قىزىل قۇماق
اساۋ بوران. دالا الاي-تۇلەي.
كادىمگى: «اقپان-اقپان التى كۇن، ايقايىڭ سەنىڭ قاتتى كۇن» دەيتىن اقپان. جەلى ۇيتقىپ، قاراسىن بىتكەندى قارمەن كەسەكتەيدى، تەرەزەنى سابالايدى. كەيدە ءتىپتى، جۇدىرىقتاپ تۇرعانداي ۇرادى...
نەشە كۇن ۇزبەي سوعىپ، تولاستاماي تۇرعان قاڭتاردىڭ اق بورانى. الىستا مۇنارتقان كوكتاۋ. تاۋدىڭ قار سالدەلى باسى كوزگە بولار-بولماس شالىنادى. ارقا بەتىندە كەۋدەسىن كەرىپ جاتقان ايدىن شالقار. شالقار دەسە — شالقار: ارعى جاعاسىنا كوز جەتپەيدى؛ بەرگى بەتىندەگى — جاز كۇنى كوك قۇراق قىستا اق قامىستى جالپاق جاعاسىن كوزبەن شولىپ تا شىعارلىق ەمەس...
وڭ قولدا: اق قامىستان القا تاققان ۇزىن اڭقاتى، قوس ءوڭىرى نۋ جىڭعىل، ءتورى: بيدايىق توسەك تار توعاي، ارالدى توبە كەڭ القاپ. القاپتىڭ قويىنى جاعالاي اۋىل.
سول اۋىلدى دا، ارالدى القاپتى دا، القالى وزەندى دە قىمتاپ جاتقان سارى قار. ۇزدىكسىز سوققان اق بوران قارتاداي سارى قاردىڭ ۇستىندە جەلىمەن ويناپ اسىر سالىپ جاتقانداي. اينالا قىبىرسىز، جانسىز، قاراسىز. تەك قانا ارال-توبەنىڭ تۇبەگىندەگى ون شاقتى ءۇيدىڭ بولار-بولماس بەدەرى كوزگە شالىنادى. ال، باتىس جاق بەتتەگى جاپىرايعان تۇماقتاي، قازاقى قىستاۋدىڭ قارمەن قۇنداقتالعان سىعىرايما تەرەزەسىنەن وقتا-تەكتە وت سىعالايدى. ءالسىز ساۋلە بوران ۇدەگەندە ءبىر جوعالىپ، ءبىر جىلتىلدايدى.
قاھارلى قىس اياقتى قيا باستىرماي قارىمەن كومىپ، سۋىعىمەن سىعىپ، ءتىرى جاندى سىرتقا شىعارماي ەزىپ، جانشىپ جاتقان سياقتى. ءبىراق...
ۇيدە دابىر. اڭگىمە. شۇبەرەكتەپ تىعىنداعان تەرەزەنىڭ «ۋىلىنە» توتەپ بەرە الماي ماي شامى ءبىر جانىپ، ءبىر ءسونىپ جاتسا دا تالاسا سويلەپ، ءسوزىن قاعازعا جازعىشتاپ بىرنەشە ادام وتىر. ول ءسوز، ول جازۋ: ايتىلىپ، تۇجىرىلىپ، ءبىر توقتامعا تىرەلگەن كوكەي كەستى تىلەكتىڭ ءتۇيىنى. جەتى ولشەپ، ءبىر كەسكەن ۇلكەن ماقساتتىڭ ۇشى ەدى.
— بەرەر مە ەكەن؟.. بەرسە ءىس ءبىتتى عوي! — دەدى ەكى وقتىلاۋ تۇردە، كىشىرەك كەلگەن قارا شال.
ونىڭ ۇنىندەگى كۇدىكتى جىگەرلى ءپىشىندى جاس جىگىت بىردەن تارقاتتى:
— بەرەدى، بەكە! ايتتىم عوي سويلەستىم، ءبارىن دە شەشتىم دەپ!
— وندا قۇبا-قۇپ! كورمەي جۇرگەن جۇمىس ەمەس، تەك جەر مەن قۇرال قولعا ءتيسىن.
— بەكەڭە كەرەگى سول جەر... قۇرال. ىسكە ءسات!
— ءبىر بەكەڭ ەمەس، بارىمىزگە دە.
— ال، مەن جازدىم! — دەپ ەڭكەيە ءتۇستى كەكىلدى، شوت ماڭداي سارى بالا جىگىت. ول مالداسىن قۇرعان كۇيى الدىنا كوپشىكتەن «ۇستەل» قويىپ، قارانداشىن ءبىر جالاپ الىپ، جازۋعا دا كىرىستى. «ءماجىلىس حات. سانى ەكىنشى. قاتىناسقاندار سانى — التى. ونىڭ ءبىرى پارتياعا مۇشە، ءبىرى كانديداتى، ۇشەۋى كومسومول. قالعان بىرەۋى قوسشى ۇيىمىنىڭ تولىق مۇشەسى...»
— توقتا، توقتا... ولاي دەمە. ارال-توبەدەگى قوسشى ۇيىمىنىڭ جالپى جينالىسى دەپ جاز. ءبىزدىڭ كوممۋنيستەر مەن كومسومولىمىزدىڭ پىكىرلەرى بولەك حاتتالىپ، رايكومعا ءوز جولىمەن بارادى. ونى باسقاشا جازاسىڭ. ال، مىناۋ كەدەيلەر اتىنان اۋاتكومگە جانە اۋىل سوۆەت كۋالاندىرعان ءبىر كوشىرمەسى قارىز-سەرىككە بارادى. ءوزىم الىپ بارامىن. — دەدى كىشكەنە ءماجىلىستى باسقارىپ وتىرعان الگى جىگەرلى جاس جىگىت.
— بۇل — قىزىل اسكەر قاتارىندا بولىپ جاڭادان عانا اۋىلعا قايتقان، وسى جەردەن كومسومول ۇياسىن اشىپ، وعان ءوزى حاتشى بولىپ سايلانعان ورتا بويلى، قارا تورى تەمىر دەيتىن جىگىت ەدى.
— ە، سولاي بولۋ كەرەك!
— باسە، سولاي، رايكومىڭنىڭ وزىنە، مىقتاپ جازىلۋى كەرەك!
— تەمىرجان بىلەدى عوي، قىزىل اسكەردىڭ ويىنىن ويناپ قايتتى عوي! — دەستى باسقالارى تەمىردى قوستاپ، ريزا بولعان ۇنمەن.
مازداپ جانعان سارى قامىستىڭ وتى كەرى شالقىپ، بەتتى شارپۋعا دا تاياۋ. ءبىراق، قۇلاعى بالاسىنىڭ سوزىندە، كوزى جالىندى قاداعالاپ وتىرعان اتجالماندى قارا كەمپىر قامىستى قازاندىقتىڭ كومەيىنە ىسىرادى دا ەكىنشى تۇيدەگىن ازىرلەيدى. قازان بۇلك-بۇلك قاينايدى.
اس دايىن. ءۇي جىلى. بالا سوزىنە كەمپىر وزگەشە ريزا، ىشتەي قۇجىرلانا قوستايدى. «ادام بولعان» تەمىرىن قۇشاقتاپ العىسى دا كەلەدى. بەتىنەن ءسۇيىپ: «كىشكەنەم... تەم-تايىم!» دەپ قالۋعا دايىن.
كەشىكپەي كەمپىردىڭ بابىمەن پىسىرگەن اسى دا جەلىنىپ:
— ال، مەن جۇرۋگە قامدانام، — دەدى تەمىر. — اڭگىمەنىڭ ءىزىن سۋىتپاي تەز ءبىتىرىپ، قاۋلىنى بەكىتتىرىپ، بەرەتىن قارىزىن الىپ، ىسكە بەلدى بەكەم بايلاپ كىرىسپەسە بولمايدى.
— ءسوز بار ما؟
— دۇپ-دۇرىس!
— ءيا، بەلدى بەكەم بۋىپ، ءبىر جولا كىرىسۋ كەرەك! — دەستى باسقالارى جامىراپ. كەمپىر سارى ۋايىمعا كوشتى:
— تەم-تاي-اۋ، تەمىرجان-اۋ، مىنا كوزگە تۇرتسە كورىنبەيتىن اق مىلتىق بوراندا قايدا باراسىڭ!.. قوي، اينالايىن، اداسىپ كەتەسىڭ. بوران اشىلعان سوڭ ەرتەڭ بارارسىڭ. جانە جەتى ءتۇن... يت-قۇس بولسا اناۋ... كەشە ءوزىڭ ايتتىڭ عوي، قاسقىر ۇلىپ تۇر دەپ...
— ال باستالدى. ءتۇۋ، ماما-اي. وسى جوق جەردەن سارى ۋايىمدى قايدان تاۋىپ الا قوياسىڭ؟! كورمەي جۇرگەن اۋدان با، جۇرمەي جۇرگەن جول ما! تۇك تە ۋايىمداما! بۇگىن جەتىپ قونىپ، ەرتەڭ ءىستى ءبىتىرىپ، كەشكە قاراي قايتىپ كەلەمىن.
