InfoHub Logo

بيىلعى جىلى قاراشاڭىراق ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى، تاريح فاكۋلتەتىنىڭ ارحەولوگيا، ەتنولوگيا جانە مۋزەولوگيا كافەدراسىنا 50 جىل!

1971 جىلى س. م. كيروۆ اتىنداعى قازاق مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ رەكتورى ۋ. ا. جولداسبەكوۆتىڭ ۇسىنىسى بويىنشا ەڭ العاش قازاقستاندا تاريح فاكۋلتەتىندە ارحەولوگيا جانە ەتنولوگيا كافەدراسى بولىپ اشىلدى.

بۇل ماماندانعان كافەدرانىڭ اشىلۋىنا قازاقستانداعى ارحەولوگيالىق، ەتنولوگيالىق عىلىمنىڭ ينتەنسيۆتى دامۋى اسەر ەتتى. اسىرەسە حح ع. ەكىنشى جارتىسىنداعى ماماندانعان ارحەولوگتار مەن ەتنوگرافتار تالاپ ەتىلدى. كافەدرادا ۋنيۆەرسيتەتتەگى تاريح فاكۋلتەتىنىڭ ارحەولوگيالىق جانە ەتنوگرافيالىق مۇراجايىنا نەگىز بولعان ارحەولوگيا جانە ەتنوگرافيا كابينەتى قۇرىلدى. كافەدرانىڭ قۇرىلعان كۇنىننەن باستاپ، قازاقستانداعى ايگىلى عالىمدار باسقاردى. 1971 جىلدان باستاپ 1974 جىلعا دەيىن قازاقستان ارحەولوگياسىنىڭ كوش باسىندا تۇرعان، قازاق عالىمدارىنىڭ اراسىنداعى ارحەولوگيا سالاسىندا ەڭ ءبىرىنشى كاسىبي ءبىلىم العان، جەرىمىزدىڭ كونە ءداۋىر ەسكەرتكىشتەرىن زەرتتەۋدە كوپ ەڭبەك ەتكەن عالىم، ۇستاز ءابدىماناپ مەدەۋ ۇلى ورازبايەۆ شاقىرىلدى. كەيىندەرى كافەدراعا  عالىمنىڭ شاكىرتەرى باسشىلىق جاسادى. اتاپ ايتار بولساق، 1974 جىلدان باستاپ 1988 جىلدار ارالىعىندا ءوزىنىڭ بۇكىل سانالى عۇمىرىندا تۇرىك حالىقتارىنىڭ تاريحىن، ەتنولوگياسىن، ارحەولوگياسىن زەرتتەگەن عالىم، بىلىكتى مامان، ۇلاعاتتى ۇستاز ۇلى وتان سوعىسىنىڭ ارداگەرى ۋاحيت حامزا ۇلى شالەكەنوۆتىڭ جەتەكشىلىگىندە بولدى. عالىمنىڭ اتقارعان عىلىمي، وقۋ-تاربيەلىك جۇمىستارى مەملەكەتىمىز تاراپىنان جوعارى باعالانىپ 1984 جىلى «ق ر ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى»، 2000 جىلى «ۋنيۆەرسيتەتتىڭ قۇرمەتتى كافەدرا مەڭگەرۋشىسى» اتاقتارى بەرىلگەن. كافەدرا مەڭگەرۋشىلىگىنەن كەيىن تاريح فاكۋلتەتىنىڭ دەكانى قىزمەتىن اتقاردى. ۋ.ح. شالەكەنوۆتىڭ باسشىلىعىمەن 1974 جىلى قازۇۋ-دىڭ جامبىل وبلىسى، شۋ اۋدانىنا قاراستى اقتوبە قالاشىعىنىڭ ورتاعاسىرلىق بالاساعۇن ارحەولوگيالىق بازاسى اشىلدى. بۇل ارحەولوگيالىق بازا 45 جىلدان اسا فاكۋلتەتىمىزدە وقىپ جاتقان ستۋدەنتتەرگە وقۋ ۇدەرىسىن تاجىريبەلىك زەرتتەۋ جۇمىستارىمەن قازىرگى كۇنگە دەيىن بايلانىستىرىلىپ وتىرعان ورىن. اقتوبە (بالاساعۇن) شاھارىن زەرتتەۋدە كافەدرانىڭ عالىمدارى ۋ.ح. شالەكەنوۆپەن قاتار، م.ە. ەلەۋوۆ، ن.و. الدابەرگەنوۆ، ە. تۋرگۋنبايەۆ جانە ت.ب. عالىم ارحەولوگتاردىڭ ەڭبەگى زور. سونىمەن قاتار، 1983 جىلى ۋ.ح. شالەكەنوۆتىڭ باسشىلىعىمەن  فاكۋلتەتىمىزدە «ارحەولوگيا»، «ەتنولوگيا» مۋزەيلەرى اشىلدى.

