى بار سالماق وزىنە تۇسەتىن بولعان سوڭ:
— ءبىزدىڭ بۇيىمتاي اتتىڭ جالى، تۇيەنىڭ قومىندا بىتە قويار ما ەكەن، — دەپ، نە بولسا دا شالدى كۇتەتىنىن اڭعارتقان. — اقساقالدىڭ ءبىر مالىن جەپ، ەرۋ بوپ دەگەندەي....
— سويا بىلەتىن جىگىت تابىلسا بۇل ۇيدە مال دا جەتەدى، — دەدى قىز.
"ءقۇداعيدىڭ" الاسى كوپ كىرپىكسىز كوزى باعجاڭ ەتە قالدى دا:
— مال بار عوي...ءبىراق قىستان كوتەرەم شىعىپ، ءالى كۇنگى كوتەرىلمەي جاتىر، — دەپ قولدان شىعىپ بارا جاتقان ءبىر توقتىنىڭ اجالىنا كولدەنەڭدەپ قالدى.
سەمىز كوز "ءقۇداعيدىڭ" توقتى تۇرماق تىشقان قۇيرىعىن باستىرمايتىنىن سەزگەن ءابدىجاپار:
— مالدىڭ قانىن ىشەمىز بە، بۇيىرعان ءدامدى تاتىپ جاتىرمىز عوي، — دەپ ءجۇز سەكسەن گرادۋس بۇرىلا قاشتى.
اۋىزعى بولمەدەن شال قاقىرىنىپ، شاۋگىم سالدىرلادى. اۋىزدان شىققان ءسوزىن جەردە قالدىرعىسى كەلمەدى مە، الدە كوپتىڭ كوزىنشە كەلىندەي سىزىلىپ وتىرا بەرۋدى ەرسى كوردى مە، ءجاميلا داستارقاننىڭ قالعان-قۇتقان بار بيلىگىن شەشەسىنە مۇلدەم تاستاپ تىسقا كەتتى. ىلە-شالا ءيىناعاشتاي ءيميىپ شال كىردى. ابىر-دابىر اتىپ تۇرىپ، امانداسا باستاعان جىگىتتەرگە كىرجيىپ ەزۋىن قيسايتتى دا، اباجاداي قىپ قولىن ۇسىنعان ءابدىجاپارعا ساۋساعىنىڭ ۇشىن عانا ۇستاتتى. "قاپ مىنا كەۋىپ قالعان قىر جاعىمنىڭ قورلىعى ءوتتى-اۋ"، — دەپ ءابدىجاپاردىڭ قانى قارايىپ سالدى. كەرگۋىنە قاراعاندا شالدىڭ ءىشى ءبىر قالجانىڭ ءيىسىن سەزگەن سەكىلدى. "كەۋىپ قالعان كەۋجىرىڭدى قاڭسىتىپ كەتسەم بە ەكەن وسى؟!." شال ءيميىپ كەلىپ بايبىشەسىنىڭ كولدەي بوكسەسىن تىزەسىمەن باسا وتىردى. دىڭىنە قۇشاق جەتپەيتىن جۋان مولاقتىڭ قاسىنداعى مۇجىلگەن شىرىك تومارداي شۇمپيگەن ءۇي يەسى سوندا دا ىرعالىپ-جىرعالىپ، جوپشەڭكىمەن جۇرتتىڭ ءجونىن سۇراي قويمادى. ءابدىجاپار بايقاپ وتىر، سەمىز كوز "قۇداعي" شالىنا ءسۇتتىڭ بار قايماعىن كوسىپ سالىپ، ءشايدىڭ دە بار ءنىلىن توڭقايتا سارقىپ قۇيدى. بۇل ەندى بايبىشەنىڭ: سىي-سياپاتتارىڭ وسىمەن ءبىتتى، كەل دەمەك جوق، كەت دەمەك بار دەگەندەگى سىڭايى. وسىنى الدىمەن اڭعارعان كەپكەن شال اق تاڭداق بوپ قالعان بارقىت شالبارىنىڭ تاز تىزەسىن سيپالاپ وتىرىپ:
— قاراقتارىم، قاي بالەسىڭدەر؟ — دەپ تانىماعانداي تورگە قاراپ شۇقشيدى.
مانادان شىتىناپ وتىرعان ءابدىجاپار شىرت سىندى.
— نەمەنە، كوزىڭە شەل بىتەيىن دەگەن بە؟! كەشە عانا قىرماننىڭ ءبىر ۋىس قۇمىعىنا بولا شەتىمىزدەن شولاق بايتالدىڭ باۋىرىنا الىپ ساباعان ماساقباي ەدىڭ! كوز الدىڭدا وسكەن جوقپىز با؟! نەعىپ تانىماي قالدىڭ؟!.
— ە، كەشە قىرماننىڭ قۇمىعىنا زار بولساڭ، بۇگىن مايىن سىناپتاي اعىزىپ سارى قازىنى كەرتىپ جەپ جاتىرسىڭ عوي، — دەدى كەپكەن شال. — ەزۋدەن تامعاندى ەڭ بولماسا ەلگە جالاتۋشى ەدى. سەنىڭ دە جىرىپ بەرگەنىڭدى كورگەمىز جوق.
— باسە، ءسويتىپ جونىڭە كوشسەڭشى! — دەپ ءابدىجاپار الدىنداعى قاتقان باۋىرساقتى كەرى ىسىرىپ، كەسەسىن توڭكەرىپ تاستادى.
— جونگە كوشسەك، ءجون ايتىسالىق، — دەدى شال.
ءابدىجاپار ماساقبايدىڭ ءوز باعاسىن ءوزى بۇلداپ وتىرعانىن سەزدى.
ەندى ەكى-ۇش دۇركىن اينالدىرىپ سوقسا توپ ەتىپ الدىنا تۇسەتىنىن دە بىلەدى. تەك ول ءۇشىن قارماق كەرەك. شاباق بولسا دا اۋزى ۇلكەن نەمە شورتاننىڭ جەمىنە ۇمتىلاتىن اشقاراقتىعىنا دا قانىق. دۇنيەنىڭ ءتورى تۇرماق كورىنە جەتە الماي وتىرعاندا مال جيىپ، كوڭ تەپكەن تاۋىقتاي قوقىردان ءدان ىزدەگەن بايعۇس كيگىزگەن كيىتكە رازى بولماي جالعىز قىزىن بارعان جەرىنەن قايتارىپ العان دا ءوزى. ىرىسى كەتەتىندەي ەسىگىنىڭ كوزىندەگى تەزەگىن دە تەكسەرىپ لاقتىرىپ، قاراۋلىقتان قارا سۋدى دا قارىزعا قاسىقتاپ بەرگەن ساراڭنىڭ شىرەنۋىن قارا!.. ءابدىجاپار ءوزىن ىشتەي قايراپ، اڭگىمەنىڭ توتەسىنە كوشۋگە ىڭعاي تانىتتى دا قوتيىنعا كوزدى قىسىپ قالدى. ءتورت بۇرىش تاقتاي باستىڭ جەلكەسى بوساعادان وزا بەرگەندە تاماعىن قىرناپ الىپ شالعا بۇرىلدى.
— ماسەكە، — دەپ ءسوزىن ادەيى شالدىڭ شابىنان تۇرتە كەكەتىپ باستادى. — ايران سۇراساڭ شەلەگىڭدى جاسىرما دەگەن. وسى ۇيدە قاناتى جەتىپ وتىرعان ءبىر قۇستىڭ بارىن بىلەتىن ەدىك. سوعان قىرانىمىزدى تۇسىرە كەلدىك! — دەپ سۋىرىلىپ بارىپ ءبىر توقتادى.
— مىناۋ وتىرعان بەكەت دەگەن وسى اقسۋ لەسحوزىنىڭ باس ورمانشىسى، باس قۇداڭىز دا وسى. ال ونان كەيىنگى بەسكەمپىر، بۇكىل التاي وڭىرىندە بەتىنە جان قاراتپاعان سۋىرىپ سالما اقىنىمىز. ونان سوڭعىسى — قۇدا قالاسا وزىڭىزگە ءبىر تۇياق بولام دا دەپ وتىرعان مەش... مەش... — دەپ ءابدىجاپار تۇتىعىپ-اق قالعانى. قۇداي توبەدەن ۇرعاندا شىن اتىن دا سۇراماشى. مەشەل دەپ تانىستىرۋعا قورسىنىپ، اقىرى قوبىلاندى دەپ قويىپ قالدى. — ءيا، وسى قوبىلاندى دەگەن جىگىتىمىزدى بۇگىنگى سارسەنبىنىڭ ساتىندە اياقتاندىرىپ جىبەرسەك پە دەگەن ويدامىز. ارتىنان ءسوز ەرمەگەن، سوڭىنان سۇيرەتكەن الگى ەلەمەنت اتتى شۋى دا جوق، اراق ىشپەيتىن، تەمەكى تارتپايتىن، كارتا وينامايتىن التىنداي بالا ەدى... — ءابدىجاپار تەرىس قاراپ تۇنشىعا كۇلگەن بەسكەمپىردى شالعا بايقاتپاي قىر جىلىنشىكتەن تەۋىپ قالعان. بەكەت تە تىعىلىپ، اۋزىنداعى جاڭا عانا ۇرتتاعان سۋىق ءشايىن جىبەرە جازداپ وتىر ەدى.
— كاي ەلدىڭ ءبالاسى ەكەن؟ — دەدى ماساقباي.
— وسى ەلدىڭ بالاسى دا.
— مەن سۇيەگىن ايتام دا، — دەدى شال تاقىمداپ. — قىز بەرمەسەڭ دە جىگىتتىڭ جەتى اتاسىن ءبىلىپ قال دەيتۇعىن قازاقتىڭ سالتى ەمەس پە.
— جاس بالا سۇيەگىن كىمنەن سۇراپتى، — دەپ ءابدىجاپار دا شاپتان تىرەپ جاتىپ الدى. – ءوزىڭ قاي ەل ەدىڭ؟..