كوپ ۋاقىت وتپەي-اق جىلماعاي دالانىڭ كىسىگە قارايتىن بۋراسىنداي ويىندا قالشىلداپ، قىرىندا تۇتىككەن دۇلەي بورانىنىڭ قۇشاعىندا الىسىپ-جۇلىسىپ تەمىر كەتىپ بارا جاتتى. قارسى سابالاعان قار كوزگە تىعىلادى، ارتتان ۇيتقىعان جەل اينالاسىن ءۇيىرىپ-ۇيىرىپ كەلىپ تۋ سىرتتان قۇشاقتاي الادى. كەيدە الەمدى اق بۋالدىر باسىپ، ەش نارسەنى كورسەتپەي كەتەدى. جالعىز اتتىلى تەك قارا جولدىڭ سورابىمەن عانا سوعىپ بارادى. ول كوزسىز بوراننان دا، بەتتى دارىعان اقشۇناق ايازدان دا قايمىعاتىن ەمەس.
ۇيدە قالعاندار ۋايىمشىل كەمپىرگە:
— قورىقپا، شەشە، تەمىر اداسپايدى. ول سۋىق پەن بوراننان دا قورىقپايدى. اسكەر ويىنىن ويناپ شىنىققان جىگىت قوي! — دەپ سەندىرەدى.
«ول سۋىقتان قورىقپايدى... بوراندا اداسپايدى...» دەگەن بۇل جىگەرلى سەنىمدى بالاسىنداي قۇشاقتاپ، سىعىرايعان شامىن سوندىرمەي، ۇيدە جالعىز قالعان كەمپىر قازاندىققا سۇيەنىپ وتىرىپ، قالعىپ-قالعىپ كەتەدى.
2
بوران اشىلىپ، جەل تولاستاپ ۇسكىرىك توقتاعان كەزدە دالادا جاياۋ بوراسىن دا باستالىپ كەتەدى. ول دوڭەستى ءتۇرىپ، ويدى قارمەن قالىڭداتىپ جاتادى؛ جولدىڭ تابانىن ۇرگىلەپ تىنىمسىز جورعالايدى. تاپ سول جاياۋ بوراسىن سياقتى، اۋىلدى ەندى ءسوز بوراسىنى بۇركەي باستادى...
كورشى اۋىلدا:
— بۇلار ءبىر ءتيىمدى نارسە تاپتى. ءسوز جوق سولاي!
— تەمىر شىعارار! كىلەڭ ءبىر ەرتەدەن-كەشكە پىشەن شاپسا بەلى اۋىرمايتىن، جەر جىرتسا قۇيقاسىن تىستەپ تارتقانداي ءتىستى-باقالار جينالعان!
— بۇلار، بۇلار ىستەيدى. ءبارىن دە ىستەيدى. جەرىن دە جىرتادى، مالىن دا وسىرەدى. جاردەم العاننان كەيىن قوياما؟! — دەپ ارتەل مۇشەلەرىنە دەن قويا اڭگىمەلەدى.
قازىرەت اۋىلىندا...
مەشىت تۇبىندەگى تەنتەك قاجيدىڭ ۇيىنە سارتاي كەلىڭكىرەدى. «دۇنيەدە نە بولىپ جاتقانىن» وسى سارتاي الدىمەن ەسىتەدى. ونى قاجى ەجەلدەن بىلەدى. سارتايدى كورىسىمەن ول:
— ءيا، بي! — دەيدى.
بۇل دا ەجەلدەن بەلگىلى مۇقام. نە ەسىتتىڭ؟ نە ءبىلدىڭنىڭ؟ — مۇقامى. بۇرىنىراق: «ۆوليسپولكوم سايلاۋى، اۋىلناي سايلاۋى بولعالى جاتىر. بۇعان قاتىناستىرىلمايتىنداردىڭ قارا ءتىزىمى مىناداي» دەپ تىزبەكتەيتىن ەدى سارتاي قاجيعا. ەندى بۇگىن:
— مىنا تەمىر سولدات كامۋنا قۇرىپ كەلىپتى. اعىل-تەگىل اقشا الىپتى. كەدەي بىتكەندى سوعان تىزەتىن كورىنەدى، — دەدى.
— سوندا؟..
— الگى ورىستاردا بولىپ جاتقان ورتاقشىل كامەن. ءبارى ورتاق: مال دا ورتاق، جان دا ورتاق اس تا ورتاق، اربا دا ورتاق. سەنىكى، مەنىكى بولمايتىن كورىنەدى، — دەدى.
بۇل قۇلاققا جات جۇردەك سوزدەر بىردە كۇبىرمەن، بىردە سىبىرمەن بىرەۋدەن-بىرەۋگە، كارىدەن جاسقا دا جەتىپ، از ۋاقىتتىڭ ىشىندە ءۇيدى-ۇيدى قىدىرىپ، اۋىلدى تەگىس ارالاپ كەتتى. ارالاپ قانا قويعان جوق، بۇل بۇرىن ەشكىم كورمەگەن جاڭا ومىرگە تالپىنعانداردى مىنەپ-سىناپ، ءتۇرلى-تۇرلى ورەسكەلدىككە جورىپ، يشانى مەن قاجىسى، مولداسى مەن قوجاسى مول مەشىت ءتۇبى: «اقىرزاماننىڭ باسى وسى!» دەستى. ال، ارتەلشىلەردىڭ ءبىرى كورىنسە سىرتىنان: «انە، تاجال كەلە جاتىر!» — دەپ جاسىرىن قولىن شوشايتاتىن بولدى.
تەنتەك، اردان بەزگەن كەيبىر قىزىل تاناۋ بالالار بۇقپانتاي اكەلەرىنىڭ كوزەۋىمەن ون ەكى قوسشىنىڭ مالى مالعا جۋىپ كەتسە قۇيرىعىنان ۇستاپ، قۋالاپ ءجۇرىپ سابادى. يتتەرىن قۋىپ ۇيدى-ۇيىنە تىقتى.
بۇرىنعى اعايىندىق سەزىم الدەقايدا ىسىرىلىپ، ىشتەي جيىرىلعان تەرىس-قاباق جاراتپاۋ وشپەندىلىككە سۇيرەدى...
3
قوسشى باستاعان بۇل جاڭا تالاپتىڭ شىن كەلبەتى وزگەشە ەدى. ول جاياۋ جورعا قاڭقۋ سوزدەرمەن ءۇش قايناسا سورپاسى قوسىلماس ماعىنادا بولاتىن. ءبىر كۇنى قاجي-احمەت:
— مەشىت ءتۇبى ءبىزدى اقىرزاماننىڭ ادامدارى ەتىپ قويىپتى، — دەپ، بار اڭگىمەنى تەمىرگە ايتىپ كەلىپ ەدى، تەمىر:
— اقىرزامان... — دەدى، اقىرىن عانا ەزۋىن تارتىپ، — اقىرزامان ەمەس، بۇل جاڭا زاماننىڭ باسى دەسە ءدال بولار. ويتكەنى، «اقىرزاماندى» شىعارعاندارعا ەندى ءبىزدىڭ مالدان زەكەت بەرىلمەيدى. ال، ەگەردە ءىسىمىز ءساتتى بولىپ، ەگىنىمىز مول شىقسا — ول تارىدان تاسپا قارا، تاڭقى مۇرتتارعا عۇشىر تاعى تيمەيدى. سەن كەلىنشەك الساڭ — ونىڭ نەكەسىن قياتىن اۋىل سوۆەت. سوندىقتان مولدەكەڭدەرگە نەكە قيار دا جوق. ءتىپتى، جامان ايتپاي جاقسى جوق، ءولىپ كەتسەك...
— ارعى جاعىن ءتۇسىندىم، — دەدى قاجي-احمەت. — بۇل ولاردىڭ وزدەرىنىڭ زامانىنىڭ اقىرى شىعار؟!
تەمىر وعان دا ەزۋ تارتۋمەن تىندى.
ارتەلىن بەكىتىپ، اتىن «قىزىل قۇماق» قويىپ، تەمىر اۋداننان كەلىسىمەن-اق ىسكە كىرىسكەن-دى. قۇتتىڭ سارى تاپ قالىڭ قارى سىقىر-سىقىر، اقان شانانىڭ جالپاڭ تابانىنا باسىلدى. ون ەكى ءۇي قوسشى قارىز-سەرىكتەن ۇلكەن-ۇلكەن سۇزبە اۋ، تەمىر سوقا، تىرما، ءسۇت ماشينا، تاعى دا باسقا قۇرال-سايماننىڭ نە كەرەمەتىن ۇزدىكسىز تاسىپ جاتتى. قامىت، دوعاسىن سايلاپ، تەمىر سوقانىڭ كۇرەگى مەن قىلىشىن شىڭداتىپ، ات-كولىگىن كۇيتتەپ، جازعى ەگىسكە ساقاداي سايلاندى. ءبارى دايار. تەك جاڭا قار كەتۋىن كۇتتى.
