InfoHub Logo

قازىرگى كەزەڭدە ادامزات مودەرنيزاسيا كەزەڭىنە كىردى، ءار قادام سايىن ءبىز شەت تىلىندەگى سويلەۋ مەن ماتىندەرمەن بەتپە-بەت كەلەمىز. بەلگىلى ءبىر شەت ءتىلىن ۇيرەنۋ ءۇشىن الدىمەن وسى ءتىلدىڭ مادەنيەتىن زەرتتەۋ كەرەك. "مادەنيەت" جانە "ءتىل" ۇعىمدارى بىر-بىرىمەن بايلانىستى. بىرەۋىنىڭ بولۋى ەكىنشىسىنسىز مۇمكىن ەمەس جانە سينونيمدىك ۇعىمدار. "ءتىل" ۇعىمىن انىقتاۋ ءۇشىن ءبىز مادەنيەتكە جۇگىنەمىز، ويتكەنى ءبىر ۇعىمنىڭ انىقتاماسىنان ەكىنشىسى شىعادى. وسىلايشا، شەت ءتىلىن ۇيرەنىپ جاتقان ءتىل ەلىنىڭ مادەنيەتىمەن، وسى تىلدە سويلەيتىن ادامداردىڭ مەنتاليتەتىمەن تانىسپاي مەڭگەرۋ تولىققاندى بولا المايدى. باسقاشا ايتقاندا، ءتىلدىڭ ءوزىن عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە سويلەۋشىلەردىڭ "الەم بەينەسىن" دە يگەرۋ كەرەك: باسقا مادەنيەتتىڭ وكىلدەرى ءبىز ءۇشىن پسيحولوگيالىق تۇرعىدان "بوتەن" بولماۋى كەرەك [ 3، 17-23 بەتتەر]. "سويلەۋ ەتيكەتى" ۇعىمى قازىرگى ادەبيەتتە ماڭىزدى ورىن الادى. بۇل قۇبىلىس تىلدە جازۋ پايدا بولعانعا دەيىن پايدا بولدى. وسى كەزەڭدە ءار ءتۇرلى كريتەرييلەرگە سۇيەنە وتىرىپ، وسى تەرميننىڭ ءارتۇرلى تۇسىندىرمەلەرى بار. ل. ا. ۆۆەدەنسكايانىڭ انىقتاماسىنا سايكەس، سويلەۋ ەتيكەتى قوعام مۇشەلەرى ءۇشىن مىندەتتى، ۇلتتىق ەرەكشەلىگى بار، سويلەۋ فورمۋلالارىندا تۇراقتى بەكىتىلگەن، ءبىراق سونىمەن بىرگە تاريحي وزگەرمەلى سويلەۋ مىنەز-قۇلقىنىڭ ەرەجەلەرىن بىلدىرەدى [1، ب.167]. قازىرگى ۋاقىتتا سويلەۋ ەتيكەتىندەگى، سونداي-اق جالپى تىلدەگى دامۋ مەن وزگەرىستەردى انىقتايتىن نەگىزگى الەۋمەتتىك فاكتورلار مىناداي قۇبىلىستار بولۋى مۇمكىن: ساياسي بوستاندىق قاعيداتتارى، مەملەكەت تاراپىنان قوعام مۇشەلەرىنىڭ ءومىرىن قاتاڭ رەتتەۋدىڭ جوعالۋى، اكىمشىلىك-كوماندالىق جۇيە، قوعامنىڭ بارلىق مۇشەلەرىنىڭ تاۋەلسىز جانە تاۋەلسىز قوعامدىق جانە ساياسي قىزمەتى ءۇشىن مۇمكىندىكتەردىڭ بولۋى، سەنزۋرانى جويۋ، ادامداردىڭ اقپاراتقا قول جەتىمدىلىگىن كەڭەيتۋ، بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنىڭ بيلىك قۇرىلىمدارىنا تاۋەلدىلىگى، باسپا ونىمدەرىنىڭ ارتۇرلىلىگى، ەلدەگى راديو جانە تەلەباعدارلامالار،سونداي-اق راديو مەن تەلەديداردا تىكەلەي ەفيردى كەڭەيتۋ [2، ب.78]. سويلەۋ ەتيكەتىندەگى وزگەرىستەردى