اسان قايعى ءسابيت ۇلى
اسان قايعى ءسابيت ۇلى.
اسان قايعى (حاسان) ءسابيت ۇلى (14 عاسىردىڭ اقىرى - 15 عاسىردىڭ باسى) - مەملەكەت قايراتكەرى، اقىن، جىراۋ، بي، فيلوسوف. ءاز جانىبەك حاننىڭ اقىلشىسى بولعان. اكەسى ءسابيت ارال ءوڭىرىنىڭ سىرداريا جاعاسىن مەكەن ەتكەن. قىزىلوردا وبلىسى شيەلى اۋدانى «جەتى اۋليە» قورىمىنداعى اسان اتا كەسەنەسى اسان قايعى مازارى دەلىنەدى.
- بۇرىن ءبىر حان بولىپتى. حاننىڭ قاسىندا ءبىر قاراشا كەدەي قوڭسىسى بولعان ەكەن. حاننىڭ مالىنىڭ سۇمەسىنەن قوزى قارىن ماي مەن ءبىر قاپ قۇرت العان ەكەن. كۇزدى كۇنى كۇزدەۋگە قونار مەزگىلدە، قاراشا: "حاننىڭ بايبىشەسى حانىمدى شاقىرىپ الىپ، وسى قۇرت پەن مايدىڭ الدىن تاتتىرىپ كەتەيىك. سوندا بىزگە قالعانى جۇعىم بولار. حانىمعا تاتتىرماي كەتكەن سوڭ بەرەكەسى بولماس" - دەيدى.
حانىمدى ۇيىنە شاقىرسا، قاراشانىڭ ۇيىنە كىرىپ شىعۋعا نامىس قىلىپ كەرىلىپ، "انە بارامىن، مىنە بارامىن" دەپ اقىرى بارماپتى. "قۇرت، مايدىڭ الدىن حانىمعا تاتتىرماي كەتپەيمىز" دەپ الگى بايعۇستار حانىمدى سارعايىپ كۇتىپ كوپ ۋاقىت كوشپەي وتىرىپ قالىپتى. كۇندەردىڭ كۇنىندە حانىم كەلە جاتسا، حاننىڭ كىسى الاتىن بۋراسى ونى قۋىپتى. حانىم ساسقانىنان، قاراشا ۇيگە قويىپ كەتىپتى. سوندا شال بايعۇس ايتقان ەكەن:
شاقىرسا كەلمەس حانىمدى،
بۋرا قۋىپ كەلتىردى.
قالجى - بۇلجى دەگىزبەي،
تۋرا قۋىپ كەلتىردى.
باستاي كور قاتىن قۇرتىڭدى،
سالا كور قاتىن مايىڭدى، -
- دەپتى. سول ايتقانداي، ءۇش رەت تويىما شاقىردىم، كەلمەدىڭ. اقىرى ءقادىرسىز، اياقسىز كەلدىڭ - اۋ اسانىم!
- راس ايتاسىڭ، ءاز جانىبەگىم. ويىڭ ۇرعاشىعا اۋعان ەكەن، - دەيدى اسان - قايعى. - ءوز بويىمداعى اعات ىسىڭە يە بولا الماعان جان ەدىڭ. سوندىقتان ايتىپ وتىرسىڭ، سەن ءوزىڭ نەگە توي قىلدىڭ، بىلەسىڭ بە؟ ءبىرىنشى رەت توي قىلدىڭ، قاراقالپاقتىڭ قىزى قاراشاش سۇلۋدى الدىم دەپ. ەكىنشى رەت توي قىلدىڭ، جايىق سۋدىڭ بويىنان داۋىل وتپەسە، جان وتپەيتىن ءۇي سالدىردىم دەپ. وعان نەسىنە كەلەيىن، - دەپ اسان جىرلاپ كەتتى:
- اي، جانىبەك حان!
ايتپاسام بىلمەيسىڭ.
جايىلىپ جاتقان حالقىڭ بار،
ايماعىن كوزدەپ كورمەيسىڭ.
قىمىز ءىشىپ قىزارىپ،
ماستانىپ قىزىپ تەرلەيسىڭ.
وزىڭنەن باسقا حان جوقتاي،
وزەۋرەپ نەگە سويلەيسىڭ؟
قورعان سالدىڭ بەينەت قىپ،
قىزمەتشىڭ جاتىر ءىشىپ - جەپ.
ون سان نوعاي ءبۇلىندى،
مۇنى نەگە بىلمەيسىڭ؟
قاتىن الدىڭ قارادان،
ايرىلدىڭ حاندىق جورادان.
ەل ۇستايتىن ۇل تاپپاس،
ايرىلار اتا مۇرادان.
مۇنى نەگە بىلمەيسىڭ؟
قۇلادىڭ قۇستىڭ ق ۇلى ەدى،
تىشقان جەپ ءجۇنى تۇلەدى.