كوكتەمدە قارا قوشقىل، جازدا سارعىش تارتىپ جاتاتىن قۇبا جوننىڭ ارعى جاعى اقسەلەۋ جامىلعان كەڭ جازىق؛ بەرگى ارقا بەتى — بەتەگەلى بوز جۋساندى كەڭ جايىلىم. وسى قۇمساق قوڭىر جوندى قۇماق دەپ، كەيدە ءتىپتى كۇزگى وڭىنە قاراپ جۇرت قىزىل قۇماق دەپ كەتكەن. بۇل جوننىڭ استى-ۇستىنە سەبىلگەن تۇقىم، اسىرەسە قىزىل تارى، شىقپاي قالعان جىلى جوق-تى. مۇنداي مول ناۋبەت بەرەتىن شۇرايلى جەر و باستان تەكتى، داۋلەتتى، قۇرال-سايمانى جەتكىلىكتى جانداردىڭ قولىندا كەلگەن-دى. جالعىز اتتى، اعاش سوقالى كەدەيلەر قولى جەتكەن ءبىر بۇرىشىنا دا ءماز — تاياقتاپ، جارىم دەسەلەپ جىرتىپ كوجە-تۇيىر تالشىعىن ايىراتىن. جاسىنان قولى جەتپەي، كوكەيىن تەسىپ كەلگەن وسى جەردى ايتىپ تەمىر ارتەلدى بەكىتتىرەردە جەر ءبولىمىنىڭ باستىعىنا:
— قوسشى مۇشەلەرىنە قىزىل قۇماقتىڭ ساۋىرىن ءبىر تىلدىرسەم بولعانى، — دەگەن.
باستىق وعان:
— قىزىل قۇماق تا سەنىكى، سارى قۇماق تا سەنىكى. تەك ءىسىڭدى جولعا قويا ءبىل، ارتەلدى ەڭبەككە جۇمىلدىرۋعا جەتەكتە. سوندا دوسقا كۇلكى، دۇشپانعا تابا بولمايسىڭ! — دەپ سەرتتەسكەندەي، تەمىردىڭ قولىن قاتتى-قاتتى قىسقان ەدى.
ارتەلگە سول ەگىستىكتىڭ اتى بەرىلىپ «قىزىل قۇماق» دەلىنگەن.
ارتەل كەشىكپەي تاعى ءبىر جاڭالىقتىڭ باسىن كورسەتتى. قارىز-سەرىكتەن العان اقشاعا قالادان تالتاق ءمۇيىز، قىزىل كوز، ارىستان كەۋدە، اۋكەسى جەر سىزعان، القىزىل كىلەم تۇكتى كولباۋىر بۇقا مەن رەسەي قويىنىڭ تۇقىمى، تاعى ءمۇيىز دىر قوشقار ساتىپ الىپ كەلدى. بۇل قىزىل بۇقا مەن قوشقار دا ءبىراز اڭگىمەگە جەلى بولدى.
— مىناعان قاي سيىرىن قاشىرتپاقشى؟
— ونى قوي. قوشقارعا شە؟! — دەگەن ۋلى كەكەسىن دە بۇلكىلدەدى...
ءبىراق، كەشىكپەي مىسقىل ءسوز بەن كەكەسىن لەبىزدەر جايىنا قالىپ:
— تەمىر، قاراعىم، مىنا مۇقىرعا كۇجبانىڭدى ءبىر رەت بوساتشى، — دەپ وتىنۋشىلەر مولايدى.
ءسويتىپ، بۇرىنعىداي ەمەس، قارىز-سەرىك ارقىلى الىنعان ماشينا-سايماندى، بۇقا مەن قوشقاردى كورگەن سوڭ ارتەل تۋرالى جۇرت پىكىرى ەكىگە جارىلدى. بىرەن-ساراندارى:
— وسىعان ءبىز دە جازىلساق قايتەدى؟ — دەپ تولقىدى. بۇلاردى:
— قويا تۇر، بايقايىق. ەندى نە بولار ەكەن؟ — دەيتىن تەجەگىشتەر دە تابىلدى.
بۇل سياقتى تولقۋشىلار مەن تەجەگىشتەر سانى كۇن ساناپ مولايا بەردى دە، ال، ەگىستىك جەر مەن جايىلىمنىڭ شۇرايلىسىن ۋىسىنان شىعارماي كەلگەندەر شوعىرى ۇركەردەي ءبولىنىپ، ىشتەي جيىرىلا ءتۇستى...
4
كوكتەم كەلدى! عاجايىپ شاق!
جەر بوساپ، قار ەرىپ جاتىر. قىر الا شابىر تارتتى. سۋسىلداق ۇيرەكتەر كۇنى-تۇنى كوكتى تىلگىلەپ، جازدىڭ بۇيداسىن جەتەكتەپ، جۇيتكىپ ءجۇر. جىلامسىراپ اعىپ، سايلارعا سۋ دا قۇيىلا باستادى.
قىر دا، وي دا تەبىرەنىپ، اياعىن كۇن ساناپ شىرەنە تۇسەدى.
وزگەشە ءبىر قاۋىرت قيمىلدىڭ نىشانى كوزگە ەلەستەيدى. وكپەك جەل ەسىپ، جۇمساق قوڭىر الا بۇلتتاردى اسپاننىڭ و شەتى مەن بۇ شەتىنە ايدايدى. ساي قاباعىنداعى قار لىقسىپ، جەنتەكتەلىپ، ساعات ساناپ ءمۇجىلىپ بارادى.
اينالا ءماز-مايرام. جۇرت ۇيگە كىرۋدى بىلمەيدى. جازعا ءماز!
تەرەزەنىڭ الدىنا شىعىپ الىپ، بالا بىتكەن كۇنگە كوزىن سىعىرايتا قارايدى. ۇشقان ۇيرەكتى ساناپ، شۇبىرىپ ءۇي توبەسىنە شىعادى. بۇلار كوكتەمگە ەكى ەسە ءماز!
سيىر بۇزاۋلاپ، قوي قوزداپ جاتىر...
ءالسىن-السىن اسپان سۇرلانىپ تا قويادى. ءدوڭ باسى ودان ءارى قوڭىرايا تۇسەدى. كەشىكپەي ويتاڭ جەر كوگىلدىر سۋعا شومىلدى، قىرات باسى كوگەرىس تارتتى.
قىزىل قۇماق ارتەلى ساقاداي-ساي. ءوزارا كۇبىر-كۇبىر اڭگىمە-دۇكەن قۇردى:
— ءۇش سوقانى قاتار سالساق قۇماقتان ارعى سەلەۋلى جازىقتى تەگىس تىلسەك! — دەيدى.
— اتتەڭ كولىك جەتىڭكىرەمەيدى... ىزىنشە تىرمانى دا قوسا جۇرگىزۋ كەرەك. بۇعان تاعى دا ەكى-ۇش ات بولسا؟..
— شىركىن، دەسەيشى! سيىر جەگىن نە وندىرەرسىڭ...
— ساسپاڭدار، اعايىندار، اسان مەن سۇلەيمەن ۋادەسىن بەردى: «ءبىز دە كىرەمىز» دەپ. ەندى انا قۇلىشتىڭ تاپالى مەن بايدوسىن تارتۋ كەرەك ارتەلگە. سىزدەر سويلەسىڭىز، ءبىر تابان جاقىنسىز عوي. قۋباش يشان مەن ورەكەڭنىڭ وگىزىن سوب-سوباعانشا» بىزگە قوسىلسىن، — دەدى تەمىر وتەۋلى مەن وتەكەشكە دەم بەرىپ.
— ويباي-اۋ، تەمىرجان-اۋ، اسان مەن سۇلەيمەننىڭ ۋادەسىن بەرگەنىن بىزگە نەگە ايتپادىڭ، سۇر قىلايىن دەدىڭ بە؟! تۋ-ۋ، وزىڭدە قىزىق جىگىتسىڭ. ءبارىن بابىنا كەلتىرىپ بولىپ، سونان كەيىن بارىپ ايتاسىڭ. اتانداي ەكى ات، نارداي ەكى جىگىت قوسىلدى دەسەيشى! — دەپ ەدى وتەۋلى قۋانىپ، ال، وتەكەش:
— مەن قۇلىشتىڭ ەكى بالاسىنا اتاپكەلدىڭ ەكى بالاسىن قوسا جانە مەرعاليدى دا قوسىپ الايىن. بىزگە قوسىلماعاندا ولار نە بىتىرەدى، — دەپ جەلدىرتە جونەلىپ ەدى، ءبىراق تەمىر ونى توقتاتىپ قويدى.
— وتەكەش، سەن تىم قۇلاشتى كەڭگە جايىپ جىبەردىڭ. ازىرگە سول ايتقان تاپال مەن بايدوستى يكەمدەيىك. اڭگىمە قولداعى وسى بار قۇرالمەن قۇماقتى دۇرىستاپ جىرتىپ، تۇقىمدى جاقسىلاپ سەۋىپ، جاقسىلاپ تىرمالاپ، سونسوڭ شىققان استىقتى جيناپ الساڭ بولدى. جەرگە، قۇرالعا قولى جەتپەي وتىرعان كەدەي-باتىراق ارتەلدىڭ ءتيىمدى ەكەنىن كورىپ ءوزى ارىز بەرەدى، — دەدى.
— وسى دۇرىس، — دەدى وتەۋلى. — تەمىرجان بىلەدى. ءبارىنىڭ رەتىن بىلەدى.
قىزۋ مىنەزدى، تەز قيمىلدى وتەكەش بۇعان دا قول قويىپ:
— دۇرىس بولسا نە تۇرىس بار، وندا وتەۋلى، ءبىز كەتتىك. ءبىز ايتقاننان كەيىن قۇلىشوۆتار قايدا بارۋشى ەدى، ەكەۋىن دە كىرگىزەمىز ارتەلگە. تەمىر مۇنى باسىڭداعى بوركىڭدەي ءبىل، — دەدى.
ءسويتىپ، بۇل ەكەۋى اعايىندارىن كوندىرۋگە كەتتى.