تۋدىراتىن تاعى ءبىر الەۋمەتتىك فاكتور-ارتۇرلى حالىقتار مەن مادەنيەتتەردىڭ ەتيكەت داستۇرلەرىنىڭ ءوزارا ارەكەتتەسۋى. بۇگىنگى تاڭدا ەۋروپالىق جانە امەريكاندىق ەتيكەت مادەنيەتتەرى ورىس سويلەۋ ەتيكەتىنە ايتارلىقتاي اسەر ەتەدى. مۇنداي اسەردىڭ كورىنىسى، مىسالى، اتى مەن اكەسىنىڭ اتىن قولدانۋ اياسىن تارىلتۋ ءۇردىسى بولىپ تابىلادى. مادەنيەتتەگى وسىنداي ءوزارا ارەكەتتەسۋدىڭ ارقاسىندا كۇندەلىكتى ومىردە جاڭا زاتتار مەن ۇعىمدار پايدا بولادى. جاڭا پاندەردىڭ پايدا بولۋىمەن لەكسيكادا جاڭا سوزدەر پايدا بولادى جانە وسىعان بايلانىستى ءتىلدىڭ سوزدىك قۇرامى بايىتىلادى. سويلەۋ مىنەز-قۇلقىنىڭ ەرەجەلەرى تىلدە جانە سويلەۋدە قالىپتاسقان قارىم-قاتىناس اكتىلەرىندە قولدانىلاتىن تۇراقتى ورنەكتەر جۇيەسىمەن رەتتەلەدى. سويلەۋ ەتيكەتى اڭگىمەلەسۋشىگە مەيىرىمدى قارىم-قاتىناستى بىلدىرەتىن جانە قارىم-قاتىناستىڭ قولايلى كليماتىن تۋدىرۋى مۇمكىن بارلىق نارسەنى قامتيدى. شەت ءتىلىن وقىتۋ پروسەسىندە سويلەۋ ەتيكەتىن ۇيرەنۋدىڭ ءرولىن جەتە باعالاماۋ انا تىلىندە سويلەيتىندەرمەن قارىم-قاتىناسقا تەرىس اسەر ەتۋى مۇمكىن. دۇرىس سويلەۋ-بۇل ءتىل مەن سويلەۋ قۇرالدارىنىڭ ءارتۇرلى ەلەمەنتتەرىنىڭ جۇيەسى بولىپ تابىلاتىن قازىرگى ادەبي ءتىلدىڭ نورمالارى ساقتالاتىن سويلەۋ. بۇل قۇرالدار انا تىلىندە سويلەيتىندەر ءۇشىن "ەتالون" جانە بەلگىلى ءبىر ءتىلدى ۇيرەنەتىن ادامدار ءۇشىن ۇلگى بولۋى كەرەك. ادەبي ءتىل ادامداردىڭ ءومىرى مەن قىزمەتىنىڭ ءارتۇرلى سالالارىن قامتيدى: ساياسات، عىلىم، مادەنيەت، ءبىلىم، زاڭناما، ىسكەرلىك قارىم-قاتىناس، تۇرمىستىق قارىم-قاتىناس، راديو، تەلەديدار، ينتەرنەت. قازىرگى الەمدەگى سويلەۋ ەتيكەتىنىڭ نورمالارىن زەرتتەۋ بەلگىلى ءبىر قارىم-قاتىناس اكتىسىندە مۇرتقا جەتۋگە باعىتتالعان پراكتيكالىق ماقساتقا اينالادى. ءبىراق سويلەۋ مادەنيەتى تەك ءتىلدىڭ نورمالارىن ۇستانۋ عانا ەمەس. ول سونىمەن قاتار ءوز ويىن ءبىلدىرۋدىڭ ناقتى قۇرالىن عانا ەمەس، سونىمەن قاتار ەڭ تۇسىنىكتى (ياعني، ەڭ مانەرلى) جانە ەڭ ورىندى (ياعني، وسى جاعدايعا ەڭ قولايلى)، دەمەك، ستيليستيكالىق تۇرعىدان نەگىزدەلگەن". ارينە، سويلەۋ ەتيكەتىن قولدانۋ فورمۋلالارى ءار حالىققا جەكە ءتان. بۇل ايىرماشىلىقتى ناقتىلاۋ ءۇشىن ورىس جانە اعىلشىن ەتيكەتتەرىنە سالىستىرمالى تالداۋ جاساۋعا