— كەرەيمىز عوي، — دەدى شال.
— ە، كەرەي بولساڭ كىرمە ەكەنسىڭ دە، — دەپ ءابدىجاپار تابان استىندا ءبىر ىلمەشەك تاۋىپ الدى.
— كىرمە بولعان سوڭ باسا-كوكتەپ كىرىپ وتىر ەكەنسىڭ عوي،-دەپ شال دا وراعىتىپ شالىپ بەرىسەتىن ەمەس.
ەكەۋى يتجىعىسپەن ءبىراز وتىردى. تەكە تىرەستىڭ اياعىندا شال ەپتەپ سىنايىن دەدى.
— ءبىر بالانىڭ بار ەكەنىن كورىپ وتىرساڭدار. جات جۇرتتىققا جاراتقان سوڭ جولىنا تىكەن بولا المايمىز. بالانىڭ ءوزى بىلەت تە. ءبىراق بىزدە دە اعايىن بار، اقىلداسىپ كورەلىك، — دەپ جىعىلىپ جاتىپ تا شال شالقايىپ شىعا كەلدى.
ەندىگى شالقايىستىڭ جۋاندىعى ءبىتىپ، ساۋداسى عانا قالعانىن ءابدىجاپار دا سەزە قويدى. بەسكەمپىرگە ىمداپ، ىرگەدەگى قارا سومكەنى قولىنا العان، ىشىندەگى شيبارقىتتى سۋىرىپ شالدىڭ الدىنا تاستادى دا:
— مىناۋ جورالعىڭنىڭ پىسمىلداسى. قۇدالىقتان تايىپ كەتسەڭ قۇداي الدىندا قارىزدارسىڭ! — دەپ ءبىر جولا شەگەلەپ تىندى.
كەپكەن شال قۇدايدان دا قورقاتىن ەمەس، جورالعىنى قوراشسىنىپ، وسقىرىنىپ باقتى.
— قۇدايىڭ دا، جورالعىڭ دا ماعان بالا بولا ما! — دەپ شىنىمەن-اق شىبىن جانى شىرقىراپ بالاسىنىڭ ۇستىنە تۇسكەندەي قينالدى. — تۋا جالعىز ەدى...
ەندىگى كورەتىن كەزەك مەشەلدىكى ەدى. شايقور بايعۇس سەمىز كوز بايبىشەنىڭ قوي وتكەن قۇلا سۋىن تۇقىرايىپ تارتا-تارتا جوڭىشقاعا كەپكەن سيىرداي كوك قارىن بولىپ دومالانىپ قالىپتى. تىرسىلداپ وتىرىپ اقشاسىن زورعا سۋىردى دا نە ارى ەمەس، نە بەرى ەمەس، شالدىڭ قولى جەتەر-جەتپەس شەكاراعا ۇمىتتەندىرىپ تاستادى. ءابدىجاپار بەكەتپەن قۇلاق سۇزىستىرە بەرىپ اقشانىڭ مولشەرىن پىسىقتاپ الدى دا:
— قۇداعي! — دەدى. وتىرىسى مىعىم، داۋسى ءزىلدى. — مىناۋ مىڭ سوم قوبىلاندىنىڭ سىزگە جاپقان كيىتىنىڭ الدى.
ساۋدانىڭ نارقىن ءبۇلدىرىپ، ارزانعا قۇلاپ جۇرەر دەپ ساستى ما، الدە بەس سومدىقتان دۇڭكيىپ جاتقان ەكى بۋما قاتىننىڭ قابىنا ءتۇسىپ كەتەدى دەپ قورىقتى ما، "شاقىر بالاڭدى" — دەپ شال بايبىشەسىن تاقىمداپ تۇرعىزىپ جىبەردى.
— قۇداي-اۋ، جالعىزىمدى جات جۇرتقا بايلاپ بەرىپ، تاعى دا قولىم كەسىلەتىن بولدى ما؟!.
قۇداعي وتىرىك ايقايلاسا دا قيماستىقپەن ەمەس، شارۋاسىنىڭ ۋايىمىنا قينالىپ بارا جاتقانىن سەزدىرىپ قويدى.
— قايتسىن-اي، بۇعان دا كىنا جوق. بالا دەگەن شەشەنىڭ باۋىر ەتى عوي! — دەپ شالدىڭ دا كوزى جىپسىگەن بولدى. جىپسىگەن كوزى "قينالىپ" بارا جاتقان "شەشە بايعۇستا" ەمەس، جەتە الماي وتىرعان اقشادا ەدى.
قوتيىندى الدىنا سالىپ دىڭكىلدەتىپ ىلە-شالا ءجاميلا كىردى. جانارىندا ىركىلگەن جاس بار ەكەن. كەلە سالا تىزە بۇكپەستەن:
— اعاتايلار، مەن دە ءتىرى جانمىن عوي، توقتى-تورىمدى باۋىزداعاندا دا جازىعى جوقتىعىن ايتىپ باتا قىلاتىنى قايدا؟!-دەپ قالش-قالش ەتتى. —ماعان قۇدا ءتۇسىپ كەلگەندەرىڭ قايسىلارىڭ؟!.
جۇرتتىڭ ءبارى جابىلا مەشەلگە شۇقشيدى. جاڭاعى كۇبىدەي دومالانىپ وتىرعان كۇيەۋ جىگىت جەلى شىققان بۇيەندەي ءبۇرىسىپ جەرگە كىرىپ بارادى ەكەن.
— اۋ، قوبىلاندى، قوزعالساڭشى! — دەدى ءابدىجاپار. — اق ءجۇزىڭدى مىنا ەل-جۇرتقا ءبىر كورسەتسەي!..
جاڭا ەسىمىنە قۇلاعى ۇيرەنبەگەن مەشەل اعىل-تەگىل بوپ اركىمنىڭ اۋزىنا الاقتاپ قاراي بەردى. قىزىنىڭ كيمەلەپ كىرىپ، كيىپ-جارىپ سوزگە ارالاسقانىنا ماساقباي اۋەلدە قوپاقارداي ءوسىپ، سىرماق استىنا شىرت تۇكىردى دە، ءومىرى جۇرتقا كورسەتپەگەن شاقشاسىن قونىشىنان ماڭعازدانا سۋىرعان. ءبىر اتىم ناسىباي ءبىر شوقىنىڭ بيىگىنە شىعاراتىنداي باپتانىپ-اق باعىپ ەدى، ءبىراق سىناپتاي قاستەرلەگەن ءبىر مىسقال شاڭىتتى تاناۋىنا جەتكىزە المادى. ءجاميلا اكەسىنىڭ الدىنداعى شيبارقىتتى مەشەلدىڭ قولىنا ۇمار-جۇمار اتىپ ۇرىپ، اقشاسىن جانە ۇستاتتى.
— قوبىلاندى بولساڭ دا مال شاشاتىن باتىر سەن ەمەسسىڭ، كوركىمدى بۇلدايتىن قىز قۇرتقا مەن ەمەسپىن! — دەدى. —شۇيكەدەي باسىمنىڭ ساۋداعا تۇسكەنىنە سان جىل. ودان ەكەۋ بولعان مەن جوق، تورتەۋ بولعان بۇلار جوق! ايتەۋىر، مەنى ىزدەپ كەلگەنىڭ راس قوي؟!.
ساسىپ قالعان مەشەلدىڭ ءتىلى تاس بايلانىپ، تاعى دا بەكەت پەن ءابدىجاپارعا الاقتاعان. ەس جيىپ، ءىلتيپاتقا كەلگەنشە تەپسىنگەن قىز الدى-ارتىنا قاراتقان جوق.
— راس پا؟! — دەدى تاعى دا. — ەندەشە، اناۋ جۇك ۇستىندەگى جەتىم شاماداندى كوتەر دە، اپاراتىن اۋىلىڭدى ايت! ساتىپ الدىم دەپ سەن بۇلدانبا، ساتىلىپ بارامىن دەپ مەن جىلامايمىن!..
اياق استىنان جاۋ شاپقانداي كەپكەن شالدىڭ تاڭنان بەرگى تاكاپپارلىعىنان دا تۇك قالعان جوق. ءابدىجاپاردىڭ كوسەمسىپ وتىرىپ ايتقان كوشەلى ءسوزى دە ادىرا قالدى. اپالاڭ-توپالاڭدا سەمىز كوز بايبىشەنىڭ شار ەتكەن اششى داۋسى اۋىلدى باسىنا كوشىرىپ ەدى.
— مىنا، قاتىن نەمە، نە دەپ كەتتى، ويباي؟ شىققىر كوزىم پە كورىپ تۇر، ويباي! بارعان جەرگە تاستاي باتىپ، سۋداي سىڭگىر، ويباي!..
كوپ ويبايدان ۇرىككەن "قۇدالار" تۋ-تالاقاي بولدى... قۇلاعىن باسىپ ءابدىجاپار شىقتى. قورجىندارىن سۇيرەتىپ بەكەت پەن بەسكەمپىر شىقتى. مەشەلدى جەتەلەپ ءجاميلا شىقتى. ءبىر قولى ماڭدايىندا، ءبىر قولىمەن اقتارىلىپ قالاتىنداي كۇبى قارنىن قۇشاقتاپ ەسەنقۇل شىعىپ ەدى...
— و، اكە-ەڭ! — دەدى. — وسىندا مەن نەمەنەگە كەلدىم ەي؟!.
ماڭدايى جوساداي. سەمىز كوز ءقۇداعيدىڭ ويبايىنان قاشامىن دەپ جۇرگەندە بۇلىڭ-بۇلىڭ كوپ قورانىڭ كوپ تىرەۋلەرىنىڭ بىرىمەن ءسۇزىسىپ قالسا كەرەك.
— وسىندا مەن نەمەنەگە كەلدىم، ەي؟!.
— جاشىكتەردى كورسەتپەگەنىمىز قانداي كورىم بولعان! — دەپ قوتيىن ستارتەردى باج ەتكىزىپ باسىپ قالدى.