5
ارتەلشىلەردىڭ اسىعا كۇتكەن ەگىس كۇنى دە كەلىپ جەتتى.
جارقىراعان جاپ-جاڭا ءۇش تەمىر سابان، تىرما قاتار تىركەسىپ، قىزىل قۇماقتىڭ قوپارمالى ماي ساۋىرىنا ازۋىن دا باستى. قوسوبانىڭ ەكى جاق جونىن بىردەي قامتىپ، دۋانا بەتتەگى سەلەۋلى جازىقتى تۇتاس جىرتۋ ءۇشىن ءۇش كۇننەن بەرى ولشەپ-پىشىپ، تەمىر تىنىم تاپپاپ ەدى. ەندى بۇگىن ءوزى باس بولىپ، الدىڭعى سوقانى قابىرعالاپ، بەكەيمەن بىرگە قوسىلا ايداسىپ ءجۇر.
ۇستاراداي بولات تۇرەن قىلىشتىڭ تىلگەن ىزىمەن قارا جەردى باۋىرداي توڭكەرىپ بارادى. بورازدا ۇستىنە بورازدا سۇلاپ، ءۇش سابانىڭ جولى كەرە قۇلاش جوسىلىپ قالا بەرەدى.
نە قىزىق — جاڭا قونىس قىزىق. جاڭا جايلاۋعا جاڭادان ىرگە تەبۋ الا-بولە شات-تى. ال، كوپتەن بەرى ۇمتىلعان جاڭا جەر، جاڭا ەگىس، جاڭا ساباننىڭ باستاپقى جەلى كىشكەنە ارتەلدى تۇتاسىمەن اياعىنان تىك تۇرعىزدى — ءبىرىنشى كۇنى تايلى-تاياعى قالماي ءبارى قىرعا شىققان-دى. ات باسىن كەزەك جەتەكتەپ، سابان قۇيرىعىن تالاسىپ ۇستاپ، كەشكە دەيىن قوسوبانىڭ باۋىرىنان كەتپەگەن ەدى. بۇل قارقىن، بۇل قيمىل باسەڭدەمەستەن الدەنەشە كۇنگە سوزىلدى.
كوپ جەر ءتىلىندى. تىلىنگەن جەر توپىراعى قۋراماي تۇقىم سەبىلىپ، تىرمالانىپ تا جاتتى. ىنتا-جىگەردى ۇدەتتى. جىگەر شاتتىققا بولەي باستادى.
قىزىل قۇماق سونىمەن بىرگە كەيبىرەۋلەردىڭ ءىشىن ۋداي اشىتتى. اسىرەسە، بۇل قۇنارلى جەرگە وزگەنىڭ سوقاسىن تيگىزبەگەن. قۇباش يشان مەن تەنتەك قاجى جانە سارتاي اتقامىنەر ۇيىندە وتىرا المادى.
— نە جاڭالىق بار... نە بولىپ جاتىر؟ — دەپ، كۇندەگى ادەتىنشە تەنتەك قاجى قاباعىن ءتۇيدى.
جالپى جۇرت ىسىنە، مىنەزىنە قاراي تەنتەك قاجى دەپ كەتكەن ورەكەڭنىڭ سۇرايتىن جاڭالىعى، كوبىنەسە، ارتەل تۋرالى ەكەنىن ايتپاي-اق بىلەتىن سارتاي:
— نە بولۋشى ەدى، قاجەكە، ءبارى دە بولىپ جاتىر: وكىمەت ماڭدايىنان سيپاپ — مىنە قارجى، مىنە قۇرال-سايمان، مىنە جەر، مىنە سۋ، مىنە بيلىك — دەسە، نە ىستەمەيدى، ءبارىن دە ىستەپ جاتىر. قوسوبانىڭ باتىس بەتىن، كادىمگى قۇبەكەڭ يشاننىڭ قارا مەكتەبىنە دەيىن ءتىلىپ تاستاعان. كۇنى-تۇنى سول جەردىڭ باسىندا بالاسى دا، شاعاسى دا. تىرمالاپ تا جاتىر. ەڭ كەمى وتىز دەسە جەرگە تۇقىم سەبەدى-اۋ دەيمىن. سوندا وتىز دەسەدەن ءجۇز ەلۋ پۇتتان استىق السا، كەلەسى جىلى كەلىپ مىنا ءسىزدىڭ قايىن جۇرتىڭىزدى دا تىلگىلەپ جۇرمەسىن... — دەپ، تەنتەك قاجىنى قىجىرتىپ قويدى.
ءتىلىن جيىپ كورمەگەن قاجى تەنتەكتىگىنە باسىپ:
— انا سارى سوپاق يشان نە ءبىتىرىپ وتىر. قۇدايىنا سەنىپ وتىر ما؟ — دەدى.
— كىم بىلەدى؟.. — دەگەن ەكىۇشتى جاۋاپ قايتاردى دا سارتاي، — قاجەكە، مەن يشانعا جولىعاتىن ەدىم... اسىعىس ەدىم... — دەپ، جىلجىپ جۇرە بەردى.
6
قاباعىن قارىس جاۋىپ، ساباۋداي ۇزىن كىرپىكتەرى كوزىن بۇركەپ، سىرلى اساتاياعىنا سۇيەنىن، قۇباش يشان ءتورت تەرەزەلى قاراعاي ۇيىنەن شىعا كەلگەندە، كۇن ۇياسىنا ەنىپ بارا جاتىر ەدى. باتقان كۇننىڭ جوعارىداعى بۇلتقا شاشىلعان سارى الا ساۋلەسى كەي كەزدە كوڭىلدى سەرگىتپەيدى، ول شاشىراپ اتقان ەرتەڭگى شاپاقتاي ەمەس، الدە وسى بەيۋاق سەبەپ بولدى ما، ايتەۋىر ەسىك الدىنداعى ورىندىق-تاسقا وتىرعان يشاننىڭ ءجۇزى سولعىن ەدى. ول تومەن قاراپ كوزىن جۇمدى. ويعا شومعانداي قيمىلسىز قالدى. نە كوپ — وي كوپ. ويعا ورالمايتىن نارسە از. يشاننىڭ كوڭىلىنە كەشەگى مەن بۇگىنگى نارسەلەر تۇس-تۇسىنان جامىراپ، كوز الدىنا كورە باستاعان سۋرەتتەر تىزىلە قالدى. الدىمەن، ارتەلدىڭ ءۇبىر-شۇبىر جيىنى، الدەنەگە جانتالاسا ۇمتىلعان ەرەكشە قيمىلى، بەكەي مەن اساننىڭ كۇبىرلەسىپ اڭگىمەلەسكەنى، كەپكەسىن كوزىنە تۇسىرە كيىپ، تەمىردىڭ ەنتەلەي باسىپ اياڭداعانى كەلدى. الدەكىمنىڭ ات جەككەنى ەلەستەدى. سونسوڭ، قىرعا قاراي شۇباعان كولىكتىڭ، ادامنىڭ، ساباننىڭ، تىرمانىڭ... اتام زاماننان بوتەن ەشكىمنىڭ قولى تيمەگەن، اياعى باسپاعان قۇماقتىڭ تىلىنگەن ساۋىرى بۇلدىرادى... يشان سەلك ەتتى، جۇرەگى تىتىرەپ، دەنەسى تۇرشىگىپ كەتتى. مەزەت، بەزگەك جانداي قالشىلداپ كەتكەنىن ءوزى دە بايقاماي قالدى. ازدان كەيىن: «استاعىپىراللا، العايازى بەللا! فاني... ءبارى جالعان! ءبارى وتكىنشى! ءبارى الدامشى!..» — دەپ كۇبىرلەدى.
ول تومەن قاراپ ۇزاق وتىردى. ءبىر كەز وي تولقىتقان جان-جۇيەسى قايتادان قالپىنا تۇسكەندەي بولدى. يشان ەندى باسىن جوعارى كوتەرىپ، جان-جاعىنا كوز تاستادى. ءبارى ورنىندا، ءبارى قاز قالپىندا. كەشكى الەم ىشىنەن تىنىپ تۇرعانداي. ساداعى ەندەپ كەتكەن سۋدىڭ لىقسىپ، جارعا سوققان دىبىسى قۇلاققا شالىنادى. الىسىراقتاعى ىزى-قيقى، كولدى باسىنا كوتەرگەن قۇس شۋىلى دا اپ-ايقىن. راقات دۇنيەسى!
كەنەت كەشكى سيىردىڭ موڭىرەپ-اڭىراپ، ونى قارسىلاعان ايەلدەردىڭ «اۋ-حاۋى»، ءيتتىڭ ۇرگەنى، بالالاردىڭ شۋلاعانى يشاننىڭ سابىرلى قالپىن تاعى دا بۇزىپ كەتتى. ول ەلەگىزە ءتۇستى. مۇنىڭ ۇستىنە قارا كەمپىردىڭ جالعىز سيىرىن ايداپ بارا جاتقانى كوزىنە ىلىكتى دە ويىنا تاعى دا ارتەل، تەمىر، قوسشى... قۇماق... ەگىس... ءتىزىلدى... وسىنىڭ ءبارى سۇيرەپ كەلە جاتقانداي، كادىمگى الشاق ءمۇيىز، اۋكەسى جەر سىزعان، كوزى قىپ-قىزىل كولباۋىر بۇقا دەنىنەن وتە بەردى دە «نە ىستەپ وتىرمىن؟» دەگەندەي، مويىنىن جايلاپ بۇرىپ تۇرا قالدى. تۇرا قالدى دا «زارە-قۇتىڭدى ءبىر ۇشىرايىن» دەگەندەي جالما-جان اشالى تەمىردەي تۇياقتارىمەن كەزەك شەڭگەلدەپ، توپىراقتى قۇباش يشاننىڭ ناق الدىنا شاشىپ-شاشىپ جىبەردى. يشان ورنىنان ۇشىپ تۇرەگەلدى. بۇقا كوزدىڭ قىزىلىن مولايتا ءتۇسىپ، ونىڭ «نيەتىن اڭدىدى».
