ارحيمەد كۇشى
تاقىرىبى: ارحيمەد كۇشى (پرەزەنتاسيسىمەن)
ساباقتىڭ ماقساتى: سۋ ىشىندە دەنەگە ارەكەت ەتەتىن ىعىستىرۋشى كۇشتى انىقتاۋدى ۇيرەتە وتىرىپ ءوز بىلىك داعدىلارىن قالىپتاستىرۋ.
ساباقتىڭ ءتۇرى: توپتىق جۇمىس.
ساباق ءتيپى: جاڭا تاقىرىپتى مەڭگەرۋ.
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى: باعالاۋ پاراقتارى،، ينتەراكتيۆتى
بەلسەندى تاقتا، تاجىريبەگە قاجەتتى زاتتار./ سۋ، ستاكان، جۇمىرتقا، دينامومەتر، جۇك/.
ءپانارالىق بايلانىس: ماتەماتيكا، تاريح، گەوگرافيا، ينفورماتيكا.
ساباق بارىسى:
I. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى. وقۋشىلارمەن سالەمدەسۋ، تۇگەندەۋ جانە سىنىپ تازالىعىنا كوڭىل ءبولۋ. (2مين)
2. وتكەندى قايتالاۋ. (12مين)
ا/ سايكەستەندىرۋ ءادىسى بويىنشا ينتەراكتيۆتى تاقتامەن جۇمىس.
ب/ ەرىكتى جۇمىس /جوبا، قۇرالدارعا سيپاتتاما، ەسەپ، ەسسە جازۋ/
ۆ/ «ميعا شابۋىل» ءسوزجۇمباق شەشۋ. ءسوزۇمباقتاعى تىك تور كوزدە جاڭا ساباق تاقىرىبى شىعادى.
توپتى فيزيكالىق شامالار ارقىلى قايتا توپقا ءبولۋ.
3. جاڭا ساباقتى ءتۇسىندىرۋ. (20مين)
اۆتوبۋس ايالداماسى ءادىسى بويىنشا
/ 4 توپقا تاپسىرما بەرىلەدى، سونى وقىپ تالداۋ/
جاڭا ساباق جوسپارى.
1. ىعىستىرۋشى كۇشتىڭ ءمانى
2. ارحيمەد زاڭى
3. ىعىستىرۋشى كۇش اۋادا
4. ارحيمەد كۇشىنىڭ قولدانىلۋى
4. جاڭا ساباقتى بەكىتۋ.
ا/(فيزيكالىق تاجىريبەلەر جاساۋ) (5مين)
ب/. ەسەپ شىعارۋ. (3مين)
ۆ/ «ۆەنن» دياگراماسى بويىنشا
گ/ فيزيكالىق ديكتانت
د/ كەرى بايلانىس /ءببۇ/
6. وقۋشىلاردى باعالاۋ. (2مين)
7. ۇيگە تاپسىرما. (1مين)
1 - توپ
1. جاڭا ساباقتى ءتۇسىندىرۋ ءبىز وتكەن تاقىرىپتا مانومەتر، سورعىلار تاقىرىبىمەن تانىس بولدىق، ەندى - ارحيمەد كۇشى تاقىرىبىمەن تانىسامىز.
سۋات بەتىندە ۇلكەن بولسا دا اعاش بورەنەنىڭ ءجۇزىپ جۇرەتىنى، ال وعان تاستالعان كىشكەنە مەتالل كەسەگى باتىپ كەتەتىنى اركىمگە دە بەلگىلى. سۋدا جۇزە بىلەتىن اركىم اق سۋدىڭ وزىنە باتىرىلعان دەنەنى ىعىستىراتىنىن جاقسى بىلەدى. ادام ازداپ مالتي بىلسە، سۋ دا ونىڭ جۇزۋىنە ىقپال ەتەدى. سۇيىق تاراپىنان ارەكەت ەتەتىن بۇل كۇش قايدان پايدا بولادى؟