ون ءبىرىنشى تاراۋ
1
— ەي، قوبىلاندى! ساعان كىسى كەپ تۇر!..
مەشەل ساسقانىنان ارىق تۇبىنە جاتا كەتتى. قايلانىڭ سابى شەكەسىنە تاڭق ەتىپ قاتتى ءتيدى. جان قىسىلعاندا ونى دا ەلەگەن جوق، جەر باۋىرلاعان مىسىقتاي شوكەلەپ، قايتكەندە توبەسىن كورسەتپەۋگە تىرىستى. — ءيتتىڭ اتىن ءبورىباسار قويادى دەپ!..
وسى ءبىر اتى كەسىر بولىپ ءتيدى. ونان دا مەشەلى-اق دۇرىس ەدى. الاتىن قۇداي قوبىلاندى بولساڭ دا قويا ما، ميليسيونەر ازىرەيىلدەي زىركىلدەپ جەتىپ كەلدى.
— ءاي، قوبىلاندى سەن بە ەدىڭ؟!.
— بولسام شە؟
— كىسى كەپ تۇر دەدىم عوي!
— كەلسە قايتەيىن؟ مەنىڭ مۇندا ەكى تۋىپ، ءبىر قالعانىم جوق. ەشكىمدى بىلمەيمىن!..
— تۇر، ەي! — دەپ ميليسيونەر ماي قۇيرىقتان بىلش ەتكىزدى. — ۇيالادى ەششە!.. پادۋمايىش!..
مەشەل ءولدى. سۇمىرەيىپ، ارىق، تۇبىنەن قۇر سۇلدەرىن كوتەرىپ تۇردى. ماڭايعا قاراۋعا دا بەت جوق. كينوتەاتر مەن دۇكەننىڭ ەكى ورتاسىنداعى جۇرتتىڭ جىرتىلىپ ايىرىلاتىن جەرى ەدى. كىسى كورمەگەندەي تەلەفوننىي، كابەلىنە ارىق قازىپ جاتقان ساقال-مۇرتى كىرپىنىڭ قىلتاناعىنداي مەشەلدىڭ ون شاقتى سەرىكتەرىنە قادالىپ كەپ قاراسادى.
— بار، انە، باقتا تۇر! — دەدى ميليسيونەر. —جارتى ساعات ۋاقىت بەرەمىن. قاشساڭ — اق جىنىڭا قوسىپ كوك جىنىڭدى دا قاعىپ الامىن!..
ون بەس سوتكەدە مەشەل ون بەس جىلعا قارتايىپ كەتتى. قاجىتقان قايىن جۇرتتىڭ جالاسى دا ەمەس، مىناۋ كوشەدەگى ەلدىڭ كوزى. قاس قىلعانداي ب ا ق تازالاتادى، بازار سىپىرتادى، دۇكەندەردىڭ جۇگىن تاسىتادى. ول از بولعانداي ءۇش مەزگىل تومپىلداتىپ ايداپ كوپشىلىكتىڭ اسحاناسىنا اپاراتىنىن قايتەرسىڭ. ىشكەنى ءىرىڭ، جەگەنى جەلىم. بۇيتكەنشە الىسىراق ءبىر تۇپكىرگە كەسىپ جىبەرگەنى جاقسى ەدى.
قالقايعان قۇلاعىن، توقىرايتىپ قىرىپ تاستاعان اڭگەلەك قاۋىنداي دوپ-دومالاق باسىن كورىپ ءجاميلا جىلاپ جىبەردى. مەشەل قيپاقتاپ:
— و نەسى، و نەسى؟.. — دەپ مىڭگىرلەدى.
كۇيەۋىنە قۇددى كەبىن كيگىزىپ جىبەرىپ، كەبەنەك كيىپ قايتقانداي ءجاميلا مەشەلدى قۇشاقتاپ الىپ جىلادى.
— و نەسى!.. ۇيات بولادى... جۇرت كورىپ قويادى عوي، — دەپ جالىندى. ءومىرى بىرەۋدى مۇسىركەپ، ءومىرى بىرەۋدى اياپ، ەگىلىپ كورمەگەن، بارىقسىز، قاساڭ بوپ قالعان جۇرەگى ەزىلىپ، ءوزىنىڭ دە كوزىنە جاس كەلدى. — نەسىنە كەلدىڭ؟ — دەدى. — ەندى ون كۇننەن سوڭ ءوزىم دە بوسايتىن ەدىم عوي، — دەدى. سونان سوڭ: — جىگىتتەر امان-ەسەن بە؟ — دەپ ءومىرى اۋزىنا تۇسپەگەن سۇراق قويدى. سونان سوڭ ايەلىنىڭ سامايىنان سيپاپ، الاقانىمەن كوزىنىڭ جاسىن ءسۇرتتى. بۇل دا ومىرىندە ءبىرىنشى جاساپ تۇرعان كاسىبى. — اينالايىن! قويشى ەندى! — دەدى. بۇل دا ومىرىندە ءبىرىنشى ايتىپ تۇرعان ءسوزى.
ءجاميلا ۋاقىتتىڭ جارمىسىن جىلاپ جەپ قويدى. جىلاپ بولعان سوڭ دا سولىعىن باسا الماي ءبىراز وكسىدى. مەشەل، "ءيا، قالىڭ قالاي" — دەي بەرگەندە:
— ءاي، الپامىس! — دەگەن ميليسيونەردىڭ داۋىسى ەستىلدى.
ءجاميلانى تانىدى ما، جوق الدە جىلاپ وتىرعانىن كورىپ ايادى ما، — جارايدى، كپزىعا ءوزىڭ كەلەرسىڭ. تەك، كەشىكپە، مەن دەجۋرستۆونى تاپسىرعانشا جەت! — دەپ كەتە بەردى. جاڭا عانا داۋىسىنان جون ارقاسى تىتىرەنگەن مەشەل جۇگىرىپ بارىپ قۇشاقتاپ العىسى كەلدى.
— سەنى ساباعان با؟ — دەپ ءجاميلا تاعى كەمسەڭدەي باستادى.
— ءجوق-ا، نەگە سابايدى؟..
— ماڭدايىڭ نەگە ءىسىپ كەتكەن؟
— انشەيىن... ابايسىزدا قايلانىڭ سابى ءتيىپ...
— جاسىرىپ تۇرسىڭ عوي... ساباعان عوي...
ءجاميلا ءداپ وستەدى دەپ ويلاعان جوق ەدى. ءبىر ءتۇرلى ءىش-باۋىرى ەلجىرەپ، ايەلىن قۇشاقتاپ تۇرىپ ءسۇيىپ العىسى كەلىپ ەدى، باقتىڭ ىشىنەن ەشكى ايداپ جۇرگەن ءبىر قاقسال كەمپىر مەشەلدىڭ اپ-ادەمى كوڭىلىن ۇركىتىپ جىبەردى. جانە جايىنە كەتكەن جوق، بوتەلكە تاستاماڭدار، قاعاز-قوقىرلارىڭدى الا كەتىڭدەر دەپ زىركىلدەپ كەتتى.
— كاستومىڭ كىرلەپ قاپتى عوي، — دەدى ءجاميلا.
تەرگەۋگە شاقىرعاندا قاجىعا باراتىنداي جاقىپ اپەرگەن قارا كوستيۋمىن، اق نەيلون كويلەكپەن پارلاپ كيىپ، سىقىرلاپ اتتانىپ ەدى.
الدىندا ون بەس سوتكە دەگەن ۇجماقتىڭ كۇتىپ تۇرعانىن ءيتى ءبىلىپ پە.
— بەكەت پەن بەسكەمپىر سالەم ايتتى، — دەپ ءجاميلا اۋىلدىڭ جاي-جاپسارىنا ەندى كوشتى. — بەسكەمپىر مەملەكەتتىك ەمتيحانىن تاپسىرۋعا استاناعا كەتتى. بەكەتتىڭ باسى ءارى شىرعالاڭدا ءجۇر.
— شىرعالاڭى نەسى؟ — دەپ مەشەل شوشىپ كەتتى.
— وسىنىڭ ءبارىن الەمگە شاپتىرىپ جۇرگەن ءابدىجاپار كورىنەدى عوي. پركورولعا اكەمنىڭ اتىنان شاعىم جازدىرعان دا سول ەكەن. ەسەنقۇل شارتىعى تاياققا جىعىلدىم دەپ تەرگەۋشىگە كۋا بولىپتى.
— نە دەيت؟!.
— شال بەيشارانىڭ كوكەيىن تەسكەن اقشا دا. اياعى بۇلاي بولارىن ءبىلدى دەيسىڭ.
— مەن ساعان اقشا بەرىپ قۇتىلايىق دەدىم.
— ي-يي، ءولىم-اي!.. تۋعان اكەمە پارانى قالاي بەرەم؟!.
— ول سەنى تۋعان قىزىم دەپ اياپ وتىر ما؟..
ءجاميلا كۇمىلجىپ، قور بولىپ قالدى. وعان ءدال ءقازىر جيىرما جىل باققان اكەدەن جيىرما -اق كۇن وتاسقان مەشەل جاقىن ەدى. جانارى كۇيىپ، بەت-اۋزى جىبىرلاپ، شاعىم ايتايىن دەسە جىلاپ جىبەرەم بە دەپ قورقىپ وتىر. تىرناعىن شۇقىلاپ، جاۋراعانداي مەشەلدىڭ قولتىعىنا تىعىلا بەرگەن. قولى توزاڭدانىپ، توزىپ كەتكەن ەكەن، كوبەسىندە كىر بار. مەشەلدىڭ قادالا قالعانىن سەزىپ:
— بەكەت جۇمىسقا ورنالاستىرعان. پيتومنيكتە كوشەت باپتاپ ءجۇرمىن،-دەدى. — ءوزى ءبىر جاقسى جىگىت ەكەن. بايىن سوتتاتىپ جىبەردى دەپ كورىنگەن تۇرتكىلەپ، جاتاقتا تۇرا الماعان سوڭ ءبىر بولمەسىنە كىرگىزىپ العان.