يشان اساتاياعىن الا ۇمتىلدى.
بۇقا كۇجىرەيە ءتۇسىپ ايباتىن كۇشەيتتى.
يشان ەرىكسىز قىسقان ىزا مەن نارازىلىقتىڭ تىزگىنىن تەجەي الماي قالدى: اساتاياق بۇقاعا بەلدەمەدەن سارت ەتتى! ال، اشۋدىڭ قولعا اۋدارعان وقىس كۇشى اساعا ءتۇستى — ساندالداي بەلدەمەگە كەزدەسىپ، تاياق ورتان بەلىنەن ءۇزىلىپ، شىرقىراپ باسى اسپانعا شىعىپ كەتتى...
«مالعۇن!» — دەدى يشان. ءوزى شوق ەتىپ وتىرا كەتتى.
اسامەن بىرگە باستان باقىت قۇسى دا قوسىلا ۇشقانداي. ەكى كوزى سىنعان تاياقتىڭ قولدا قالعان تۇقىلىندا. باقىرايعان كۇيى ەس تە جوق، ءتۇس تە جوق. ويدا تەك كيەلى تاياق. ونىڭ سانقيلى قاسيەتتەرى. كوز الدىندا بۋالدىر سۋرەتتەر... ەلەستەر...
...بۇحاردىڭ قايناعان قازانداي، استى-ۇستىنە شىعىپ جاتقان ىعى-جىعى ءومىرى. جارمەڭكەدەي قالاسى. كوككە قول سوزعان كوك كۇمبەزدى قوس مەشىت. ايشىقتى نايزا مۇنارا. قاسىنداعى ءدىني مەدىرەسەنىڭ توڭىرەگىندەگى ساپىرىلىسقان جاندار. ينەلىكتەي قاتقان قاتپا شاكىرتتەر. وسىلاردىڭ اراسىنان ايلار، جىلدار بويى بەت-بەدەرى قارسى الدىنان كەتپەگەن سەيت احمەت اۋليە ءبولىنىپ شىعىپ، وزگەرمەگەن پىشىندە، جەتىپ كەلگەنگە ۇسادى... ۇزىن ساقالى كەۋدەسىنە تۇسكەن كۇيى، مۇرتىن تاڭقيتا قىرعان، ۇزىن جاقتى ەتسىزدەۋ بەتتە باياعى ۇلكەن مۇرىن، ارىق قوسپاقتىڭ وركەشىندەي، وڭ جاعىنا قيسايىپ تۇر... ءتۇرى دە وزگەرمەگەن. ءتىپتى ءۇنى دە...
— شىراعىم، تۇبەك ەلىنەن كەلدىڭ... حاق جول ىزدەدىڭ-ڭ... سول ماقساتىڭا جەتتىڭ-ڭ... مىنە، كۋالىك نامە. مىنە، عاسا! ىزگىلەر ۇستاعان عاسا! بەرىك تۇت-ت!.. — دەگەندە، مۇقامداپ ءسوز اياعىن قاداعان ۇنىنە دەيىن مۇلتىكسىز ەستىلگەندەي بولىپ كەتتى...
...سودان كەيىن... بۇحارادان وقىپ شىققان، اۋليە قولىن العان، يشاندىق دارەجەگە يە بولعان، اتاقتى قۇباش حالايىق سالعان مەشىتكە يمام، مەدىرەسەگە باس ۇستاز! حۇتباسى قۇرانداي يمام! ۋاعىزى يمانداي ۇيتقى! ۇلكەنى باس ءيىپ، كىشىسى تىزە بۇگىپ سالەم بەرگەن يمام! جەر. سۋ. ب ا ق. داۋلەت... ءبارى، ءبارى...
— قۇبەكە، يمام! — دەدى بىرەۋ ارت جاعىنان.
يمام سەلك ەتتى.
— سارتايمىسىڭ-ڭ؟
— ءيا، يمام. نۇرسۇلتانعا سالەمىڭىز تابىس ەتىلدى.
— ءىم-م. تابىس-س...
يشان ءسوزىن اياقتاماي اسىعىس تۇردە قازا قالعان ەكىندىسىن وتەمەككە نامازحاناسىنا كىرىپ كەتتى.
7
جەلسىز، تىمىرسىق جازعى ءتۇن. جۇرت تەگىس ۇيقىعا كەتكەن شاڭ. اينالا تىپ-تىنىش. تەك قانا اڭقاتىنىڭ كەمەرلەگەن سۋى لىقسىپ، جارعا سوققان دىبىسى عانا ەسىتىلەدى. جاعانى الىستان كومكەرىپ، جىنىستى، قاپىرىق، قالىڭ كوك جىڭعىل قاراۋىتىپ قاباعىن تۇيە تۇسكەندەي. بەيۋاقىتتا كەنەت ۇرگەن جەلمەن قوزعالىپ، باسىن سىلكىپ-سىلكىپ قالعان قارا بۋرانىڭ شۋدالى كەلبەتىندەي سۇستى، ادامنىڭ زارە-قۇتىن قاشىرارلىق. جاعانىڭ بۇل تۇكتى قاباعىن بەتكە ۇستاپ، ىشىندە قارا نيەتتى الدەكىم وتىرسا دا جان بايقار ەمەس.
وقتا-تەكتە ءبۇتىن ايماقتى سولقىلداتىپ اۋپىلدەك كۇمپىلدەيدى، وعان جارلى جاعانىڭ الدەقايداعى جارى دەم بەرىپ، دۇڭكىلىن زورايتا تۇسەدى.
سول يت مۇرىنى وتكىسىز قارا باراق، بيىكتىگى ات جالىن شالارلىق نۋ جىڭعىلدىڭ اراسىنا، قوراعا شاباتىن قاسقىرداي، ءبىر ادام قاس قارايا جەتىپ بۇققان-دى. كوكجال ءبورىنىڭ سوڭىنا ەرگەن سەرىكتەرىندەي ونىڭ جانىندا دا «اتقوسشىلارى» بار ەدى. ەجەلدەن ءتۇن جامىلعان جانداردىڭ كاسىبى بەلگىلى: الىپ كەتۋ، ايداپ كەتۋ، ۇرىپ كەتۋ...
باستىعى: قىر مۇرىن، قوس تاناۋى قۋسىرىلا تۇسكەن. ەكى ۇرتىندا ويماقتاي ەتى جوق دەرلىك جاعى سۋالىپ قالعان. ءوزى ەڭگەزەردەي. ءوڭى قارا قوڭىر. كوزى ۇياسىنا جاسىرىنىپ تۇرعانداي...
جاعادان قىراتقا قاراي سوزىلعان تار تۇبەكتى جالعىز اياق جول جارىپ جاتىر. ول جولدىڭ ۇشى بيىكتەگى اۋىلعا تىرەلگەن. بۇققانداردىڭ باستىعى بيىكتە تۇرعان بيىك ءۇيدىڭ تەرەزەسىنەن كوزىن الماي وتىر ەدى... الىستاعى شامنىڭ ءسونىپ قالىپ، قايتادان جانعانىن كوزى شالىپ ول:
— جىگىتتەر، جينالىڭدار! — دەدى تۇنشىققانداۋ قوڭىر ۇنمەن.
جىگىتتەرى كۇبىر-كۇبىر ەتتى دە، سۋ سەپكەندەي ءۇنسىز قالدى. جىم-جىرت. جالعىز-اق تورىتوبەلدىڭ تىپىرشىپ، جەر تارپىعانى قۇلاققا شالىنادى. ەڭكەكتەۋ كەلگەن ۇزىن يەسى تىپىرشىعان اتتىڭ قۇلاعىن، كوزىن سيپايدى. ات تىنىپ، قۇلاعىن عانا قايشىلايدى. يەسى دەمىن ىشكە تارتسا، ول دا سولاي ەتكەندەي. قويانداي جالتارىپ، جىقپىل جىراعا سوقپاي، تاقىممەن بۇرىلىپ، تالاسا سىلتەيىن دەپ تۇرعان سياقتى.
ۇزىن ادامنىڭ اياعى ۇزەڭگىگە، ەتەگى ەرگە تيەر-تيمەستە تورىتوبەل جەل ۇرلەگەن ۇكىدەي ۇشتى...
