InfoHub Logo

اقتوبە قالاسى  ورتا عاسىرلاردا ۇلى جىبەك جولى بويىندا ءىرى ەكونوميكالىق، ساياسي، ساۋدا ورتالىعى بولعان. قازىرگى تاڭداعى مەملەكەتىمىزدىڭ «رۋحاني جاڭعىرۋ» باعدارلاماسى اياسىندا ۇلى جىبەك جولى بويىنداعى ارحەولوگيالىق ەسكەرتكىشتەردىڭ زەرتتەلۋى اسا وزەكتى.

ورتاعاسىرلىق اقتوبە قالاسىنىڭ زەرتتەلۋ تاريحى. شۋ مەن تالاس وڭىرلەرىندەگى XX عاسىردىڭ 90-جىلدارىنا دەيىن اشىلىپ، عىلىمعا بەلگىلى بولعان 34 ورتاعاسىرلىق ۇزىن قورعاندى قالالاردىڭ قاتارىنداعى تاريحي-توپوگرافيالىق قۇرىلىمى جاقسى ساقتالىپ، بارلىق بولىكتەرىندە قازبا جۇمىستارى جۇرگىزىلگەن قالانىڭ ءبىرى اقتوبە، ول قالا جايلى العاشقى حابار ۆ.ۆ. بارتولدتا كەزدەسەدى. ورتاعاسىرلىق اقتوبە قالاسىنىڭ زەرتتەلۋ تاريحى 1941 جىلدان باستالادى، سول جىلى گ.ي. پاسيەۆيچ باسقارعان جامبىل ارحەولوگيالىق بەكەتىنىڭ ەكسپەديسياسى (جابە) اقتوبەنىڭ ۇلكەن قالا ەكەندىگىنە كوڭىل اۋدارىپ، ونىڭ تاريحي-توپوگرافيالىق قۇرىلىمى تۋرالى بىلاي دەپ جازعان: «بۇل قالادا ورتاعاسىرلىق ورتا ازيالىق قالالارعا ءتان سيتادەل-كۋحەندۇز، شاحريستان جانە مىقتى قورعانمەن قورشالعان، اسا ۇلكەن راباد بار. گ.ي. پاسيەۆيچتىڭ پىكىرىنە قاراعاندا اقتوبە VII-XIII عاسىرلار كەزىندە ءومىر سۇرگەن قالا. ەكسپەديسيانىڭ ەسەبىندە قالانىڭ توڭىرەگىندەگى بەكىنىستەرمەن قاتار، قالا ايماعىندا ورنالاسقان كولەمدەرى ءارتۇرلى قورعانىس ورىندارىنىڭ دا ولشەمدەرى كورسەتىلگەن. 1954 جىلى قىرعىز ءسسر-ى عىلىم اكادەمياسىنىڭ كەشەندى ارحەولو-ەتنوگرافيالىق ەكسپەديسياسىنىڭ پ.ن. كوجەمياكو باسقارعان توبى شۋ ءوڭىرىنىڭ ورتاعاسىرلىق قالالارى مەن ەلدى مەكەندەرىن زەرتتەگەن كەزدە اقتوبەنىڭ تاريحي-توپوگرافيالىق قۇرىلىمىنا كوڭىل اۋدارىپ، ءارتۇرلى بولىكتەرىندە بايقاۋ قازبالارىن جۇرگىزدى. ول قالانىڭ XX عاسىردىڭ 20-جىلداردا تۇسىرىلگەن جوباسىن پايدالانا وتىرىپ، ونىڭ تاريحي-توپوگرافيالىق قۇرىلىمى ورتالىق بولىكتەن، ونى قورشاعان، ءارتۇرلى قۇرىلىس قالدىقتارى ورنالاسقان كەڭ القاپتان جانە قالانىڭ وسى بولىكتەرىن سىرتتاي قورشاعان ەكى نەگىزگى (ءبىرىنشى، ەكىنشى) جانە بىرنەشە قوسالقى ۇزىن قورعاندارى بارىن كورسەتكەن. 1965 جىلى ش.ش. ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح، ارحەولوگيا جانە ەتنوگرافيا ينستيتۋتىنىڭ قۇلان-سۇمبە ارحەولوگيالىق توبى اقتوبەدە زەرتتەۋ جۇرگىزگەن كەزدە، ونىڭ ورتالىق بولىگىنەن سولتۇستىكتە، اقسۋ وزەنىنىڭ وڭ جاعاسىندا ورنالاسقان بەكىنىستى مەكەندەر بار ەكەنىنە كوڭىل اۋدارعان. 1941، 1954، 1965 جىلداردا جۇرگىزىلگەن زەرتتەۋ ناتيجەسىندە اقتوەنىڭ ۇزىن قورعاندى قالالاردىڭ ءبىرى ەكەنى بەلگىلى بولىپ، ونىڭ تاريحي-توپوگرافيالىق قۇرىلىمىنا، جەكەلەگەن بولىكتەرىنىڭ قالىپتاسۋىنا، ولاردىڭ ءومىر سۇرگەن ۋاقىتىنا قاتىستى ءبىرقاتار دەرەكتەر جيناقتالدى. دەگەنمەن، بۇل زەرتتەۋلەردەن الىنعان دەرەكتەرگە سۇيەنە وتىرىپ، اقتوبە قالاسىنىڭ تولىق تاريحي-توپوگرافيالىق قۇرىلىمىن انىقتاۋ مۇمكىن بولمادى.