— بەكەتتى اينالدىرىپ جۇرگەن نە شىرعالاڭ؟
— انىعىن بىلمەيمىن، ايتەۋىر جۇرتتىڭ وسەگى دە. لەسحوزباستىق پەنسياعا كەتەدى دەي مە. سونىڭ ورنىنا ءابدىجاپاردىڭ تالاسى بار دەي مە. ەل ءبۇلدىردى، بىرەۋدىڭ قىزىن الىپ قاشىپ، كىناسىز ادامدى تاياققا جىقتى دەپ بەكەتتىڭ ۇستىنەن اۋدانعا ارىز بەرگەن دەي مە. ايتەۋىر كوپ. سيعاتتىڭ ورنىنا دەرەكتەر بوپ كەتەدى دەپ قورقاتىن كورىنەدى. بەكەتتىڭ پارتياعا ەتەم دەپ بەرگەن ارىزىن دا قاراتتىرماي قويىپتى.
— وي، اتتەگەن-وي! — دەپ مەشەل جاسىپ قالدى. قورعانى قۇلاپ قالعانداي بايعۇستانىپ، مولتەڭدەپ ايەلىنە دە تىكتەپ قاراي المادى.-مەن شىققانشا دۇنيە ورنىندا تۇرسا بولدى! — دەدى سوسىن اياق-استىنان اتىپ تۇرىپ. — اكەڭدى!.. ءبارىن سالام!..
"ءبارىن سالام" دەگەننەن-اق ءجاميلا مەشەلدىڭ اقشاعا سەنىپ تۇرعانىن سەزدى دە، ءبىر نارسە ايتايىن دەپ ەكى-ۇش وقتالىپ، اقىرى كۇيەۋىن الدارتقانداي:
— ايتپاقشى، مەن ساعان كاستوم-شالبار، ءبىر كيەر پالتە ساتىپ الىپ قويدىم، — دەدى، سوسىن كۇمىلجىپ وتىرىپ، — اقشا دا ءبىتتى، — دەپ تۇقىرايىپ تومەن قاراپ كەتتى.
مەشەل قايتقان جوق:
— اكەڭدى!.. اقشا جەتەدى! — دەدى. —اقشا كوپ! ءالى دە قىرىق توعىز مىڭ بەس ءجۇز ەلۋ بەس سوم ەلۋ بەس تيىن بار! — دەدى.
ءجاميلا شوشىپ كەتتى.
— اقشاسى قۇرىسىن! — دەدى. — باسىڭ امان بولسا جەتەدى.
— مي جوق قوي بۇل باستىڭ ىشىندە! مي جوق! — دەپ مەشەل توقىرايعان باسىن سيپادى. — كەشە بولماسا ءوستىپ دۇنيەنىڭ ءبارىن كەش ويلاپ، كوشتەن قالا ما؟.. اقىماق!.. قىرىققا دەيىن مال جيىپ!..
— قايداعى مال!.
— اقشا مال ەمەس پە؟ سەن سەنبەي وتىرمىسىڭ؟
— سەنبەيمىن، — دەدى ءجاميلا. —ەگەر بىرەۋدىكى بولسا بەر دە قۇتىل. بالەسىنەن اۋلاق!
— نەمەنە، ادالدان تاپقان تيىن-تەبەنىم ءۇشىن دە كىنالى بولام با؟!. جەتەر!.. اياعىنان كەلگەن ايەلىڭ ءۇشىن كىنالى بول! ارقا ەتىڭ ارسا، بورباي ەتىڭ بورشا بوپ ءجۇرىپ جيعان ماڭداي تەرىڭنىڭ اقى-پۇلىنا دا كىنالى بول!.. سوندا بۇ عۇمىردىڭ قىزىعى نە ءوزى؟!.
قىزىعىنىڭ نە ەكەنىن قىرىقتاعى مەشەل بىلمەگەندە جيىرماداعى ءجاميلا قايدان ءبىلسىن. ايتەۋىر، بۇعان دەيىن دە بىرەۋدىڭ ەسىگىن كورىپ قايتتىم دەمەسە، نە سەزىمگە، نە ساناسىنا ودان ەش نارسە قوناقتاماپتى. شارۋاعا دەگەندە ينەنىڭ جاسۋىنان وتكەن پىسىقتىعى بار ەدى، ول دا كورشى-قولاڭنىڭ كوزىنەن ارتىلعان جوق، اكە-شەشەنىڭ مالساقتىعىنان جۇكقاپ قوڭىز تىرلىكتىڭ ولەرمەندىگىنەن زورعا قاشىپ شىققان بايعۇس "ءومىردىڭ قىزىعى وسى" — دەپ نەنىڭ باسىن ۇستاپتى. بوي جەتتىڭ، بوساعاڭ بولەك دەدى. باردى. قاس-قاباعى ۇنامايدى، قايت دەدى. قايتتى. قايتادان قىز بولىپ قارتايۋ جوق، بايعا تيۋ كەرەك ەكەن. اكە-شەشەنىڭ بيلىگىن باسا-كوكتەپ ءتيىپ الدى. كوركىنە قىزىقپاسا دا كوڭىلى كەتىپ، ەندى ەتى ۇيرەنىپ، بىر-بىرىنە دەگەن جاناشىرلىقتىڭ جىلۋى جاڭا تۇتانىپ كەلە جاتقاندا، "باي دەگەن وسى ەكەن-اۋ، وشاق دەگەن وسى بولادى" دەيتۇعىن تۇيسىكتىڭ توركىنىنە جەتكىزبەي مىنا ءبىر شىرعالاڭى كيدى دە كەتتى. مۇنىڭ دا انشەيىن بوق باسىنداعى بولماس ابىگەر ەكەنىن قايدان ءبىلسىن. ءۇش دۇركىن شاقىرۋ قاعاز كەلگەندە مەشەلدى جىبەرمەگەن ءوزى ەدى، ەل-جۇرتتىڭ ادامشىلىعىنا، كوڭىلىمنىڭ قالاۋىمەن ءتيدىم دەپ ارىمەن، ادالىمەن جازعان قولحاتىنا سەنگەن. مەشەل تەرگەۋشىنى ۇرىپ تۇرمەگە ءتۇسىپ قالىپتى دەپ ەستىگەندە شىبىن جانى قالمادى دا الدى-ارتىنا قاراماستان سوناۋ اقسۋدان جاياۋ-جالپى ۇشقان، الدى-ارتىنا قاراتپاعان الىپ بارا جاتقان ماحاببات تا ەمەس، تاعى دا سول جاناشىرلىق، ناقاق ادامعا اراشا تۇسەم دەگەن تاعى دا سول ادال كوڭىلى ەدى. ەندى باقسا، باي دەگەن، وشاق دەگەن جاناشىرلىقتان گورى قىمباتىراق ەكەن. مۇمكىن، عۇمىردىڭ قىزىعى وسى شىعار؟.
— تەرگەۋشىنى نەگە سابادىڭ؟
— اكەڭ!.. قانىم قايناپ كەتكەنى!.. وتىرىك پروتوكولعا قول قوي دەيدى.
— كەلەر-كەتەرى جوق بولسا قويا سالمادىڭ با.
— ەسىڭ دۇرىس پا؟!. كورىنەۋ كوزگە بىرەۋدى جىعىپ بەرىپ كورگەن كۇنىم قۇرىسىن!.. ءوزى دە تابانىن جالاعان قۋ ەكەن، مايلى ىشەكتەي ايلاندىرىپ اكەتىپ بارادى. شىنىندا، ساعان كەلەر-كەتەرى جوق دەيدى. ولمەلى كەمپىر-شال داۋ قۋالاپ جاتپايدى، قىزىن ال دا قاش دەپ ايتاقتاعان بەكەت ەدى دەسەڭ بولدى دەپ ميىمدى جەگەنى. ويپىراي، ءتىپتى ادامدى سوزدەن جاڭىلدىرادى ەكەن. ۇيالماستان ساعان تۋىسپىن دەدى-اۋ!..
— قايداعى تۋىس!.. بۇرىنعى بارعان جەرىمنىڭ جاماعاتى دا. اكەمنەن قايتارا الماي جۇرگەن شىعىن بار ما...
ءجاميلا تاعى دا سول تۋرا مىنەزىنە سالىپ ايتىپ قالىپ ەدى. مەشەلدىڭ قاباعىنا كىربەڭ ىلىنگەنىن سەزدى دە اق كوڭىلىنە كىر تاستاپ جىبەرگەندەي وكىنىپ، ءتىلىن تىستەي قويدى. "ءاي، ەندى ەسىنە سالسام با!" — دەپ ىشتەي كىجىنگەن. قۇرعىردى، باياعىدا ءبىر باسىپ كەتكەن لاستان قايتا-قايتا تايعاناي بەرگەننەن جيىركەنىشتى نە بار...
ءجاميلا مەشەلدى "كپزنىڭ" قاقپاسىنا دەيىن شىعارىپ سالدى. قولىندا تاستاپ كەتەتىن ءبىر ۋىس ءدامى دە جوق ەكەن، كۇنشىلىك جەردەن قارا باسىن الىپ ۇشقانىنا ەندى وكىنىپ تۇر. جەمە-جەمگە كەلگەندە قيا المادى. كۇن بولسا كەشكىرىپ بارادى. جۇراعات ىزدەپ كورمەگەن باسى قونا كەتەتىن ءۇيى دە جوق ەدى.
— مەن ەندى قايتايىن، — دەدى، دەسە دە مەشەلدىڭ جاعاسىن تۇزەپ، يىعىن قاققىلاپ، قيپاقتاپ كەتپەي قويدى. — مەنى دە سەنىمەن بىرگە قاماماس پا ەكەن؟..
— ەسىڭ دۇرىس پا؟! — دەپ مەشەل ىرشىپ ءتۇستى. — بار، قايت ەندى؟ — دەدى، سوسىن قاشىپ قۇتىلعانداي قاقپاعا سىمپ بەردى.