شىرت ۇيقىدا جاتقان تەمىردىڭ دەنەسىن سۋىق شىمىرلاتقانداي، تۇلا بويى تۇرشىگىپ بارا جاتتى. ول بەتىن ءبىر جىبىرلاتتى دا كەۋدەسىن قوزعادى. ءۇستىن مىڭ باتپان قارا تاس باسىپ جاتقان سياقتى جانشىپ، ەزىپ، قوزعالتپايدى. ءزىل دەنە ولاي-بۇلاي قوزعاسا دا ءبىر قىرىنا اۋدارىلىپ تۇسۋگە ىرىق بەرمەدى. كوڭىلى وياۋ، كوزى جۇمۋلى، بەينە ءبىر ىڭ-جىڭ جارمەڭكەنىڭ ورتاسىنان شىعا الماي جۇرگەن سياقتى. تۋلا بويى جيىرىلعاندا بەسىكتەي بالتىر ەتى بۇلتيىپ، بۇلشىقتارى ويناپ كەتەدى. ۇزاق بۋلىعىپ جاتىپ، ءبىر كەز ول اياعىن سەرپىپ-سەرپىپ جىبەردى. كوزىن زورعا اشتى. ءۇيدىڭ ءىشى تاستاي تۇنەك. قاراڭعىدا جان-جاعىنا قارمانا ءتۇسىپ، ورنىنان تۇرەگەلدى. اياعىن باسا بەرگەندە قۇلاعىنا الدەقايداعى تاسىر-تۇسىر شاپقان اتتىڭ ءدۇرسىلى ەستىلدى.
ونى وياتىپ جىبەرگەن دە وسى ءدۇرسىل-دۇبىر ەدى. ءوڭى ەكەنىن دە، ءتۇسى ەكەنىن دە ابدەن ايىرا العان جوق، سوندا دا ەسىككە قاراي جۇگىردى. شامامەن جەتىپ ەكپىنمەن يىقتاپ قالعاندا، تاس قىلىپ سىرتىنان تىرەپ كەتكەن ەسىك سەلك ەتكەن دە جوق، قايتا ءوزىن كەرى سەرپىپ يتەرىپ قالعانداي بولدى.
ءبىر بالەنىڭ بولعانىن تەمىر ەشكىم ايتپاي-اق سەزدى. ونىڭ كوزىنە تۇك نارسە كورىنبەي ءوڭى بوزارىپ كەتتى. دەنەسى كويلەگىنە سىيماي تۇكسيگەن قالپى، بەزگەك جانداي، تىسىنە-تىسى ساق-ساق ەتە قالدى. ول قوشقارشا كەرى شەگىنىپ، پارمەنمەن يىقتاي سوققاندا ءۇيدىڭ جارى «سولق» ەتتى. جاقتاۋىمەن بىرگە وپىرىلىپ شالقاسىنان قۇلاعان ەسىكتەن ءارى ەتبەتتەي، ەكپىنىمەن ءوزى دە ۇشىپ ءتۇستى.
ازدان كەيىن ول سۇرىنە-جىعىلا، قاراسى ءۇزىلىپ كەتكەندەردىڭ الىستاعى كومەسكى دىبىسى شىققان جاققا قاراي جۇگىردى. ءبىراق، ءدۇرسىل الىستا ەكەنىن، بۇل جانە وپ-وڭاي جەتكىزە قويمايتىن اتتىلى ادامدار ەكەنىن تەمىر ءسال كەيىن ءتۇسىندى... باسقا ۇرعان بالىقتاي تۇرا قالدى. ءسويتتى دە كەيىن قاراي ۇشتى. اۋلاعا كىردى... قولداعى ءوزى ءمىنىپ جۇرگەن قاراگەر جوق... شىلبىرمەن شاندىپ بايلاعان قاقپا اشىق، شالقاسىنان جاتىر... شىلبىر شورت كەسىلگەن. قاسىنداعى بەكەيدىڭ اۋلاسى دا تاپ سونداي... تورىشولاق تا قولدى بولعان...
— نۇرسۇلتان!.. اتتەڭ، سەنىمەن ءبىر ايقاسسام! — دەدى تەمىر تىستەنىپ.
8
شوككەن نارداي كولبەپ جاتقان جوتا-جوتا كوكتاۋ، اسۋسىز اسقار بولماسا دا، دالانىڭ جالپاق جازىعىندا تاۋ اتاعىنا يە. ونىڭ دا وزىنە ساي قۇز-قيالارى، جىقپىل-جىرالارى، قويناۋلارى، اسۋلارى، جىلاپ اققان بۇلاقتارى بار. بەتىن كۇن، جەلكەسىن جەل كەمىرگەن قوتىر تاستارى ايقارا قۇشاقتاسىپ جاتادى. تاۋدىڭ ارقا بەتى تىپ-تىك قيا. قۇلاما. كۇڭگەيى — جايپاق ەڭكۋ. ەڭكۋ تومەندەپ بارىپ شۇڭقىرلى ويپاتقا اينالىپ كەتەدى. شىعىس بەتى سىلەمدەنىپ، قۇماقتى، شاعىلدى، كوز جەتپەيتىن جازىققا ۇلاسىپ جاتىر.
كوكتاۋدىڭ جىقپىل-جىقپىلىن ءسۇزىپ، بىرنەشە قىراتتارىنان اسىپ، ەندى كەلەسى دوڭەسكە بەت قويىپ ءجۇرىپ كەلە جاتقان ون شاقتى ادامنىڭ الدىندا تەمىر بار ەدى. ونىڭ قاباعى قاتۋ، ءجۇزى تۇكسيە تۇسكەن، وزگەشە ىزعارلى. تاۋ مەن دوڭەستىڭ ەكى اراسىنداعى ۇلكەن ويپاتتىڭ ءىشى جىقپىل-جىقپىل جىرا، بىرىمەن-بىرى جالعاسىپ جاتقان قوتاننىڭ اۋماعىنداي كوپ شۇڭقىر. ىشىنە تۇسسە ادام اداسارلىق جىننىڭ ويناعى سياقتى شىتىرمان شۇڭقىر. مىڭ شۇڭقىر.
— داۋدە بولساڭ وسىنىڭ ىشىندە جاتىرسىڭ عوي، — دەدى تەمىر ەرنى جىبىرلاپ، اينالاعا كوز جىبەرىپ كەلە جاتىپ.
بۇل بولجال ورىندى دا ەدى. سول جىلدارى وردادان گۋريەۆكە دەيىن، گۋريەۆتەن ورالعا دەيىن ورلەپ، كەيىن سەرپىپ، ويىل مەن قيىلدان ءارى ماڭقىستاۋ تۇبەگىنە باسپانالاپ شارلاپ جۇرگەن ەرعالي مەن قۇنىسكەرەيدەي بولماسا دا ءتۇن جامىلىپ كەلىپ ات الىپ، وڭاشا ورىستەن مال قۋىپ كەتۋشى اۋىل اراسىنىڭ قاراقشىلارى دا مول بولاتىن. بۇلاردىڭ بارار جەرى مەن باسار تاۋى دا جاقىن توڭىرەك — كۇندىز وي-شۇقىردا بۇعىپ، تۇندە توريتىنى اۋىل ماڭى عانا...
كەلە جاتقانداردىڭ الدى جىلان قىرقا. تەمىردىڭ ەسىل-دەرتى قىرقانىڭ ارعى باۋىرىنا ءتۇسۋ. «ءسوز جوق وسى قىرقانىڭ استىنداعى كوپ قۋىستىڭ بىرىندە!» — دەيدى ول ىشىنەن. ءتىپتى ونىڭ كوز الدىنا نۇرسۇلتاننىڭ الپامساداي اجارسىز بەت-سيقى ەلەستەپ تە كەتەدى. «اتتەڭ ءبىر...» — دەپ، قىرقاعا جەتكەنشە اسىعىپ، اتىن تەبىنىپ قالادى.
كۇن باتۋعا تاياۋ تۇر. تاۋدىڭ كارى قاباعى باتار كۇننىڭ قىزىل شاپاعىنا شومىپ، قىرتىس-تىرتىسى جازىلا تۇسكەندەي. اسكەر القىمداپ جىلان قىرقاعا دا تاياندى. اسكەر دەگەن اتى عانا — نەبارى ون ەكى-اق ادام. ولار: قىزىل قۇماقتىڭ تەمىرى، اسان جانە قاجي-احمەت. سونسوڭ اۋداندىق ميليسيا ءبولىمىنىڭ ءۇش قىزمەتكەرى، گپۋ-دەن ءبىر جىگىت، قالعانى اۋداندىق كومسومول كوميتەتى قوسقان جاستار-دى. ءبارى دە قارۋ-جاراقتى.
ۇزاماي، جىلان قىرقانىڭ باسىنان ءبىر ادام قاراڭ ەتە ءتۇسىپ، جوق بولدى.
جالما تەمىر دە، باسقالارى دا اتتارىن ماتاي سالىپ، ءبىر جۇلگەنى قۋالاي قىرقانىڭ ۇستىنە قاراي بەت قويدى. قۇس اتاتىن مەرگەندەرشە بۇكشەڭدەپ، تۇس-تۇسىنان تىرمىسىپ، قىرقانىڭ جالىنا جارماستى.
كەپكاسىن قالتاسىنا تىعىپ، ناگانىن قولعا جالاڭ ۇستاپ، جۇرتتان بۇرىن تەمىر ىلگەرى ەنتەلەي بەردى. ول الدىنداعى قاۋىپ-قاتەردى ەلەمەدى. بار ويى اتتاردىڭ اينالاسىندا. ساتىپ كوزىن جوعالتىپ جىبەرسە نە بولماق؟ اتسىز، كولىكسىز نە ىستەمەك؟ بىرەۋدى ەكى ەتە الماي جۇرگەندە... ەگىن التىن شاشاقتانىپ قالعان. ەندى ءبىر جۇمادا باسىن تەگىس يەرلىك...