سۇيىققا باتىرىلعان دەنەگە ارەكەت ەتەتىن بۇل ىعىستىرۋشى كۇشتىڭ شاماسى دەنە مەن سۇيىقتىڭ قانداي سيپاتتامالارىنا بايلانىستى بولاتىنىن قاراستىرايىق. بۇل كۇشتىڭ مەنىڭ تۇڭعىش رەت ەرتەدەگى گرەك عالىمى ارحيمەد (ب. ز. ب. 287 - 212) ەسەپتەپ شىعارعان. ارحيمەدكە دەيىن دە ادامدار ىعىستىرۋشى كۇشتىڭ بار ەكەنىن بىلگەنى انىق. سۋدا كەمەلەر، قايىقتار، سالدار جۇزگەن، ىعىستىرۋشى كۇش مۇمكىندىك بەرەتىندەي دارەجەدە ولارعا جۇكتەر تيەلگەن. الايدا وسى كۇشتىڭ شاماسى نەگە تەڭ بولاتىنىن ءدال ەسەپتەپ شىعارعان ارحيمەد بولاتىن. اڭىزدا ايتىلاتىنداي، سيراكۋز پاتشاسى گەروننىڭ تاپسىرماسى بويىنشا ونىڭ ءتاجىن زەرگەر تازا التىننان جاسادى ما، الدە التىن مەن كۇمىستىڭ قوسپاسىنان جاسادى ما؟ دەگەن سۇراققا جاۋاپ تابا الماي، كوپ كۇن اۋرەلەنگەن عالىم ءبىر كۇنى تولتىرا سۋ قۇيىلعان ۆانناعا تۇسكەن كەزدە ويىنا الگى سۇراقتىڭ شەشۋى كەلگەن دەيدى. ءوزىنىڭ اشقان جاڭالىعىنا شاتتانا قۋانعان ول «ەۆريكا!» (تاپتىم!) دەپ سيراكۋز كوشەلەرىنىڭ بويىمەن ايعايلاپ جۇگىرگەن ەكەن. ءسىرا، جاڭالىق اشقان ادام ەرەكشە ءبىر سەزىمگە بولەنەتىن بولار.
2. توپقا تاپسىرما /تاقىرىپتى وقىپ، تالداۋ/
2. ارحيمەدتىڭ اشقان جاڭالىعىنىڭ ءمان - ماعىناسىن ءتۇسىنۋ ءۇشىن قاراپايىم تاجىريبە جاساپ كورەيىك. دينامومەتر ىلگەگىنە قانداي دا ءبىر دەنە ىلەيىك تە، ونىڭ شكالاسىنىڭ كورسەتۋى بويىنشا اۋىرلىق كۇشىنىڭ ءمانىن بەلگىلەپ الايىق. وسىدان كەيىن دەنەنى تولىق سۋعا باتىرايىق. دينامومەتر كورسەتۋى وزگەرگەنىن بايقايمىز. نەلىكتەن؟ دەنەنىڭ ماسساسىن وزگەرتكەنىمىز جوق. دەمەك بۇل جاعدايدا دەنەگە اۋىرلىق كۇشىنەن باسقا ونى سۋدان ىعىستىراتىن كۇش ارەكەت ەتەدى. ول كۇش قالاي پايدا بولادى؟
سۇيىقتىڭ قىسىمى تۋرالى بىلىمىمىزگە سۇيەنە وتىرىپ، وسى سۇيىققا باتىرىلعان دەنەگە قانداي كۇشتەر ارەكەت ەتەتىنىن قاراستىرايىق. دەنەنىڭ ءبۇيىر جاقتارىنا ارەكەت ەتەتىن كۇشتەر تەڭ جانە ولار ءبىرىن – ءبىرى تەڭگەرىپ تۇرادى. بۇل كۇشتەردىڭ ارەكەتىنەن تەك دەنە سىعىلادى. دەنەنىڭ ۇستىڭگى جاعىن بيىكتىگى ھ1 سۋ باعانى ع1 كۇشپەن، ال تومەنگى جاعىن بيىكتىگى ھ2 سۋ باعانى ع 2 كۇشپەن قىسادى. مۇنداعى ھ2 سۋ باعانىنىڭ بيىكتىگى ھ1 بيىكتىكتەن كوپ، سوندىقتان ع 2 كۇشى دە ع 1
ع 1 كۇشتەن كوپ بولادى. دەمەك، دەنەنى سۇيىقتان ىعىستىراتىن كۇش جانە ع 2 كۇشتەرىنىڭ ايىرماسىنا تەڭ، ياعني عى═ع 2 - ع 1
سونىمەن، سۇيىققا باتىرىلعان دەنەگە وسى دەنەنى سۇيىقتان ىعىستىراتىن كۇش ارەكەت ەتەدى.
تىرەك - سىزبالار:
F=pS=ρghS؛
Fى=F2 - F1=ρgh2S - ρgh1S=ρgS(h2 - h1)= ρghS= ρgV؛
Fى= ρس gVد نەمەسە Fا= ρس gVد
ارحيمەد كۇشى: Fا= ρس gVد
3. توپقا تاپسىرما
اۋادا نەمەسە كەز – كەلگەن گازداعى دەنەگە دە ىعىستىرۋشى ارەكەت ەتەدى.