2
بەلبەۋدەن باتەڭكەنىڭ باۋىنا دەيىن تۇگەل سىپىرىپ، تەمىر تورلى باراققا كىرگىزىپ جىبەرگەن سوڭ دا، ەلەڭدەپ تەرەزەگە قاراي بەردى. ءجاميلا ءالى دە توڭىرەكتەپ وسى ماڭدا جۇرگەندەي كوڭىلى ورنىقپادى. ناردىڭ ەكىنشى قاباتىنا كوتەرىلگەندە تومەندە پىرسىلداپ وتىرعان جاس جىگىتتى كورىپ ەدى.
— نە جەتتى ەي؟ — دەگەن كورشىسىنە.
— اپامدى ساعىندىم!.. — دەپ قورسىلدادى.
— ءوي، شىرىك! ەرتەڭ اسكەرگە شاقىرعاندا دا اپاڭدى الا كەتەمىسىڭ؟!.
كورمەگەن سوڭ ەكەن، ايتپەسە بەس كۇننىڭ ىشىندە مەشەل دە الدە كىمدەردى ساعىنىپ قالعانىن سەزدى. ىرجاقتاپ سۋ ءىشىپ، ىرباڭداپ كۇن ولتىرگەن قايران ۋاقىتتىڭ ءقادىرىن ەندى تۇسىنگەندەي. قايداعىنى ويلاپ، "تاعى تايگانىڭ" وتتى-كەتتى تالاي ساتتەرى كوز الدىنا كەلدى. وتكەنىمەن ەسەپ ايىرىسقاندا تۇيگەنى، اۋەلى بالالىعى بولماپتى، بوزبالالىقتى باسىنان كەشكەن جوق، ەندىگى قىزىقتىڭ قۇمارلىعى كەشەگىنىڭ وكىنىشىن وتەي الا ما؟ كەشەگىدەن بەرىش بوپ قاتقان جەتىم كوڭىلدىڭ جىرتىعىنا جاماۋ بولا ما؟ تىم كەشىگىپ كەلگەن ويعا كەشىرىم دە كوپ قوي، قالعان عۇمىردىڭ قايىرىن بەرسە وعان بولا قامىعىپ، ۋايىم جەپ جاتقان مەشەل جوق، تەك مىناۋ ىس باسقان قاپاس باراقتىڭ ءسىلبى توبەسىنە تەلمىرىپ، كوڭىرسىك دىمقىل اۋاسىنا قادالعاننان كەيىن "تاعى تايگانىڭ" كەڭشىلىگىن اڭساعانى دا. ەس بىلگەلى ەڭبەكسىز ءبىر كۇن ءولتىرىپ كورمەگەن پەندەگە قايداعى-جايداعى قاسيەتسىز سوتقارلارمەن، اراق ساسىعان ءجۇندى اۋىز القاشتارمەن ءبىر ۇڭگىرگە قامالعانى قاسىرەت ەكەن. وزىنە دە وبال جوق. ءولىپ-تالىپ، پالەن جەردە باقىر بار دەسە پايدانىڭ كوزىن قۋىپ، قۋ جانىن قيناعاندا تىم قۇرىسا سول تىرتىڭداپ جيعانىنا قورعان بولار بويىنا قاسيەت جيناماپتى. سونىڭ اياعى، اتىپ تاستاساڭ وبالى جوق قاسيەتسىزدەرمەن ءبىر ىدىستان ءدام تاتقىزدى.
شيق ەتىپ تەمىر ەسىك اشىلدى دا ساق ەتىپ قايتا جابىلدى.
— وۋ، ساربازدار، فەلدمارشال كەپ قالدى، كۋتۋزوۆ! — دەپ جۇرت شۋ ەتە قالىستى. —ۆستات! فەلدمارشال يدەت! — دەپ باقىردى الدەكىم.
فەلدمارشالى — ءبىر كوزىنە ءىرىڭ كەپتەلگەن كىر سوقىر ەكەن. كوپتەن بەرى ساعىنىپ قالعان تانىس شاڭىراقتىڭ ءيىسىن العانداي ءيميىپ بولمەنىڭ ورتاسىڭدا ءبىراز تۇردى. ءيتتىڭ اتىن ءبورىباسار...
ءوزىنىڭ دە اياق استىنان قوبىلاندى اتانىپ كەتكەنى ەسىنە ءتۇستى دە وزىنەن ءوزى قورلانىپ، سابان جاستىعىنا قايتادان قىڭىرايا كەتتى. ۋ-شۋ، دىردۋ ستارشوي كەلىپ ەسىكتى اشىپ، تارتىپكە شاقىرعان سوڭ زورعا باسىلىپ ەدى.
— مىناۋ كىم؟ — دەپ الدەكىم اياعىنان جۇلقىپ قالدى.
— ول ناپولەوننىڭ ءوزى! — دەدى "ساربازداردىڭ" ءبىرى. — گەنشتابپەن كەلىسە الماي قاپ، ون بەس تاۋلىك دەمالىستا جاتىر.
مەشەل باسىن كوتەرگەندە "فەلدمارشال" كىلميە قاراپ تۇر ەكەن، جىنى قىسىپ كوكىرەگىنەن ءبىر تەپكىسى كەلدى.
— نە كەرەك؟! — دەدى.
— ورنىڭ ءجايلى ەكەن، — دەدى "فەلدمارشال" كاپەرىنە ەشتەڭە الماستان. — ءبىراق ءبىزدىڭ تۇراقتى پروپيسكا سول جەر سياقتى ەدى...
— جاعىڭدى ۇگىتىپ جىبەرەمىن! — دەدى مەشەل.
— ۇرامىسىڭ؟.. كانە، ۇر!.. سورىڭدى قايناتىپ تاعى ون بەس تاۋلىكتى قاماتىپ جىبەرەيىن! — دەدى.
بۇل يتتەردىڭ شەتىنەن كىسى قورقىتاتىنىن قايتەرسىڭ. بىرەۋدىڭ قولىمەن قورقىتتى! مەشەل جىگەرى قۇم بولىپ "جىلى ورنىنا" قيسايا كەتتى.
— ە، ءسويت، سويتكەنىڭ دۇرىس قوي! — دەپ مىناۋ تورلى باراقتىڭ قۇدايى مەنمىن دەگەندەي كىر سوقىر قوتيىنسىپ قالدى، ءبىراق جۇرەگى شايلىقتى ما، قايتىپ ماڭىنا جولاعان جوق.
قاپ، ءيتتىڭ ق ۇلى بايعۇتان باسىندى-اۋ!.. قاشان دا قىر سوڭىنان ءبىر سوقىردىڭ مىندەتى قالعان ەمەس. "فەلدمارشالعا" ەسەسىن جىبەرىپ العانىنا قاتتى نالىعان. جادىگويدىڭ ءتۇسى دە كوردەن شىققانداي ەكەن. جاناردىڭ ورنىنان جىرتيعان سۋاعاردى كورگەندە كوز الدىنا باياعىدا ۇشتى-كۇيلى تاستاپ كەتكەن وگەي اكەسى كەلىپ تۇرا قالدى. كۇندە كەشكە جىرتيىپ كەلىپ، جىرتىلىپ بوقتاپ مەس قىپ سابايتىن سوقىر دۇلەي ەسىنە تۇسكەندە كۇنى بۇگىنگە دەيىن قابىرعاسى قاقىراعانداي جانى تۇرشىگەدى...
...ءوز اكەسى انىق ەسىندە جوق. اسكەرگە ەلدەن بۇرىن كەتىپ، جاپون سوعىسىنان قايتپاي قويىپتى. قىزىل جۇلدىزدى شلەم بورىك كيگەن مۇرتتى قازاقتىڭ سۋرەتىن اكەم دەپ يەمدەنۋشى ەدى. ءبىر كۇنى ماس بوپ كەلىپ قۋ سوقىر جىرتىپ تاستاعاننان بەرى ول بەينە دە كوز الدىنان ءبىرجولا وشكەن. شەشە بايعۇس جۇدىرىقتاي بالامەن جيىرما جاسىندا جەسىر قالعان ەكەن. كۇنى ءۇشىن ءتيدى مە، الدە جەسىرلىك قاجىتتى ما، كىم ءبىلسىن، ءۇش بالا تاۋىپ بەرسە دە ولە ولگەنشە ءۇش كۇندىك باي قىزىعىن كورگەن جوق. جاز شىقسا سال ايداپ قاڭعىپ كەتىپ، كۇز تاپقان-تايانعانىن تاۋىسقان سوڭ، التى اي قىس پەش ۇستىنەن تۇسپەي جاتىپ الاتىن اسقا ماسىل، جانعا سەپتىگى جوق ديۋانانى اسىرايمىن دەپ-اق ءومىرى وكسىگەن. ءسويتىپ ءجۇرىپ ۇستىنە ءبىر جاپىراق ءجىپ ىلمەگەن اناسى ەكى مەتر كورگە دە اقىرەتسىز كىرىپ ەدى. اقىرى، بەلگىسىز مولاسىن دا كوپ بەلگىسىز تومپەشىكتەرمەن بىرگە "قىزىلجار" دەپ اتالاتىن شاعىن پريستانمەن قوسا بۇقتىرما دەيتۇعىن تەڭىز جۇتىپ قويدى. مەشەلدە ءقازىر ات بايلاپ تۇسەتىن اۋىل دا جوق. قىل اياعى كالىمششيكتەرگە دەيىن جىل ون ەكى ايدا ءبىر دۇركىن اۋناپ-قۋناپ ەل توبەسىن كورىپ قايتقاندا، مۇنىڭ "تاعى تايگادا" تاپجىلماي جاتىپ الاتىنى دا وسىدان. بۇقتىرما بار بالالىق شاعىن، ءومىربايان دەپ الاتىن ارتىنداعى شيىرىن دا ءبىرجولا ءوشىرىپ كەتكەن سەكىلدى ەدى. سول تەڭىزدىڭ بەتىنە اندا-ساندا قالقىپ شىعاتىن تابىت، كوڭ-قوقىر سياقتى مەشەلدىڭ دە وتكەن-كەتكەن سۇرىقسىز ءبىر داۋرەندەرى كوڭىلىنە كىلكىپ ءبىر سوعاتىن ادەتى بار. تابيعاتتىڭ دۇلەي كۇشى ءوشىردىم دەگەنمەن سانا قۇرعىردان شاۋىپ تاستاۋ قيىن...