1974-2017 جىلداردا جۇرگىزىلگەن زەرتتەۋلەردىڭ بارىسىندا ورتاعاسىرلىق قالانىڭ تاريحي-توپوگرافيالىق قۇرىلىمىنا ءبىرقاتار تولىقتىرۋلار ەنگىزىلىپ، ونىڭ جەكەلەگەن بولىكتەرىنىڭ كولەمى انىقتالدى. ەكسپەديسيا ورتاعاسىرلىق قالانىڭ اقسۋ وزەنىنىڭ سول جاعالىق جارقاباعىن جيەكتەي ورنالاسقان ورتالىق بولىگىنىڭ شاحريستان 1، شاحريستان 2 مەن سيتادەلدەن تۇراتىنىن انىقتادى. شاحريستان 1ء-دىڭ كولەمى – 7،5 گا، ونىڭ ورتالىق بولىگىن الا ورنالاسقان، جوباسىندا قيسىق ءتورتبۇرىشقا ۇقساس سيتادەلى 1،1 گا جەردى الىپ تۇر، ال شاحريستان 2ء-نىڭ كولەمى – 8،3 گا شاماسىندا. زەرتتەۋشىلەر قالانىڭ ورتالىق بولىگىن قورشاپ جاتقان ءارتۇرلى تىعىزدىقتا، قالىڭدىقتا قۇرىلىس قالدىقتارى بار كەڭ القاپتى جان-جاقتى حزەرتتەپ، ونداعى قۇرىلىستاردىڭ ورنالاسۋ رەتىن، جوبالارىن، ولاردىڭ قورعانىس جۇيەلەرىن انىقتادى. اقتوبەنىڭ وسى بولىگىن گ.ي. پاسيەۆيچ، ۋ.ح. شالەكەنوۆ، ن.و. الدابەرگەنوۆ «راباد»، ال پ.ن. كوجەمياكو «قالا» دەپ اتاعان. 1980 جىلى مامىردا ورتاعاسىرلىق قالانىڭ بارلىق بولىكتەرى 2000 م بيىكتىكتەن ۇشاقپەن سۋرەتكە ءتۇسىرىلىپ، ونىڭ تاريحي-توپوگرافيالىق قۇرىلىمى انىقتالا ءتۇستى. يل-14 ۇشاعىمەن 1:2000 ماسشتابتا اەروفوتوتۇسىرىلىم جاسالدى. ناتيجەدە اقتوبەنىڭ الىپ جاتقان جەر كولەمى 150 ش.كم، ونىڭ ورتالىعى 70 ش.كم قۇرايتىنى انىقتالدى. ەسكەرتكىشتىڭ ماكرو جانە ميكرو كارتاسى جاسالدى. قالانىڭ ورتالىعى 52 شاقىرىم قامالمەن قورشالعان. ونىڭ ەنى 5-6 م، بيىكتىگى 6-7 م. شاھاردىڭ اينالاسىندا قاراۋىل توبەلەر ورنالاسقان. ۇشاقپەن تۇسىرىلگەن سۋرەتتەردى زەرتتەگەن ك.ۆ. شيشكين ورتاعاسىرلىق قالانىڭ جالپى كولەمىن بەلىگلەپ، ونىڭ قورعانىس جۇيەسى، جولدارى، ءارتۇرلى قۇرىلىستارى، قورىمى، سۋلاندىرۋ جۇيەسى مەن دەموگرافياسى جايلى قۇندى دەرەكتەردى عىلىمي اينالىمعا ەنگىزدى.

XX عاسىردىڭ 70-80 جىلداردا اقتوبەنىڭ بارلىق بولىكتەرىندە جۇرگىزىلگەن زەرتتەۋلەردىڭ ناتيجەلەرىن جانە ونى 1980 جىلى ۇشاقپەن سۋرەتكە تۇسىرگەن كەزدە الىنعان جاڭا دەرەكتەردى كەشەندى تۇردە پايدالانا وتىرىپ، ءبىز قالانىڭ تاريحي-توپوگرافيالىق قۇرىلىمى ورتالىق بولىكتەن، ەكى نەگىزگى جانە بىرنەشە قوسالقى ۇزىن قورعاندارمەن قورشالعان شارۋاشىلىق ايماعىنان تۇرعان دەپ ەسەپتەيمىز. جالپى، شۋ مەن تالاس وڭىرلەرىندەگى ۇزىن قورعاندى ورتاعاسىرلىق قالالاردىڭ تاريحي-توپوگرافيالىق قۇرىلىمىنا ورتاق بەلگىلەردىڭ ءبىرى – ولاردىڭ ورتالىق بولىكتەن جانە ءبىر نە بىرنەشە ۇزىن قورعاندارمەن قورشالعان شارۋاشىلىق ايماعىنىڭ بولۋى.

ساگىندىكوۆا سىمبات تەميرگالييەۆنا ءال-فارابي ات. قازۇۋ اعا وقىتۋشىسى

---