...اياعىنىڭ استىنداعى قوس شۇڭقىردان مىلتىق «گۇرس» ەتتى. كەيىندە قالعان تاۋ دا ونى جاڭعىرىعىمەن قوستاعانداي. الدىندا جاتقان قوڭىر-قوڭىر كوك تاستى بەتىنە ۇستاي تەمىر جاتا قالىپ ەدى، ەكىنشى اتقان وڭ بۇل تەڭكيگەن ولىك تاستىڭ شەكەسىن جالاپ «شىڭ» ەتكىزدى، ءوزى الدەقايدا جوعارى سەرىپكەندەي بولدى. ءوزىن كوزدەگەنىن سەزىپ، تەمىر قارا جەردى قاپسىرا قۇشاقتاي الدى. ءبىراز جاتتى. مىلتىق داۋىسى دا تولاستادى.
ەندى بۇلاردىڭ كەيىنگىلەرى قىرقاعا يەك سۇيەي بەرگەندە تارىستا-تۇرىس... توڭىرەكتى كوك ءتۇتىن قۇشاقتاپ، اينالا تۇماندانىپ جۇرە بەردى. بۇققاندار شۇڭقىردان، كەلگەندەر قىرقا جيەكتەن تاۋەكەل اتادى. كەلگەندەر قانشا؟ بۇققاندار نەشەۋ؟ ەكى جاققا دا جۇمباق. بۇرق ەتكەن ءتۇتىن مەن تارس ەتكەن مىلتىق داۋسىن عانا ساناۋعا بولارلىق. مۇنى دا ەسەپكە العان جان جوق. بىرنەشە مينۋتتان كەيىن ماعىناسىز اتىس كىلت ءۇزىلدى. اڭدىسۋ. ىشتەن تىنۋ.
ازدان سوڭ:
— ال، اتقىلاڭدار! — دەپ ايقالادى دا، تەمىر ءتۇتىن تۇمانى مولايعان كەزدە قىرقانىڭ باسىنان تاستاعان كەسەكتەي، تومەندەگى شۇڭقىرعا سۇڭگىپ كەتتى. الدىندا الماس قۇرۋلى تۇرسا دا توقتار ەمەس...
ناگانىنىڭ قۇلاعى قايىرۋلى، سارى وجاۋدىڭ سابىنداي قوس شۇڭقىرمەن جالعاسىپ جاتقان جالعىز اياق جىرا-جۇلگەمەن جۇگىرىپ كەلىپ، تەمىر قارسى الدىنان كەزدەسكەن ءبىر شوق جۋساننىڭ تۇبىنە قۇلاي كەتتى. بۇل قوس شۇڭقىردىڭ كىرە بەرىس بوساعاسى ەدى. بۇعىپ جاتىپ دەم الدى. جاسىرىنعان جاۋىنىڭ قاي جەردە، قالاي اتىپ تۇرعانىن بايقادى.
اپان ەكەۋ، ءبىراق ەكى اراسى كەتىك — بىرىمەن-بىرى جالعاسىپ جاتىر. ۇلكەندەۋىنىڭ كەڭدىگى قوي قوراسىنداي، تەرەڭدىگى — كىسى بويى بار. شىعار جەر تەمىر جاتقان جۇلگە سياقتى. كەڭ شۇڭقىردىڭ تورىنەن بۇل ەكى ارا ەداۋىر جەر — جيىرما-وتىز سارجانداي. شوعىر جۋساندى پانالاعان تەمىر ۇيرەك الار قارشىعاداي-اق قومدانىپ وتىر. شوق جۋساننان سىعالاپ قاراپ، قاي جەردە قانداي ادام بارىن باقىلايدى. كەيىندەگىلەرگە «توقتاتا تۇرىڭدار!» دەۋگە دە شاما كەلەر ەمەس. ۇستى-ۇستىنە اتىس. مىلتىق كۇرسىلىنە توبە تۋلاپ، تاس جىلاپ جاتقانداي. ەڭبەكتەپ جىلجىپ، ول ۇلكەن اپاننىڭ ناق جيەگىنە جەتتى. بۇققان ۇستىنە بۇعا ءتۇستى: نە ءبارى ەكى بۇرىشتا ەكى-اق ادام، بەينە ءبىر قاقپانعا تۇسكەن سياقتى، بۇرىشتان-بۇرىشقا بۇكتەتىلە جۇگىرىپ، زىر قاعىپ ءجۇر. ءبىر بۇرىشتان اتىپ قالىپ، ەكىنشىگە بۇكشەڭدەيدى...
— ءا، ءتۇسىندىم قۋلىعىڭدى! سىرتتاعىلار: كوپ ەكەن، اينالا اتىپ جاتىر! — دەسىننىڭ ايلاسى. قاراي كور، — دەپ، ول ىشىنەن كۇلىپ جىبەردى. — توقتاي تۇر، بالەم. ەندى قايدا قۇتىلار ەكەنسىڭ! كەرەك بولسا: ەكەۋىڭە ەكى-اق وق! ءبىراق، تىرىلەي ۇستاۋ قاجەت.
كوز ۇيرەنە كەلە ارالارى اسا جاقىن سياقتاندى. ءبولىپ، كوز تاسا ەتىپ تۇرعان شىمىلدىق — ءبىر عانا قۋ شوكە. «وسىنىڭ ءوزى انىق نۇرسۇلتان با؟» دەپ قادالا قارايدى. سول. كادىمگى الپامساداي اجارسىز نۇرسۇلتان. بەت-اۋىزى اپ-ايقىن كورىنىپ تۇر: مۇرنى، يەگى... وندىرشەگى سورايىپ، كويلەگىنىڭ جاعاسىنان ءبىر قارىس شىققان.
«بۇرىن جۇرت: نۇرسۇلتان ومىرىندە ساسپايدى دەۋشى ەدى، بۇل جولى نە بولعان؟ زىر قاعىپ، جۇگىرىپ ءجۇر. وقتا-تەكتە مەن جاققا جالتاق-جۇلتاق قارايدى، سىتىلىپ شىعار جەرىن كوزدەگەندەي!» دەيدى تەمىر ەرنى جىبىرلاپ.
ۋاقىت جىلجىپ، اينالا قارا كولەڭكە تارتا باستادى.
تەمىر بۇققان كۇيى، شوكەدەن سىعالاپ، ەكەۋىنەن كوزىن ايىرمايدى. شۇڭقىردىڭ قاق ورتاسىندا قوقىر-سوقىر بولىپ ۇيىلگەن كيىم-كەشەك. كەزەك-كەزەك كەلىپ سودان ەكەۋى وق الادى. بار قارۋى: قولدارىنداعى ەكى شولاق مىلتىق پەن وق الار جەردە جاتقان قىلىش بولۋى كەرەك. قاسىنداعىسىن تەمىر تاني المادى، بۇرىن-سوڭدى كورمەگەن ادامى. سەرىگى كىم بولسا ول بولسىن، ونىڭ اڭدىعانى تەك قانا نۇرسۇلتان. ورنىنان قوزعالمايدى، ناگانىنىڭ قۇلاعى قايىرۋلى، قيت ەتسە شاپ بەرۋگە دايىن جاتىر.
ءبىر كەزدە قاسىنداعى شاقپاق قارا جىگىت تەمىرگە قاراي جۇگىرىپ كەلە جاتتى، ءبىراق مىلتىعى كەزەۋلى ەمەس، اۋىزى ەكىنشى جاققا بۇرۋلى. اتىپ سالماق بوپ تەمىر ناگانىنىڭ شاپپاسىنا قولىن جىلجىتتى. سۇق قولى شاپپاعا بارىپ تا قالدى. كەنەت: «ماعان كەلە جاتقان جوق قوي» دەگەن وي كىلت توقتاتىپ تاستادى. ال، شاقپاق قارا مىلتىعىن كولدەنەڭ ۇستاعان كۇيى، شۇڭقىردىڭ جيەگىنە جارماسقان ەدى. ول باسىن جوعارى قىلتيتىپ، اينالا ءۇڭىلدى. «وسى قۇرعىر ايلاسىن اسىرىپ اتىپ جىبەرەر» دەپ، تەمىر بۇرىن قيمىلداۋ ءۇشىن ناگانىن دوپتەپ، قاراقشى قارادان كىرپىك قاقپاي كوزىن ايىرمادى. «بۇل نە قاراپ تۇر؟» دەپ ول قاراقشىنىڭ ۇڭىلگەن جاعىنا كوز تاستاپ ەدى — ءبىر نارسە قاراڭ ەتىپ قايتا جوق بولدى. شاقپاق قارا سولاي قاراي مىلتىقتى ءبىر باسىپ قالدى دا، ەكىنشى قايتىپ وق شىعارمادى، بۇرىلىپ ءارى جىلجىدى.
شاپپادان قولىن كەرى تارتىپ ول «ۋف!» — دەدى. جانى جاڭا عانا جاي تاپقانداي، اۋدارىلىپ شالقاسىنان جاتتى. جەلكەسىمەن جەر سۇزە، ەندى جاۋىن توبەسىمەن قاراپ، شالقالاپ اڭدىدى. شىرەنە ءتۇستى. دەنەسىن جازدى. ۇزاق ۋاقىت ەتبەتتەپ جاتىپ قۇرىسقان بويىن قالپىنا كەلتىرگەندەي بولدى.