گازعا دەنەنى باتىرساق، وعان اسەر ەتەتىن ىعىستىراتىن كۇش سول دەنە ىعىستىرعان گازدىڭ سالماعىنا تەڭ بولادى. بۇل كۇش اۋىرلىق كۇشىنەن ەداۋىر از بولادى. دەگەنمەن وسى ىعىستىرۋشى كۇش ەسەبىنەن اۋا شارلارى، ديريجابلدەر جوعارى كوتەرىلەدى.
4. توپقا جۇمىس
ءپىشىنى كۇردەلى نەمەسە ۇلكەندەۋ دەنەلەردىڭ تىعىزدىعىن ارحيمەد زاڭىنا نەگىزدەلگەن گيدروستاتيكالىق ولشەۋ ءادىسى ارقىلى انىقتاۋعا بولادى.
5. ساباقتى قورىتىندىلاۋ. ۆيدەو روليك. ارحيمەد كۇشىنە ارنالعان
6. سەرگىتۋ ءساتى. /روليك/
7. فيزيكالىق تاجىريبەلەر
/1. جۇمىرتقا مەن تۇزدى سۋ، 2. ستاكانداعى سۋ مەن ءپىشىنى ءار ءتۇرلى دەنە، دينامومەترمەن جۇك، ستاكانداعى سۋ/
8.. ەسەپ شىعارۋ.
ا/ كولەمى 0، 8م3 دەنە سۋعا باتىرىلعاندا وعان قانداي ىعىستىرۋشى كۇش ارەكەت ەتەدى؟ سۋدىڭ تىعىزدىعى 1000كگ/م3
ب/ كەروسينگە كولەمى 100 سم3 بولاتىن دەنەگە باتىرىلعان. وسى دەنەگە ارەكەت ەتەتىن ىعىستىرۋشى كۇشتى انىقتاڭدار. كەروسيننىڭ تىعىزدىعى ρ =800كگ/م3
9. ۆەنن دياگرامماسى بويىنشا تاپسىرما
10. فيزيكالىق ديكتانت
11. كەرى بايلانىس /ءببۇ ءادىسىن قولدانۋ ارقىلى وقۋشىلار وزدەرىنە قورىتىندى جاساپ، ويلارىن بىلدىرەدى
12. ءۇي تاپسىرماسىن بەرۋ
ساباقتىڭ ماقساتى: سۋ ىشىندە دەنەگە ارەكەت ەتەتىن ىعىستىرۋشى كۇشتى انىقتاۋدى ۇيرەتە وتىرىپ ءوز بىلىك داعدىلارىن قالىپتاستىرۋ.
ساباقتىڭ ءتۇرى: توپتىق جۇمىس.
ساباق ءتيپى: جاڭا تاقىرىپتى مەڭگەرۋ.
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى: باعالاۋ پاراقتارى،، ينتەراكتيۆتى
بەلسەندى تاقتا، تاجىريبەگە قاجەتتى زاتتار./ سۋ، ستاكان، جۇمىرتقا، دينامومەتر، جۇك/.
ءپانارالىق بايلانىس: ماتەماتيكا، تاريح، گەوگرافيا، ينفورماتيكا.
ساباق بارىسى:
I. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى. وقۋشىلارمەن سالەمدەسۋ، تۇگەندەۋ جانە سىنىپ تازالىعىنا كوڭىل ءبولۋ. (2مين)
2. وتكەندى قايتالاۋ. (12مين)
ا/ سايكەستەندىرۋ ءادىسى بويىنشا ينتەراكتيۆتى تاقتامەن جۇمىس.
ب/ ەرىكتى جۇمىس /جوبا، قۇرالدارعا سيپاتتاما، ەسەپ، ەسسە جازۋ/
ۆ/ «ميعا شابۋىل» ءسوزجۇمباق شەشۋ. ءسوزۇمباقتاعى تىك تور كوزدە جاڭا ساباق تاقىرىبى شىعادى.
توپتى فيزيكالىق شامالار ارقىلى قايتا توپقا ءبولۋ.
3. جاڭا ساباقتى ءتۇسىندىرۋ. (20مين)
اۆتوبۋس ايالداماسى ءادىسى بويىنشا
/ 4 توپقا تاپسىرما بەرىلەدى، سونى وقىپ تالداۋ/
جاڭا ساباق جوسپارى.
1. ىعىستىرۋشى كۇشتىڭ ءمانى
2. ارحيمەد زاڭى
3. ىعىستىرۋشى كۇش اۋادا
4. ارحيمەد كۇشىنىڭ قولدانىلۋى
4. جاڭا ساباقتى بەكىتۋ.