جار جاعاسىندا شاتىرى قىرىق جاماۋ قاۋساعان اعاش ءۇي سوعىستىڭ بار اۋىرتپاشىلىعىن ەلمەن بىرگە كوتەرىپ شىققانداي قاجىپ، سۇيەگى سىرقىراپ، قول ءتيىپ كەتسە ەسىك، قاقپاسى زار قاقساپ ويباي سالاتىن. ۇيگە الدەكىمدەردىڭ كەلىپ-كەتكەنىن ايدالادا ويناپ ءجۇرىپ-اق مەشەل وسى ويبايدان بىلەتىن. (بالالاردىڭ ىشىندەگى بۇيرەگى بىتەۋى ءوزى ەدى. تۋعاندا-اق سەن تولىق ەدىڭ دەيتۇعىن شەشەسى. ونىڭ ۇستىنە بويى مىقىرايعان الاسا بولدى دا، جۇرت مەشەل اتاندىرىپ جىبەردى. كەيىن مەتركە مەن پاسپورتقا دا سولاي جازىلىپ. مەشەل بوپ كەتە بارعان). ال كەلىپ-كەتەتىن جۇرت كوپ ەدى. كوپسىڭ دەپ شەشەسى دە اۋىرتپالىق جاسامايتىن. باسى ارتىق سىيماي جاتقان ادامى جوق، ەليەۆاتورعا استىق تاسىعان كىرەكەشتەر قىسى-جازى وسى ۇيگە ءتۇسىپ، قارا سۋ بولسا دا ۇيدەن قايناتىپ ءىشىپ اتتاناتىن ەدى. كوجەگە قارا، تاۋىققا جەم وسى كىرەكەشتەردىڭ ارباسىنىڭ تۇبىنەن قالاتىن. قيىنشىلىق كەزدە ءوز اياعىمەن كەلەتىن مۇنداي ناسىپكە كورىنگەن وشاقتىڭ قولى جەتە بەرگەن جوق. ونىڭ ۇستىنە اناسى ءمارزيا ۇستىنەن تۇيە ءجۇرىپ وتسە ۇندەمەيتىن، قاپ تۇبىنە ەش نارسە ساقتامايتىن كەڭ ادام. كەڭ ادامدى كىم سىيلاماسىن، كەڭ ادامعا قاڭعىرعان يت تە ۇيىرسەك.
ياكورگە قىرىق ءبىرىنشى جىلدىڭ كۇزىندە بايلانعان ەسكى بارجى ءتورت جىل سوعىستى قولتىقتا تۇرىپ وتكىزدى. ۇستىندەگى قۇمىنا دەيىن كوكتەپ، قاڭسىپ قالعان "كونە استاۋ" بۇكىل اۋىلدىڭ بالالارىنا ويناق بولدى. پريستان مەن ەليەۆاتور ەكى جاق بولىپ "سوعىسقاندا" الاتىن قامالدارى وسى بارجى ەدى. بالالىق باسەكە، توبەلەس تە، تاتۋلىق تا سونىڭ ۇستىندە. قۇمىنا قىزدىرىنىپ، قارماق سالىپ، تۇسسە شورتان، تۇسپەسە بىرەر شاباقتى دا سونىڭ تۇبىنەن ۇستاپ اكەتەتىن قارا سيراق كۇس تاباندارعا مۇحيتتىڭ كەمەسىندەي كورىنەتىن. رۋبكاعا قولى جەتكەندەردىڭ كەيبىرى ءقازىر اسكەري فلوتتا، ناشار دەگەندەرى وزەندە شكيپەر بولىپ ءجۇر. ال مەشەلگە وگەي اكەنىڭ تاياعىنان قاشقاندا تالاي تۇندەر باسپانانىڭ مىندەتىن اتقارعان. "پالۋندرا!"، "ابارداج!" دەپ باقىراتىن دوستارىنىڭ بەت-جۇزىن كورمەي كەتكەنىنە دە قاي زامان. سونىڭ بارىنەن ايىرعان...
— ءاي، مەشەل! جۇگىر، سەنىڭ تاتەڭ كۇيەۋ ەرتىپ كەلىپتى! — دەدى بىرەۋ.
كۇيەۋى نەسى دەپ ويلادى. سوعىستان كەيىن بىرەن-ساران بولماسا "كۇيەۋ" دەگەن ۇعىم كورىنگەن وشاققا قونا بەرمەگەن. ءبىراق ءبىزدىڭ ۇيگە دە كۇيەۋ بىتەدى دەگەن مەشەلدىڭ كاپەرىندە جوق ەدى. قارماعىن جيىپ، بەس-التى الابۇعاسىن سالاقتاتىپ ۇيگە قايتقان. سوڭعى جاڭالىققا ۇدىرەيىسە قالعان دوستارىنىڭ جۇزىنەن-اق جاقسىلىققا جورىماپ ەدى.
ءبىر كوزىنە بىلعارى بايلاعان ەڭگەزەردەي ءجۇندى باس وقىرايىپ قارادى دا، قولىنداعى ستاقانىن توڭكەرىپ تاستاپ، كوك سارىمساقتى قارش-قارش شايناپ، قىلعىنا جۇتقان سوڭ:
— وسى ءۇيدىڭ ازاماتى ما؟ — دەدى، ءومىرى سۋدا جۇرگەن ادامداي داۋسى جارقىشاق، ءارى كۇبىنىڭ تۇبىنەن شىققانداي ۇرەيلى ەكەن. — جىگىت!.. جىگىت!.. شارۋاعا جاراپ قاپتى، — دەپ جالعىز كوزى شاقىرايىپ الدىمەن مەشەلدىڭ قولىنداعى بالىققا قادالدى.
بۇدان سوڭ دا سان شاقىرايعان وسى جالعىز كوز ءومىر باقيعا مەشەلدىڭ وڭمەنىندە كەتتى. جالعىز كوز ءمارزيانىڭ كارتوپ قۋىرعان قارا تاباسىنىڭ كۇيەسىنە دەيىن قازىپ تاۋىسقان سوڭ، مەشەلدى وشاقتاعى وتقا جۇمسادى. پريستانعا كەلىپ-كەتكەندەردىڭ اۋزىنان سيگارەتتى كورگەنى وسى ەدى، كەيىن بۇل قۇرعىردىڭ جۇرتتا قالعان تۇقىلى ءۇشىن كوڭ-قوقىردى تىنتكىزەتىنىن قايدان ءبىلسىن. تەمەكى تارتىپ، جانى جادىراعاندا عانا بارىپ:
— ءيا، وقۋ قالاي؟ — دەپ كۇرزىدەي قولىن مەشەلدىڭ يىعىنا سالدى.
— جاعداي بولماي وقۋىنان كەشەۋىلدەپ ءجۇر، — دەپ كۇمىلجىدى اناسى.
— ءا، قونباسا سول وقۋدى قۋالاپ قاجەتى جوق. شارۋاعا جاراپ قاپتى عوي...
اۋەلدە مۇسىركەگەن بولىپ يىعىنان قاققان جۋان جۇدىرىق كەيىن تاناۋىنا تالاي بورازدا سالعان. اۋزىنا دۋا قونباسا دا ايتقانى كەلىپ، مەشەل بۇدان سوڭ وقۋدى دا جارىتقان جوق. ەڭ قيىنى، بالادان انانىڭ جىلى قۇشاعىن ايىرىپ، جالعىز كوزدىڭ ەكى اراعا سۋىق سىناداي قادالعانى. كۇيەۋ بولىپ تۇسكەن العاشقى كۇنى-اق قازان-وشاققا ارالاسىپ، كەشكى استىڭ قامىنا وتىن ازىرلەدى. ءبىراق بوتەننەن شىرپى قوسقان جوق، قاقپاعا تىرەۋ قىپ جۇرگەن سىرعاۋىلدى تالقانداپ تاستادى دا، تامىزدىققا دەپ ءۇيدىڭ بۇرىشىن جاردى. بايعۇس، سان جىلدىڭ اۋىرتپالىعىنا توتەپ بەرىپ، سان ادامعا ءدام تاتىرىپ شىعارعان اعاش ءۇي قاشان ساتىلىپ كەتكەنشە، جالعىز كوزدىڭ بالتاسىمەن الىسىپ ەدى.
— انا كىسىنى قۋىپ جىبەر! — دەدى مەشەل اناسىنا ەل ورىنعا وتىرعان شاقتا.
— نەگە، كۇنىم-اۋ؟!.
— كەتسىن!.. وڭباعان ادام! ءۇيدىڭ بۇرىشىن نەگە جارادى؟!.
— قوي، بالام، ۇلكەن كىسىگە ولاي دەپ ايتپا، — دەپ شەشەسى جەكىپ تاستادى. — ول ساعان اكە ورنىنا اكە بولايىن دەپ وتىر. ۇيات بولادى! — دەدى.