1989-2011 جىلدار ارالىعىندا كافەدرانى ءۇشىنشى «التىن ادامدى» تاۋىپ، الەمدىك ارحەولوگياعا سەن­ساسيالىق جاڭالىق اكەلگەن، وسى شىلىكتى التىندارىمەن ەلباسىمىز ن.ءا. نازاربايەۆ تانىسىپ، ءوزىنىڭ جوعارى باعاسىن بەرگەن، ش. ءۋاليحانوۆ اتىنداعى سىيلىقتىڭ يەگەرى، ەتنولوگيا-ارحەولوگيا سالاسىندا تانىمال پروفەسسور ابدەش تاشكەن ۇلى تولەۋبايەۆ باسشىلىق جاسادى. ەلۋگە جۋىق جىلىن دالالىق ارحەولوگيالىق، ەتنولوگيالىق ەكسپەديسياعا ارناعان عالىمنىڭ عىلىمي مەكتەبى قالىپتاستى. ءا. تولەۋبايەۆتىڭ ۇيىمداستىرعان ەكسپەديسيالارعا قازىرگى كافەدراعا قىزمەت جاساپ جۇرگەن ەتنوگراف عالىمدار ت.ع.د.، پروفەسسور ب.ك. قالشابايەۆا، ت.ع.ك.، س.ح. شالگينبايەۆا، پروفەسسور ت.ە. قارتايەۆا، ت.ع.ك. م.ق.  ەگىزبايەۆالار قاتىستى،  ال 2003 جىلعى شىلىكتىدەگى ەكسپەدسياسىنا عالىمنىڭ شاكىرتتەرى تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتتارى ع.وماروۆ، ۇ.ۇمىتقالييەۆ، PhD دوكتور ر. جۇماتايەۆ، ە. ورالباي قاتىسىپ، قازىرگى كۇندەرى بۇل عالىمداردىڭ وزدەرى جەكە ەكسپەديسيا باسقارىپ ءجۇر.

كافەدرامىزدا وتانىمىزبەن، شەتەلدەردە اتى شىققان عالىمدارىمىزدىڭ  ءا.ح. شالەكەنوۆ، ءا.ت.تولەۋبايەۆ، ج.ك. تايماعامبەتوۆ، م. ەلەۋوۆ، ا.ب. قالىش، ب.ك. قالشابايەۆالاردىڭ عىلىمي مەكتەپتەرى قالىپتاستى. قازىرگى كۇنى بۇل عالىمداردىڭ شاكىرتتەرى عىلىمي جولدارىن جالعاستىرىپ، ەلىمىزدىڭ ءبىلىمىنىڭ، عىلىمىنىڭ مادەنيەتىن دامۋىنا زور ۇلەستەرىن قوسىپ كەلە جاتىر.