ا/(فيزيكالىق تاجىريبەلەر جاساۋ) (5مين)
ب/. ەسەپ شىعارۋ. (3مين)
ۆ/ «ۆەنن» دياگراماسى بويىنشا
گ/ فيزيكالىق ديكتانت
د/ كەرى بايلانىس /ءببۇ/
6. وقۋشىلاردى باعالاۋ. (2مين)
7. ۇيگە تاپسىرما. (1مين)
1 - توپ
1. جاڭا ساباقتى ءتۇسىندىرۋ ءبىز وتكەن تاقىرىپتا مانومەتر، سورعىلار تاقىرىبىمەن تانىس بولدىق، ەندى - ارحيمەد كۇشى تاقىرىبىمەن تانىسامىز.
سۋات بەتىندە ۇلكەن بولسا دا اعاش بورەنەنىڭ ءجۇزىپ جۇرەتىنى، ال وعان تاستالعان كىشكەنە مەتالل كەسەگى باتىپ كەتەتىنى اركىمگە دە بەلگىلى. سۋدا جۇزە بىلەتىن اركىم اق سۋدىڭ وزىنە باتىرىلعان دەنەنى ىعىستىراتىنىن جاقسى بىلەدى. ادام ازداپ مالتي بىلسە، سۋ دا ونىڭ جۇزۋىنە ىقپال ەتەدى. سۇيىق تاراپىنان ارەكەت ەتەتىن بۇل كۇش قايدان پايدا بولادى؟
سۇيىققا باتىرىلعان دەنەگە ارەكەت ەتەتىن بۇل ىعىستىرۋشى كۇشتىڭ شاماسى دەنە مەن سۇيىقتىڭ قانداي سيپاتتامالارىنا بايلانىستى بولاتىنىن قاراستىرايىق. بۇل كۇشتىڭ مەنىڭ تۇڭعىش رەت ەرتەدەگى گرەك عالىمى ارحيمەد (ب. ز. ب. 287 - 212) ەسەپتەپ شىعارعان. ارحيمەدكە دەيىن دە ادامدار ىعىستىرۋشى كۇشتىڭ بار ەكەنىن بىلگەنى انىق. سۋدا كەمەلەر، قايىقتار، سالدار جۇزگەن، ىعىستىرۋشى كۇش مۇمكىندىك بەرەتىندەي دارەجەدە ولارعا جۇكتەر تيەلگەن. الايدا وسى كۇشتىڭ شاماسى نەگە تەڭ بولاتىنىن ءدال ەسەپتەپ شىعارعان ارحيمەد بولاتىن. اڭىزدا ايتىلاتىنداي، سيراكۋز پاتشاسى گەروننىڭ تاپسىرماسى بويىنشا ونىڭ ءتاجىن زەرگەر تازا التىننان جاسادى ما، الدە التىن مەن كۇمىستىڭ قوسپاسىنان جاسادى ما؟ دەگەن سۇراققا جاۋاپ تابا الماي، كوپ كۇن اۋرەلەنگەن عالىم ءبىر كۇنى تولتىرا سۋ قۇيىلعان ۆانناعا تۇسكەن كەزدە ويىنا الگى سۇراقتىڭ شەشۋى كەلگەن دەيدى. ءوزىنىڭ اشقان جاڭالىعىنا شاتتانا قۋانعان ول «ەۆريكا!» (تاپتىم!) دەپ سيراكۋز كوشەلەرىنىڭ بويىمەن ايعايلاپ جۇگىرگەن ەكەن. ءسىرا، جاڭالىق اشقان ادام ەرەكشە ءبىر سەزىمگە بولەنەتىن بولار.