جالعىز كوزدى قۋماق تۇگىلى، مەشەلدىڭ توسەك-ورىنى سول ءتۇنى-اق تورگى بولمەدەن شىعىپ قالدى. جەل تۇرسا سىڭسىپ قويا بەرەتىن جاماۋلى سىنىق تەرەزەنىڭ تۇبىندە ءبۇرىسىپ جاتىپ ەڭ العاش رەت ءوزىنىڭ جەتىمدىگىن سەزىندى. كيىز باسقانداي ىرسىلداپ-قورسىلداعان وگەي اكەنىڭ دەمىگىنەن جەركەنىپ شىعىپ ەدى. كەلە-كەلە شولاندا دا سيرەك تۇنەيتىن بولدى. كوبىنە جالعىز كوزدىڭ ورنىنا قۇس مىلتىقتى قۇشاقتاپ استىق قويماسىنىڭ كۇزەتىنە كەتەتىن. جارتىكەش كوڭىلگە جەتىمدىكتىڭ مۇڭى بولىپ كىرگەن سىنىق تەرەزەنىڭ بوزداعان ءۇنى قىس پەن جازدىڭ ۇلىعان ىزعارىنا ۇلاسىپ ەدى...
— بەي گادا!..
— ستارشوي!.. ستارشوي!..
مەشەل باسىن كوتەردى. الدەكىم تۇسىندە توبەلەسىپ جاتىر ەكەن. ءزار قىسقان الدەكىم تەمىر ەسىكتى تەپكىلەپ تۇر ەكەن. تەمىر ەسىك اۋەلى سالدىر-سۇلدىر ەتىپ جۇرتتى تۇگەل وياتىپ الدى دا، سونان سوڭ بارىپ سىقىرلاپ زورعا اشىلدى.
— نەگە ۇيىقتامايسىڭ؟!
— اسكەري كەڭەسكە بارۋىم كەرەك! — دەگەن جاۋاپتان "فەلدمارشال" ەكەنىن ءبىلدى.
— تەك، وتىرىپ الما!..
تەمىر ەسىك تارس جابىلدى دا، بوساعانى تىستەگەن قالپى قارىستى دا قالدى. قاندالانىڭ ءيىسى شىقتى. ەتى ءولىپ كەتكەن بە، الدە قانى ءتاتتى بولماعان سوڭ تيىسپەي مە، مەشەلگە قاندالا، ماسا دەگەن جولاپ كورگەن ەمەس. ءبىراق كاپىردىڭ يىسىنەن ادام تۇگىلى حايۋان تۇرشىگەدى-اۋ. تومەندە الدەكىم تاس شايناعانداي شاقىر-شۇقىر ءتىسىن قايراپ جاتىر ەكەن. مەشەل ەتى قىشىماسا دا قاراپ جاتىپ قاسىندى. تورلى تەرەزەنىڭ جەلدەتكىشى تۋرا جەلكەسىندە ەدى، مۇنداي جاقسى بولار ما. "فەلدمارشالدىڭ" جىرتيىپ كەلىپ، قورقىتىپ قولقا سالعانىن ەندى ءتۇسىندى. تورلى تەرەزەدەن سامال سوعادى ەكەن. تورلى تەرەزەدەن كەڭ دۇنيەنىڭ پۇشپاعىن كورۋگە بولادى ەكەن... كەڭ دۇنيەنىڭ پۇشپاعى ىرگەدەگى باقتان باستالىپ، بوكتەردەگى قارا شىرشانىڭ قازديعان ۇشتارىمەن جالعاسىپ كەتە بەرەدى ەكەن. كوز ۇشىنداعى قالىڭ نۋدىڭ ورتاسىنان قالتىراپ وت كورىندى. بىرەۋ ەمەس، بىرنەشەۋ ەكەن. بىتقىل مەن ساي-سايدىڭ شۇڭقىرىنا دەيىن قويماي شاباتىن مالساق قازاقتار پىشەنگە شىققان بولار. بۇل شاق شارۋا ادامنىڭ قونا-تۇنەي تاربايىپ جاتاتىن كەزى. جامان دا بولسا ءۇي سالىپ السام، جاپاندا جاتسام دا ءتىرى جان ەكەنىمدى سەزدىرىپ، اياق ارتار ءبىر كولىك، بىرەر قارا ۇستاسام دەيتىن ارمانى ەسىنە ورالدى. قوي بولماسا دا ەشكى كورگەن اۋىلدىڭ قىزى عوي، ءجاميلانىڭ قولىنان ءۇي ۇستاۋ، بىرەر ساۋىننىڭ بابى كەلەر-اۋ. تۋاسى، ءۇي تىرلىگىندە مەشەلدىڭ قولىنان كەلمەيتىن كاسىپ كەم دە كەم ەدى. سيىر ساۋۋدان باستاپ پىشەن شابۋعا دەيىن مىناعان مەنىڭ شامام جەتپەيدى دەپ ايتىپ كورگەن ەمەس... سالت ءجۇرىس، ساباۋ قامشى قۇلقى ونى دا ۇمىتتىرعانى قاشان...
ءوزى ماسىل، ونىڭ ۇستىنە ىشەر اۋىزدى كوبەيتكەنى بولماسا وگەي اكە شىرپى باسىن سىندىرعان جوق. جاز شىقسا ىشكى جاققا سال ايداۋعا كەتەتىن، ءبىراق ودان ساباقتى ءجىپ كىرگەن ەمەس. مۇز قاتا ازىپ-توزىپ بىردە تونالىپ قالدىم، بىردە ۇرلاتىپ الدىم دەپ ءمۇلايىمسىپ قايتۋشى ەدى.
كەيىن اقتالۋدى دا قويدى. قىس كۇندەرى ەليەۆاتورعا كۇزەتكە تۇرعانمەن پەش ۇستىنەن ۇزاعان جوق؛ كۇندىزگى كەزەگىنە وقۋىن تاستاپ مەشەل بارادى، تۇنگى كەزەككە شىققاندا كۇنى بويى قويمادا استىق تازالاپ، ءولىپ-تالىپ كەلگەن شەشەسى سىلدىر شايمەن اۋىز جىلىتىپ تاعى كەتەدى. ءسويتىپ ءجۇرىپ جالعىز كوز ۇرپاعىنىڭ سانىن ءبىر قىز، ەكى ۇلعا جەتكىزەدى. تابۋ شەشە مىندەتى بولعانمەن، ولاردى باعىپ-قاعۋ مەشەلدىڭ موينىندا. جار جاعاسىنداعى بۇرىشى مۇجىلگەن اعاش ۇيگە كىرەكەش تۇرماق كورشى جولامايتىن. جامباس اقىعا جالعىز كوز اراق تىلەپ، ماس بولسا توبەلەسىپ يت ىرعىلجىڭ قىلعان سوڭ، جۇرت ماڭايدى باسپاي بەزىپ كەتتى. "ۇرۋگە مىندەتسىنەتىن بۇرالقى ءيتتى قۋىپ نەگە جىبەرمەيسىڭ — دەگەن اۋىلداستاردىڭ اقىسىنا، شەشەسى: بالالاردىڭ اكەسى عوي، قۇدايدان قورقامىن" — دەۋشى ەدى. ونىڭ ەسەسىنە جالعىز كوز قۇدايدان قورىقپايتىن. تىرنەكتەپ جيعان تيىن-تەبەندى تارتىپ الىپ اراق ىشەدى، وكىمەتپەن قورقىتسا: "مەن ەشكىمنىڭ ەسەبىندە جوقپىن" — دەپ قۇيرىعىن كوتەرىپ تايىپ وتىرادى. مەشەلدىڭ بويى تاياقتان وسپەي قالدى ما، بورسىقشا ۇرعان سايىن سەمىرەتىن رۋحاني مەشەلدىك سونىڭ زاردابى ەدى. قارشاداي باسىنان ءبىر ءۇيدىڭ ۋايىمى يىعىنا تۇسكەن بايعۇس اياداي اۋلادان وزىپ شىعا المادى دا، تۇزگى دۇنيەگە ءۇڭىلىپ قاراۋعا مۇرساتى بولعان جوق.
تاياقتان دا، ازاپتان دا مەشەلدىڭ ارقا-باسى كەڭيتىن كەزى جاز، وسى پىشەن ۋاقىتى. جەر قارايا اعىمەن كۇنەلتىپ، قار تۇسە تورپاعىن تالشىق قىلاتىن جالعىز سيىردىڭ جەم-شوبىنە بولا كورشى كولحوزدىڭ پىشەنىنە بولىساتىن. اقى-پ ۇلى — قاراشادا قورانىڭ توبەسىنە كەپ قوناتىن ءبىر وتاۋ ءشوپ. مەشەل ون جاسىندا قولىنا بالتا ۇستاپ، ون ءۇش جاسىندا شالعى تارتتى. العاشقى كاسىبىن كۇنى بۇگىنگە دەيىن تاستاماسا دا سوڭعىسىنىڭ ازابىنان دا بالا كوڭىلگە الدانىشى كوپ ەدى. الدىمەن، ءبىرىن ۋاتساڭ ەكىنشىسى ىرىلدايتىن، ءبىرىن توسساڭ ەكىنشىسى بىلعاناتىن ۇيدەگى كوپ شۋىلداقتان قۇتىلادى. وگىز دە بولسا استىنا كولىك تيەدى، وزگە دە بولسا ەركەك كىندىكتىلەرمەن قارا قوستىڭ ءدامىن تاتىپ، تەرىن ءسىڭدىرىپ قايتتى. اياعىنىڭ كۇسىنە دەيىن اقجەمتىر قىپ الىپ تۇسەتىن تاڭعى شىعى، تاڭدايىڭدى جاۋىر قىلاتىن بۇلدىرگەنى مەن قاراقاتى قانداي ەدى. تاناۋ جاراتىن پىشەننىڭ يىسىنە ماس بولىپ، مايا توبەسىندە جۇلدىز ساناپ جاتىپ، ءتۇس كورىپ ۇيىقتايتىن قاننەن-قاپەرسىز كۇندەر-اي!.. "ءاي، بالالار! ەل كوشىپ كەتتى! جۇرتتا قالدىڭدار!" — دەپ وياتاتىن ۇيقىسىز شالداردىڭ داۋسى، كۇننىڭ كىرپىگىمەن تالاسا تۇرىپ، اياق-تاباقتىڭ سالدىرىمەن وت باسىنا شاقىراتىن ايەلدەردىڭ مۇڭدى ءجۇزى ءالى ەسىندە. بىرەۋدىڭ ايقايى، بىرەۋدىڭ زەكىگەنى جالعىز كوزدىڭ جۇمىرىعىنىڭ قاسىندا اينالايىننان ارتىق ەدى عوي. مەشەل قايدا جۇمساسا دا قاسارىسىپ كورگەن ەمەس. جاڭبىرلى كۇن، بوز قىراۋدا بۇيىعىپ جاتىپ تا جالعىز سيىر ەسىنە ءتۇسىپ اتىپ تۇراتىن. جۇمىسقا ولەرمەن ەدى. جۇرتقا دا وسىنىسىمەن جاعاتىن. ونى وزىمشىلدىككە جەتەلەگەن، دۇنيەقوڭىز قىلعان كۇن كورىستىڭ ولەرمەندىگى دە، شىن جادىراپ قۋانبايتىن، شىن كۇلىپ جارىلمايتىن مۇتتايىمدىگى "ەشكىنى اپا، تەكەنى جەزدە" دەپ ۇيرەنگەن مونتانىلىقتان قالعان. وسى مىنەزى بالا كەزىندە جۇرتتىڭ بارىنە جاقسا، بۇگىن بىرىنە ۇنامايدى. ۋاقىتتان كورمەسە بۇعان مەشەل بايعۇس كىنالى مە؟.. ومىردەن تىرمىسىپ ءجۇرىپ ءۇزىپ-جۇلىپ العانى بار ەكەن، ال ءوزىنىڭ بەرمەگەنى بولسا سول ءومىردىڭ قاعا بەرىسىنەن عانا ەنشىلەگەن تىرلىگىنىڭ ۇساقتىعى، ارمانىنىڭ تايىزدىعى شىعار. قارىن تويعىزۋدىڭ قامى كىمدى الىسقا اپاراتىن ەدى. ءبىراق قارىن تويعىزۋ مەشەل ءۇشىن قالا تۇرعىزۋدان كەم تۇسكەن جوق.