اققۋ قۇستىڭ تورەسى،
ەن جايلاپ كولدە ءجۇر ەدى.
اڭدىسىپ جۇرگەن كوپ دۇشپان،
ەلىڭە جاۋ بوپ كەلەدى.
قۇلىڭ كەپ سەنى ولتىرەر،
وسىنى اسان بىلەدى.
مۇنى نەگە بىلمەيسىڭ؟
وسىنى كوردىم تۇسىمدە،
ءبىل دەسە دە بىلمەيسىڭ.
ەي، جانىبەك، ويلاساڭ...
قيلى - قيلى زامان بولماي ما،
سۋدا جۇرگەن اق شورتان،
قاراعاي باسىن شالماي ما؟
مۇنى نەگە بىلمەيسىڭ؟
ايتقان ءتىلدى الماساڭ،
ەندى مەنى كورمەيسىڭ!
اسانقايعىنىڭ ايتقانىنا باسىن شۇلعىعاننان باسقا حان دانەمە دەمەپتى. سول جولى ەكەۋى دوس بولىپ، جالعىز جەتىم ءجانالىنى سۇراپ الىپ قالىپتى. سول جانىبەك حان تۇسىندا قاراتاۋ اتىرابىمەن تۇركىستان توڭىرەگىنە جان - جاقتان انتالاعان كوز تىگۋشىلەر كوبەيەدى. شىعىستان مونعولدار، باتىستان ءابىلقايىر تۇقىمدارى تۇركىستانداعى ءومىرىن جۇرگىزىپ، ساۋدا-ساتتىقتى وركەندەتپەك بولادى...
ەندى ءبىرى "نە جەتىسپەيدى، نە ءعارىپ؟" دەپ سۇراپتى. سوندا قارت ابىز:
بۇل زاماندا نە ءعارىپ؟
اق قال الى بوز ءعارىپ.
جاقسىلارعا ايتپاعان،
اسىل شىرىن ءسوز ءعارىپ.
زامانداسى بولماسا،
قاريا بولار شىن ءعارىپ.
ءقادىرىن جەڭگە بىلمەسە،
بويعا جەتكەن قىز ءعارىپ.
ەل جاعالاي قونباسا؛
بەتەگەلى بەل ءعارىپ.
قاز، ۇيرەگى بولماسا،
ايدىن شالقار كول ءعارىپ.
ءمۇريتىن تاۋىپ الماسا،
ازعىن بولسا ءپىر ءعارىپ.
اتا جۇرتى بۇقارا
ءوز قولىندا بولماسا،
قانشا جاقسى بولسا دا،
قايراتتى تۋعان ەر ءعارىپ.
عالىمدى حاتيم ەتكەندەر،
ماقساتىنا جەتكەندەر،
جاس كورىلەر وتىرىپ،
الدىنان ساباق الماسا،
قاراماسا جۇزىنە،
عالىم دا بولسا ول ءعارىپ، -
اسان قايعى ءومىربايانى جۇكتەۋ
اسان قايعى (حاسان) ءسابيت ۇلى (14 عاسىردىڭ اقىرى - 15 عاسىردىڭ باسى) - مەملەكەت قايراتكەرى، اقىن، جىراۋ، بي، فيلوسوف. ءاز جانىبەك حاننىڭ اقىلشىسى بولعان. اكەسى ءسابيت ارال ءوڭىرىنىڭ سىرداريا جاعاسىن مەكەن ەتكەن. قىزىلوردا وبلىسى شيەلى اۋدانى «جەتى اۋليە» قورىمىنداعى اسان اتا كەسەنەسى اسان قايعى مازارى دەلىنەدى.
- بۇرىن ءبىر حان بولىپتى. حاننىڭ قاسىندا ءبىر قاراشا كەدەي قوڭسىسى بولعان ەكەن. حاننىڭ مالىنىڭ سۇمەسىنەن قوزى قارىن ماي مەن ءبىر قاپ قۇرت العان ەكەن. كۇزدى كۇنى كۇزدەۋگە قونار مەزگىلدە، قاراشا: "حاننىڭ بايبىشەسى حانىمدى شاقىرىپ الىپ، وسى قۇرت پەن مايدىڭ الدىن تاتتىرىپ كەتەيىك. سوندا بىزگە قالعانى جۇعىم بولار. حانىمعا تاتتىرماي كەتكەن سوڭ بەرەكەسى بولماس" - دەيدى.