بولادى. ورىس ءتىلىنىڭ ەتيكەتى-بۇل كوممۋنيكاسياعا قاتىسۋشىلار اراسىنداعى قارىم-قاتىناستىڭ ورنى مەن دەڭگەيىن ەسكەرە وتىرىپ، سۇحباتتاسۋشىعا قۇرمەت كورسەتۋ پرينسيپىنە نەگىزدەلگەن ۇلتتىق مادەنيەتتىڭ اسەرىنەن قالىپتاسقان قارىم-قاتىناس ەرەجەلەرى مەن نورمالارى. ءوز كەزەگىندە، اعىلشىن ءتىلىنىڭ سويلەۋ ەتيكەتى-بۇل اعىلشىن ءتىلىنىڭ سىپايى فورماسىن بەرەتىن ارنايى سوزدەر مەن ءسوز تىركەستەرىنىڭ جيىنتىعى، سونداي-اق وسى سوزدەر مەن ءسوز تىركەستەرى ءارتۇرلى قارىم-قاتىناس جاعدايلارىندا ءىس جۇزىندە قولدانىلاتىن ەرەجەلەر. مىسالى، ورىس تىلىندە سۇحباتتاسۋشىعا جۇگىنۋدىڭ ەكى ءتۇرى بار:" ءسىز "جانە" ءسىز"، ولار جاس ساناتىنا جانە رەسمي نەمەسە بەيرەسمي جاعدايعا بايلانىستى قولدانىلادى. اعىلشىن تىلىندە "uoi" - ءدىڭ جالعىز ءتۇرى بار، ول قانداي دا ءبىر شارتتارعا قاراماستان سالەمدەسۋ جانە ۇندەۋ رەتىندە قىزمەت ەتەدى. ناتيجەسىندە، ورىس ەتيكەتىندە قۇرمەتتى پرينسيپتەرگە كوپ كوڭىل بولىنەدى، ال اعىلشىن تىلىندەگى سويلەۋ ەتيكەتىندە دەموكراتيالىق پرينسيپتەر باسىم بولادى دەگەن قورىتىندى جاساۋعا بولادى.

اعىلشىن تىلىندەگى سويلەۋ ەتيكەتىندە ءوتىپ بارا جاتقان ادامنان فورمانى پايدالانىپ ۋاقىت سۇراۋ قولايلى دەپ سانالادى: What time is it؟ بۇل نىساندى باعىنىشتى ادام قولدانا الادى، ديرەكتوردىڭ كەڭسەسىنە كىرىپ، ۋاقىتتى ناقتىلاي الادى. ورىس سويلەۋ ەتيكەتىندە بۇل فورما ورەسكەل بولىپ سانالادى جانە ەرەجەلەردى بۇزۋعا ىقپال ەتەدى. اعىلشىن تىلىندەگى سويلەۋ ەتيكەتىندە ايەل وكىلدەرىنەن ءبىرىنشى كەزدەسۋدەگى جاس تۋرالى سۇراۋ ادەتكە اينالعان. اعىلشىنداردان سۇراۋ ادەتتەگىدەي: ءسىز قالاي ەسكى بولاسىز، ال ورىس تىلىندەگى سويلەۋ ەتيكەتىندە بۇل قابىلدانباعان بولىپ سانالادى. ورىس مادەنيەتىنىڭ وكىلدەرىمەن سالەمدەسۋ ماسەلەسىندە، ەڭ كىشىسى ۇلكەندەرمەن ءبىرىنشى بولىپ امانداسادى جانە سالەمدەسەدى، ال اعىلشىنداردا بۇل تۇجىرىم جوق. بريتاندىقتاردىڭ مىنەز-قۇلقىندا دەموكراتيالىق قاسيەتتەر بايقالادى، ويتكەنى كىشى لاۋازىمى بويىنشا ۇلكەندى ءاردايىم قۇپتامايدى جانە سالەمدەسۋ كەزىندە جالپى قابىلدانعان فورما قولدانىلادى: Hi، تانىس بولۋ. وسىلايشا، سويلەۋ ەتيكەتى يكەمدىلىككە يە قاتىپ قالماعان ەرەجەلەر جۇيەسىن ۇسىنادى، بۇل جەتكىلىكتى ۇلكەن "مانيەۆر جاساۋ كەڭىستىگىن"جاسايدى.

---