2009 جىلى كافەدرا ىشىندە «ارحەولوگيا جانە ەتنولوگيا عىلىمي زەرتتەۋ ورتالىعى» اشىلدى. ورتالىقتىڭ ماقساتى كافەدرانىڭ عىلىمي زەرتتەۋ جۇمىستارىن يننوۆاسيالىق جولمەن دامىتۋ، ءتۇرلى عىلىمي جوبالار ۇسىنۋ بولدى. ۇلتتىق يدەيا باعدارلاماسى اياسىندا «قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق مۇراسىن تاريحي-ەتنوگرافيالىق جيناقتاۋ، جۇيەلەۋ جانە جاريالاۋ» جوباسىن ۇسىندى. 2009-2011 جىلعا مەملەكەتتىك ۇسىنعان گرانتتان كافەدرا عالىمدارى م. ەلەۋوۆتىڭ «ۇلى جىبەك جولىنداعى قاراتاۋدىڭ ورتاعاسىرلىق قالالارى مەن كەرۋەن جولدارى»، ج.ق. تايماعامبەتوۆتىڭ جەتەكشىلىگىمەن «قازاقستانداعى تاس ءداۋىرىنىڭ ەسكەرتكىشتەرىن ىزدەۋ جانە زەرتتەۋ»، ءا.ت. تولەۋبايەۆتىڭ «قازاقستاننىڭ ەجەلگى حالقىنىڭ كۋلتتارى، دۇنيەتانىمى جانە يدەولوگياسىن زەرتتەۋ» تاقىرىپتى جوبالارى جەڭىپ الدى.

كافەدرادا اشىلعان جىلداردان باستاپ قازىرگى كۇنگە دەيىن كوپتەگەن قازاقستانداعى اتاقتى عالىمدار اكادەميك ءا.ح. مارعۇلان، ت.ع.ك.، ح.ا. الپىسبايەۆ، ت.ع.ك.، س.م. اقىنجانوۆ، پروفەسسور ح. ارعىنبايەۆ، پروفەسسور ك.ا. اقىشيەۆ، ق ر ۇعا اكادەميگى و.ي. يسماعۋلوۆ، ن. شاحانوۆا، ا. دوسىمبايەۆا، ا. توحتاباي، ۆ.ف. زايبەرت، ق. التىنبەكوۆ جاقىن جانە الىس شەتەلدىك عالىمدار رەسەي پروفەسسورلارى م.پ. گريازنوۆ، س.س. چەرنيكوۆ، يۋ.ا. زادنەپروۆسكيي، پروفەسسور كلوۋديا چانگ (سشا)، وجال وگۋز (تۇركيا) جانە ت.ب. لەكسيا وقىدى.

كافەدرا 2011 جىل مەن 2016 جىل ارالىعىندا ەتنولوگيا عىلىمىندا وزىندىك ورنى قالىپتاسقان، وسى ۋنيۆەرسيتەتتىڭ ۇزدىك تۇلەگى، كەزىندە اباي جانە لەنين اتىنداعى ستيپەنديالاردىڭ يەگەرى بولعان. اكادەميالىق مەكتەپتەردەن، عۇلاما عالىمداردىڭ شاكىرتى بولعان ت.ع.د.، پروفەسسور ا.ب. قالىش باسقاردى.