2. توپقا تاپسىرما /تاقىرىپتى وقىپ، تالداۋ/
2. ارحيمەدتىڭ اشقان جاڭالىعىنىڭ ءمان - ماعىناسىن ءتۇسىنۋ ءۇشىن قاراپايىم تاجىريبە جاساپ كورەيىك. دينامومەتر ىلگەگىنە قانداي دا ءبىر دەنە ىلەيىك تە، ونىڭ شكالاسىنىڭ كورسەتۋى بويىنشا اۋىرلىق كۇشىنىڭ ءمانىن بەلگىلەپ الايىق. وسىدان كەيىن دەنەنى تولىق سۋعا باتىرايىق. دينامومەتر كورسەتۋى وزگەرگەنىن بايقايمىز. نەلىكتەن؟ دەنەنىڭ ماسساسىن وزگەرتكەنىمىز جوق. دەمەك بۇل جاعدايدا دەنەگە اۋىرلىق كۇشىنەن باسقا ونى سۋدان ىعىستىراتىن كۇش ارەكەت ەتەدى. ول كۇش قالاي پايدا بولادى؟
سۇيىقتىڭ قىسىمى تۋرالى بىلىمىمىزگە سۇيەنە وتىرىپ، وسى سۇيىققا باتىرىلعان دەنەگە قانداي كۇشتەر ارەكەت ەتەتىنىن قاراستىرايىق. دەنەنىڭ ءبۇيىر جاقتارىنا ارەكەت ەتەتىن كۇشتەر تەڭ جانە ولار ءبىرىن – ءبىرى تەڭگەرىپ تۇرادى. بۇل كۇشتەردىڭ ارەكەتىنەن تەك دەنە سىعىلادى. دەنەنىڭ ۇستىڭگى جاعىن بيىكتىگى ھ1 سۋ باعانى ع1 كۇشپەن، ال تومەنگى جاعىن بيىكتىگى ھ2 سۋ باعانى ع 2 كۇشپەن قىسادى. مۇنداعى ھ2 سۋ باعانىنىڭ بيىكتىگى ھ1 بيىكتىكتەن كوپ، سوندىقتان ع 2 كۇشى دە ع 1
ع 1 كۇشتەن كوپ بولادى. دەمەك، دەنەنى سۇيىقتان ىعىستىراتىن كۇش جانە ع 2 كۇشتەرىنىڭ ايىرماسىنا تەڭ، ياعني عى═ع 2 - ع 1
سونىمەن، سۇيىققا باتىرىلعان دەنەگە وسى دەنەنى سۇيىقتان ىعىستىراتىن كۇش ارەكەت ەتەدى.
تىرەك - سىزبالار:
F=pS=ρghS؛
Fى=F2 - F1=ρgh2S - ρgh1S=ρgS(h2 - h1)= ρghS= ρgV؛
Fى= ρس gVد نەمەسە Fا= ρس gVد
ارحيمەد كۇشى: Fا= ρس gVد
3. توپقا تاپسىرما
اۋادا نەمەسە كەز – كەلگەن گازداعى دەنەگە دە ىعىستىرۋشى ارەكەت ەتەدى.
گازعا دەنەنى باتىرساق، وعان اسەر ەتەتىن ىعىستىراتىن كۇش سول دەنە ىعىستىرعان گازدىڭ سالماعىنا تەڭ بولادى. بۇل كۇش اۋىرلىق كۇشىنەن ەداۋىر از بولادى. دەگەنمەن وسى ىعىستىرۋشى كۇش ەسەبىنەن اۋا شارلارى، ديريجابلدەر جوعارى كوتەرىلەدى.
4. توپقا جۇمىس
ءپىشىنى كۇردەلى نەمەسە ۇلكەندەۋ دەنەلەردىڭ تىعىزدىعىن ارحيمەد زاڭىنا نەگىزدەلگەن گيدروستاتيكالىق ولشەۋ ءادىسى ارقىلى انىقتاۋعا بولادى.
5. ساباقتى قورىتىندىلاۋ. ۆيدەو روليك. ارحيمەد كۇشىنە ارنالعان
6. سەرگىتۋ ءساتى. /روليك/
7. فيزيكالىق تاجىريبەلەر
/1. جۇمىرتقا مەن تۇزدى سۋ، 2. ستاكانداعى سۋ مەن ءپىشىنى ءار ءتۇرلى دەنە، دينامومەترمەن جۇك، ستاكانداعى سۋ/
8.. ەسەپ شىعارۋ.
ا/ كولەمى 0، 8م3 دەنە سۋعا باتىرىلعاندا وعان قانداي ىعىستىرۋشى كۇش ارەكەت ەتەدى؟ سۋدىڭ تىعىزدىعى 1000كگ/م3
ب/ كەروسينگە كولەمى 100 سم3 بولاتىن دەنەگە باتىرىلعان. وسى دەنەگە ارەكەت ەتەتىن ىعىستىرۋشى كۇشتى انىقتاڭدار. كەروسيننىڭ تىعىزدىعى ρ =800كگ/م3
9. ۆەنن دياگرامماسى بويىنشا تاپسىرما
10. فيزيكالىق ديكتانت
11. كەرى بايلانىس /ءببۇ ءادىسىن قولدانۋ ارقىلى وقۋشىلار وزدەرىنە قورىتىندى جاساپ، ويلارىن بىلدىرەدى
12. ءۇي تاپسىرماسىن بەرۋ
نازار اۋدارىڭىز! جاسىرىن ءماتىندى كورۋ ءۇشىن سىزگە سايتقا تىركەلۋ قاجەت.
You Might Also Like