قاداۋ-قاداۋ اتىس ۇزاققا سوزىلدى. قاراڭعى تۇسە باستادى. تەمىر ەندى اۋدارىلىپ، شىنتاقتاپ جاتىپ اڭدىدى. كەيىنگى ادامدارىنىڭ قاي شۇڭقىردا جاتقانىن ول انىقتاي المادى. تاۋدىڭ ءتۇنى تۇنجىر ءتۇن عوي. قالاي اتىستى ەكەن؟ نە انىقتاۋ كەرەك، نە الۋ كەرەك سياقتى. جازعى قىسقا تاڭ اتىپ قالۋعا دا تاياۋ. بىرتە-بىرتە جۇلدىزدار سيرەي باستاعان دا سياقتى.
ازدان كەيىن تورعاي شىر ەتتى. تاۋ قويىنى تاڭ الدىنداعى ۇيقىعا كەتكەندەي تىپ-تىنىش. تەمىردىڭ كوزى نۇرسۇلتاننىڭ ەربەلەڭدەگەن قيمىلىندا. ول ءبىر تۇرىپ، ءبىر وتىرادى. قاسىنداعىسى شۇڭقىردىڭ جيەگىنە جابىسىپ تۇر. ءۇنسىز. سالدەن كەيىن نۇرسۇلتان ۆينتوۆكاسىن جەرگە ءبىر ۇردى دا قاسىنداعىعا:
— نەشە وعىڭ قالدى؟ — دەدى.
اناۋ سۇق قولىن شوشايتتى. تەمىر ىشىنەن: «ە-ە» دەدى.
ەكەۋى جالما-جان جينالىپ كيىمدەرىن كيە باستاعان سياقتى...
قاشۋعا اينالعانىن سەزىپ تەمىردىڭ جۇرەگى الىپ ۇشىپ، بەتى دۋىلداپ، ەتى شىمىركەنىپ كەتتى. ەكىنشى مينۋتتە ونىڭ تۇلا بويى كۇيىپ بارا جاتقانداي بولدى...
ەكەۋى شۇڭقىردىڭ جىلان قىرقا جاق جيەگىنەن باسىن قىلتيتىپ ءبىر قاراپ الدى دا تۋرا تەمىرگە قاراي جۇگىردى. بۇل ناق بوساعادا تۇرىپ تاپ بەرەتىن تارعىل مىسىقشا جيىرىلا قالدى، ناگانىنىڭ اۋزىن تۋرالادى...
«ەكەۋى بولماس... بىرەۋىن... نۇرسۇلتاندى...» — دەگەن وي جالت ەتكەندەي بولدى. جانە: — ءجا بۇلار... ءجا مەن...
ءولىم اۋزىن ارانداي اشىپ تۇرعانداي. تولعانۋعا شاقات جوق. سۇق قول ناگان شاپپاسىنا جابىسىپ قالدى. مىلتىق داۋسى جەردى سولق ەتكىزگەندەي بولدى. ورنىنان ۇشىپ تۇرىپ، تۇيدەگى جازىلا تۇسكەن كوك ءتۇتىننىڭ استىنان تەمىر قۇلاعان جولداسىنىڭ بەلىندەگى ناگانعا جارماسىپ جاتقان نۇرسۇلتاندى كوردى. سول ارادا الاس ۇرعان وي: «نۇرسۇلتان — قۇنىسكەرەيدەن قالىسپايتىن مەرگەننىڭ ءبىرى» دەگەن جۇرتتىڭ لاقابىن كولدەنەڭدەتتى. جان ۇشىرعانداي ول قارعىپ بارىپ، باسىن كوتەرە بەرگەن نۇرسۇلتاندى قۇلاشتاپ سوعىپ سارت ەتكىزدى، جۇدىرىق شەكەدەن ءتيدى. ەكىنشى رەت سوققاندا ول ەتبەتتەپ قالدى دا تەمىر باسىنا قونا ءتۇستى. قورىلداعانداي ءبىر دىبىس بەرىپ جاتقان شاقپاق قارانىڭ ناگانىنا جارماسقان نۇرسۇلتان قولى قارۋسىز بوس كورىندى. بوس قالعان قولمەن جەر تىرەپ ول ۇستىندەگى تەمىردى بورىك قۇرلى كورمەستەن كوتەرە تۇرەگەلدى. ەكەۋى شاپ بەرىستى. نەگە ەكەنى بەلگىسىز، قولى تيگەن ساتتە ول جاس جىگىتتى اسپانداتا كوتەرىپ، ۇرشىقشا ءۇيىرىپ الا جونەلدى. كوتەرىپ جەرگە ۇرار ادىسكە قارسى امال ۇيىرگەندە، تاقىمىن تاس قىلىپ جيىرىپ الدى دا، اناۋ ەندى تاستاي بەرگەندە تەمىر جازىپ قالعان اياعىمەن جەرگە دىك ەتتى. قۇلامادى دا، قولىن دا جازبادى. ول جالما-جان «اپ!» دەپ، كورە كوزگە القىنىپ قالعان نۇرسۇلتاننىڭ بەلىنەن قاپسىرا قۇشاقتاپ، «ەندىگى كەزەك مەنىكى» دەگەن ادامشا ۇيىرە باستادى. ءبىراق، قاراقشىنىڭ يرەلەڭدەگەن ۇزىن تىرسەكتەرى جەردەن كوتەرىلمەي، اياعىنىڭ ۇشى تىرمانىڭ تىسىندەي جەردى ىدىرىپ، اينالاسى ءبىر جارىم سارجانداي شەڭبەر سىزىپ تاستادى. تەمىر ەكشەپ-ەكشەپ الىپ كوتەرە بەردى جانە باسى اينالعانشا ۇيىرە بەردى. سونسوڭ بوكسەسى بۇلاڭداپ جوعارىلاي بەرگەندە قارسى ءۇيىرىپ شالقاسىنان جەرگە تارس ۇردى. دۇشپان سۇلىق قالدى. ءسال ەنتىگىن باسىپ، ەسىن جيناعان تەمىر ارت جاققا قاراپ:
— اسان! — دەپ ايقاي سالدى.
بۇل ەرتەڭگى داۋىس ەكى ەسە ۇدەپ شىعىپ، سول ماڭداعى توبە-توبەنى قۋالاي، تاس بىتكەندى جاڭعىرىقتىرىپ ءوتتى.
جەر استىنان شىعا كەلگەندەي شۇڭقىرعا قارعىپ تۇسكەن اسان:
— انت ۇرعانداردىڭ ەكەۋىن دە سىلقيتىپ سالعانسىڭ با؟ — دەدى.
ول ويىندا ەشتەمە جوق، سۇلاپ جاتقان ەكى ادامعا كەزەك قاراپ باسىن شايقادى، اسىقپاستان شاقشاسىن سۋىردى.
— اسەكە، تويعا كەلدىڭ بە، سونشاما! — دەپ، تەمىر ونىڭ جايباسارلىعىنا رەنجىپ: — تەز! تەز! ءما بەلبەۋ! بايلاڭىز انانىڭ قولىن! — دەدى.
— ە، بايلاماعاندا! ءقازىر. مىنا ۇيقى اشاردى يىسكەپ الايىن...
اسان مەن تەمىر نۇرسۇلتاننىڭ ەكى قولىن تاس بايلاپ بولا بەرگەندە، جىلان قىرقانىڭ استىنان اڭدىپ اتقىلاعان كەيىندەگىلەرى دە كەلىپ قالىپ ەدى.
قارۋلارىن الىپ، ءۇستى-باسىن مۇقياتتاپ تىنتكەن جىگىتتەر نۇرسۇلتاننىڭ قالتاسىنان الاقانداي اق قاعاز تاپتى. وندا: «بۇل دىننەن بەزگەندەرگە نە ىستەسەڭ دە كۇنا ەمەس — دەيدى قۇبەكەن. جارىقتىق، يشان بىلەدى عوي...» قىسقا ءسوز. اراپشا جازىلعان. قول دا جوق، تاڭبا دا جوق. بىرىنە-بىرى قاراعان جىگىتتەرگە:
— ءبارى بەلگىلى عوي، — دەدى باستاپ جۇرگەن اۋدان قىزمەتكەرى.
باسقالارى باس يزەستى.
ەكى قولى بايلاۋلى نۇرسۇلتاندى جەتەكتەپ، اسان ىڭىرسىپ «الەۋلايىنا» سالىپ كەلەدى.
ەندىگى بۇلاردىڭ ماڭداي الدى: «كامىل سوندا!» دەگەن، كوپ شۇڭقىردىڭ ارەگىرەكتەگىسى. ول شۇڭقىر بەس-التى ات تۇگىل، ءبىر ءۇيىر جىلقىنى دا كوزدەن تاسا ەتەرلىك. مۇنى اسان جاقسى بىلەدى.
1933 جىل.
You Might Also Like
-
اۋەجايعا كەلە جاتىپ تا، اششى ىشەكتەي شۇباتىلعان ءيىر-قيىر كەزەكتىڭ سوڭىن الا جىلجى-جىلجي ونى-مۇنىسىن ولشەتىپ، بيلەتىن تىركەتكەندە دە اقجامالدىڭ ويى بايىز تاپپاي سان ساققا جۇگىرىپ، الدەنەگە الابۇرتقان...