جىل وسكەن سايىن كافەدرانىڭ عىلىمي-زەرتتەۋ جۇمىستارى جوعارى بەلەستەرگە كوتەرىلۋدە، كافەدرا عالىمدارىنىڭ ق ر بجع مينيسترلىگى ۇسىنعان «مادەني مۇرا» باعدارلاماسى اياسىندا ۇسىنىلعان مەملەكەتتىك گرانتتا كافەدرانىڭ پروفەسسورلىق-وقىتۋشىلار قۇرامى بەلسەندىلىك تانىتۋدىڭ ارقاسىندا، ارحەولوگيا جانە ەتنولوگيا سالالارى بويىنشا ت.ع.د.، پروفەسسور ءا.تولەۋبايەۆ، ت.ع.د.، پروفەسسور ا.ب. قالىش، ت.ع.د.، پروفەسسور ب.ك. قالشابايەۆا، ت.ع.ك. م. ەگىزبايەۆالاردىڭ عىلىمي جوبالارى ءداستۇرلى، تاريحي، رۋحاني جانە ماتەريالدىق مۇرالاردى اشۋمەن قاتار، ەرەكشە تاريحي-مادەني ماڭىزى بار كوپتەگەن ارحەولوگيالىق ەسكەرتكىشتەردى زەرتتەدى. سونىمەن قاتار، «ماڭگىلىك ەل» گۋمانيتارلىق عىلىمدار اياسىنداعى فۋندامەنتالدى جانە قولدانبالى زەرتتەۋلەر مەملەكەتتىك باعدارلاماسىنىڭ اياسىندا ت.ع.د.، پروفەسسور ءا.تولەۋبايەۆ، ت.ع.ك. قاۋىمداستىرىلعان پروفەسسور  ت.ە. قارتابايەۆا، ت.ع.ك.، دوسەنت ع. وماروۆ، ت.ع.ك. ع.ت. بەكسەيتوۆتىڭ جوبالارى جەڭىپ الدى. بيىلعى وقۋ جىلىندا بەلگىلى عالىم، كوپتەگەن زەرتتەۋ ەڭبەكتەرىنىڭ اۆتورى، كافەدرانىڭ قاۋىمداستىرىلعان پروفەسسورى، ت.ع.ك. ت.ە. قارتايەۆانىڭ ۇسىنعان «ەتنوگرافيچەسكوە ي گەوارحەولوگيچەسكوە يزۋچەنيە زەملەدەلچەسكو-سكوتوۆودچەسكيح لاندشافتوۆ ۆ پۋستىننىح دەلتاح كازاحستانا: يستوريچەسكيە فازى  وسۆوەنيا ي وپۋستەنيا» جوباسى ۇتىپ الىپ، سونىڭ اياسىندا كافەدرانىڭ ەتنوگرافتارى زەرتتەۋ جۇرگىزبەك. كافەدرا  عالىمدارىنىڭ  فۋندامەنتالدى عىلىمي زەرتتەۋلەرى ەلىمىزدە عانا ەمەس شەتەلدەرىندە مويىنداتىپ وتىر.   

2016-2019 جىلدار ارالىعىندا كافەدرانى ت.ع.ك.، دوسەنت ع.ق. وماروۆ باسقاردى. كافەدرادا شەتەلدىك عالىمداردىڭ قاتىسۋىمەن 2018 جىلدان باستاپ «گەوارحەولوگيا» حالىقارالىق عىلىمي-زەرتتەۋ ورتالىعى جۇمىس جاساي باستادى. ورتالىقتى كافەدرامىزدىڭ دوسەنتى، ت.ع.ك. ع.ت. بەكسەيتوۆ جەتەكشىلىك جاساپ وتىر. عىلىمي-زەرتتەۋ ورتالىعى «ۇلى دالانىڭ تاريحى مەن مادەنيەتى» ماقساتتى قارجىلاندىرۋ باعدارلاماسى بويىنشا وتاندىق، رەسەي، بەلگيا جانە جاپوندىق عالىمدار جۇمىس جاسادى.ۇلى دالا تاريحىنداعى پالەوليت كەزەڭىندەگىارتەفاكتىلەردى جاراتىلىستانۋ عىلىمي ادىستەرىن قولدانۋ ارقىلى ارحەولوگيالىق جانە انتروپولوگيالىق زەرتتەۋ جاسالدى.

2019 جىلدان بۇگىنگى كۇنگە دەيىن – PhD ر.س. جۇماتايەۆ باسقارىپ كەلە جاتىر.

كافەدرانىڭ عىلىمي زەرتتەۋ جۇمىستارىنىڭ ناتيجەلەرىنە ەلىمىزدىڭ جانە تىس جەرلەردەگى ءبىلىم، عىلىم جانەمادەنيەت سالالارىندا جوعارى باعالار بەرىلىپ كەلەدى، ءبىرقاتار عىلىم گرانتتارىن جەڭىپ، كوپتەگەن عىلىمي زەرتتەۋ ەڭبەكتەرى ەلىمىزدە جانە شەتەل باسىلىمدارىندا جارىققا شىقتى. وتاندىق بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى ەرتتەۋ ناتيجەلەرى وقۋ ۇدەرىستەرىندە دە پايدالانىلىپ ءجۇر.

---