شەشەسى قايتىس بولعاندا وزىنەن باسقا ءۇش بالانىڭ ەڭ كىشىسى ءبىر-اق جاستا ەكەن. ءبىر قىس جاتىپ، جاز شىعا جالعىز سيىردى ساتىپ جوعالعان جالعىز كوزدەن قايتىپ قايىر بولمادى. تورتەۋىنىڭ ونان كەيىنگى ساۋىنى زاگوتزەرنونىڭ قۇمىعى مەن وكىمەت بەرەتىن كارتوچكا، مەشەلدىڭ قويمادان تاباتىن ەشكىنىڭ تەبىنىندەي جالاقىسى ەدى. كۇنى بويى ۆەەلكانىڭ قۇلاعىن اينالدىرىپ، كارتوچكاعا تيەتىن ەكى بولەك ناننان كۇنى بويى ءبىر تىستەمەي ۇيگە كوزى قاراۋىتىپ زورعا جەتەتىن كۇندەرى ءالى ەسىڭدە. بىردە كوشەدە قۇلاپ قالعان جەرىنەن كورشىلەر كوتەرىپ اكەلگەندە، قولتىعىنا تاس قىپ قىسقان قارا نانىن كوپكە دەيىن ەشكىم بوساتىپ الا الماپتى. قارا سۋدان قايماق ۇنەمدەگەن باسى، ەرتەڭگىسىن كەتكەندە قولى جەتپەسىن دەپ ارتىق شاينامانى ىنىلەرىنەن جاسىرىپ سىرىق باسىنداعى قاراتورعايدىڭ ۇياسىنا تىعاتىن ەدى. قايدا بارسا ىنىلەرىنىڭ اشقاراق كوزى قىر سوڭىنان قالمايتىن. اشقاراق كوزدەردى تويدىرام دەپ جارعاق قۇلاعى جاستىققا تيمەدى. سول تارشىلىق نە نارسەنىڭ قۇنىن تاماقپەن ولشەيتىن اش قۇرساقتىقتى نيەتىنە ماڭگى-باقي ەنشىلەپ بايلاپ بەردى. "تاڭعى تاماق تاڭىردەن" دەۋدىڭ ورنىنا، ەرتەڭگى كۇنىم نە بولادى دەگەن ۋايىم، قالتاعا سىنىق باتەردى ارتىق سالدىراتىن ساقتىققا ۇيرەتكەن. دەگەنمەن، جالعىز كوزدىڭ جالماۋىزدىعىنا جەتە العان جوق...
جالعىز كوز ۇشتى-كۇيلى جوعالعاننان ءبىر جىلدان سوڭ قايتىپ كەلىپ، بالالاردى لەسپرومحوزعا كوشىرىپ اكەتەمىن دەگەن سىلتاۋمەن قارا شاڭىراقتى دا ساتىپ تىندى. ءسويتىپ مەشەلدىڭ قارا ورمانىنىڭ جۇرناعى "قىزىلجار" پريستانى سۋ استىنا كەتپەستەن كوپ بۇرىن-اق بالتانىڭ جۇزىندە كەتىپ ەدى. جالعىز كوزدىڭ قان قاقساتقانى ءبىر وشاق ەمەس، بىرنەشەۋ بولىپ شىقتى. ەل ۇستىنەن، جەتىم-جەسىردىڭ نەسىبەسىنەن كۇن كورگەن قاڭعىباستىڭ جىل ون ەكى ايدا ءبىر قوناقتاپ قايتاتىن ءبىر-بىر قاتىن، تورت-بەستەن بالا-شاعاسى التايدىڭ ءار قۋىسىنان تابىلدى. سوتتالعاندا سولاردىڭ بارىنە ايتقان ءبىر-اق ءسوزى: "وكىمەت ولتىرمەيدى، جەسىرلەردىڭ قوينىن قۇر جاتقىزباي، سولداتتىڭ سانىن وسىرگەنىمە راقمەت ايتىڭدار!" — دەگەن.
وكىمەت ولتىرگەن جوق. وزەگىندەگىسىن جىرىپ بەردى. دەتدومعا اپارىپ تاپسىرعان ىنىلەرىنىڭ الدى قاتىن الىپ، اسكەرگە دە جارادى. ءبىراق مەشەلدىڭ جەتىم كوڭىلى جەتىم بوپ قالا بەردى. جەتكەن سوڭ، "اعا، قالىڭ قالاي؟" — دەپ ءبىر دە ءبىرى ىزدەگەن ەمەس. قازاقتىڭ: "اعا — بور، ءىنى — تاس" دەيتىنى وسى جولى قالت كەتكەن جوق. مەشەلگە سالسا، "قاسقىردىڭ بولتىرىگى تاۋعا قاراپ ۇليدى" دەسە دە قاتەلەسپەيدى...
...ەڭ الدىمەن ب ا ق شەتىندەگى شالشىقتان باقالار شۋلادى. ونان سوڭ قۇستار سايرادى. سارىالقا بيىگىنىڭ اپپاق جونى اڭىراپ تۇر ەكەن، ونىڭ ار جاعىنداعى ءۇشقوڭىردىڭ كوك تايعاناق شىڭدارى سۇپ-سۋىق بوپ، ىزديىپ-ىزديىپ كوكجيەكتىڭ ەتەگىن ءتۇرىپ تاستاپتى. اۋدان باسىنىڭ اتەشتەرى تاۋلىكتىڭ ءتورت مەزگىلىنەن جاڭىلىپ قالعان با، يتتەردەن دە كەش وياندى. قايتا كەمپىرلەرى پىسىق ەكەن، سالاقتاتىپ ءبىر-بىر نەمەرەسىن ارقالارىنا مىنگىزىپ الىپ، ساتال بوكسە ءبىر-بىر سيىردى سۇمەڭدەتىپ تابىنعا قۋىپ بارادى. تارىسىن اقتاپ، تاۋىعىنا دەيىن باپتاپ وتىراتىن باياعى سول كەمپىرلەر. تاعى سول كەمپىرلەر. سوعىستان قالعان ءبىر-بىر جەتىمەكتىڭ اۋزىن استاۋعا جەتكىزگەن شىعار-اۋ، ەندى نەمەرەلەرىنە ەڭكىلدەپ ات بولعاندا بۇلار قاي ۇشپاققا اپارار ەكەن؟..
مەشەل كوپ جىلدان بەرى تۇسىنە دە كىرمەگەن اناسىن كوز الدىنا ەلەستەتتى. ءفاني دۇنيەنى ەرتەرەك تاستاپ كەتكەن باقىتتى جان ەكەن دەپ ويلادى. سالەمدى دۇرىستاپ بەرمەيتىن ۇلداردىڭ قايسىسىنىڭ بوساعاسىنا بارىپ تەلمىرەر ەدى؟.. سونىڭ ءبىرى ءوزى ەمەس پە. ىنجىقتىعىنان قىرىققا دەيىن قاتىن الا الماي، ەندى قىرت بولعاندا قىرسىز جۇرتتىڭ ساناتىندا تەمىر توردان سىعالاپ جاتقانى. اناۋ كەڭ دۇنيەگە ءبىر شىقسا، تاعدىر دەگەن قاسقانى قاق ماڭدايدان ءبىر ۇرىپ، تىرلىكتىڭ كوكەسىن دە قىرىپ تاستايتىنداي... مەشەلدىڭ ۇزاق تاڭدى كىرپىك قاقپاي اتىرعانى وسى شىعار. قارا قۇسى سىرەسىپ، باس مەڭ-زەڭ اۋىرلاپ قالىپتى.
سىقىرلاپ تەمىر ەسىك اشىلدى. ستارشوي ەكەن.
— ءاي، قوبىلاندى! جينال! ساعان كىسى كەلىپ تۇر! — دەدى.
مەشەلدى دە ىزدەيتىن كىسىلەر تابىلا باستاعانى دا...
You Might Also Like
-
سماگۋلوۆا ا.س. ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ حالىقارالىق قاتىناستار فاكۋلتەتى، ديپلوماتيالىق اۋدارما كافەدراسىنىڭ ي.و.دوسەنتى