حانىمدى ۇيىنە شاقىرسا، قاراشانىڭ ۇيىنە كىرىپ شىعۋعا نامىس قىلىپ كەرىلىپ، "انە بارامىن، مىنە بارامىن" دەپ اقىرى بارماپتى. "قۇرت، مايدىڭ الدىن حانىمعا تاتتىرماي كەتپەيمىز" دەپ الگى بايعۇستار حانىمدى سارعايىپ كۇتىپ كوپ ۋاقىت كوشپەي وتىرىپ قالىپتى. كۇندەردىڭ كۇنىندە حانىم كەلە جاتسا، حاننىڭ كىسى الاتىن بۋراسى ونى قۋىپتى. حانىم ساسقانىنان، قاراشا ۇيگە قويىپ كەتىپتى. سوندا شال بايعۇس ايتقان ەكەن:
شاقىرسا كەلمەس حانىمدى،
بۋرا قۋىپ كەلتىردى.
قالجى - بۇلجى دەگىزبەي،
تۋرا قۋىپ كەلتىردى.
باستاي كور قاتىن قۇرتىڭدى،
سالا كور قاتىن مايىڭدى، -
- دەپتى. سول ايتقانداي، ءۇش رەت تويىما شاقىردىم، كەلمەدىڭ. اقىرى ءقادىرسىز، اياقسىز كەلدىڭ - اۋ اسانىم!
- راس ايتاسىڭ، ءاز جانىبەگىم. ويىڭ ۇرعاشىعا اۋعان ەكەن، - دەيدى اسان - قايعى. - ءوز بويىمداعى اعات ىسىڭە يە بولا الماعان جان ەدىڭ. سوندىقتان ايتىپ وتىرسىڭ، سەن ءوزىڭ نەگە توي قىلدىڭ، بىلەسىڭ بە؟ ءبىرىنشى رەت توي قىلدىڭ، قاراقالپاقتىڭ قىزى قاراشاش سۇلۋدى الدىم دەپ. ەكىنشى رەت توي قىلدىڭ، جايىق سۋدىڭ بويىنان داۋىل وتپەسە، جان وتپەيتىن ءۇي سالدىردىم دەپ. وعان نەسىنە كەلەيىن، - دەپ اسان جىرلاپ كەتتى:
- اي، جانىبەك حان!
ايتپاسام بىلمەيسىڭ.
جايىلىپ جاتقان حالقىڭ بار،
ايماعىن كوزدەپ كورمەيسىڭ.
قىمىز ءىشىپ قىزارىپ،
ماستانىپ قىزىپ تەرلەيسىڭ.
وزىڭنەن باسقا حان جوقتاي،
وزەۋرەپ نەگە سويلەيسىڭ؟
قورعان سالدىڭ بەينەت قىپ،
قىزمەتشىڭ جاتىر ءىشىپ - جەپ.
ون سان نوعاي ءبۇلىندى،
مۇنى نەگە بىلمەيسىڭ؟
قاتىن الدىڭ قارادان،
ايرىلدىڭ حاندىق جورادان.
ەل ۇستايتىن ۇل تاپپاس،
ايرىلار اتا مۇرادان.
مۇنى نەگە بىلمەيسىڭ؟
قۇلادىڭ قۇستىڭ ق ۇلى ەدى،
تىشقان جەپ ءجۇنى تۇلەدى.
اققۋ قۇستىڭ تورەسى،
ەن جايلاپ كولدە ءجۇر ەدى.
اڭدىسىپ جۇرگەن كوپ دۇشپان،
ەلىڭە جاۋ بوپ كەلەدى.
قۇلىڭ كەپ سەنى ولتىرەر،
وسىنى اسان بىلەدى.
مۇنى نەگە بىلمەيسىڭ؟
وسىنى كوردىم تۇسىمدە،
ءبىل دەسە دە بىلمەيسىڭ.
ەي، جانىبەك، ويلاساڭ...
قيلى - قيلى زامان بولماي ما،
سۋدا جۇرگەن اق شورتان،
قاراعاي باسىن شالماي ما؟
مۇنى نەگە بىلمەيسىڭ؟
ايتقان ءتىلدى الماساڭ،
ەندى مەنى كورمەيسىڭ!
اسانقايعىنىڭ ايتقانىنا باسىن شۇلعىعاننان باسقا حان دانەمە دەمەپتى. سول جولى ەكەۋى دوس بولىپ، جالعىز جەتىم ءجانالىنى سۇراپ الىپ قالىپتى. سول جانىبەك حان تۇسىندا قاراتاۋ اتىرابىمەن تۇركىستان توڭىرەگىنە جان - جاقتان انتالاعان كوز تىگۋشىلەر كوبەيەدى. شىعىستان مونعولدار، باتىستان ءابىلقايىر تۇقىمدارى تۇركىستانداعى ءومىرىن جۇرگىزىپ، ساۋدا-ساتتىقتى وركەندەتپەك بولادى...
ەندى ءبىرى "نە جەتىسپەيدى، نە ءعارىپ؟" دەپ سۇراپتى. سوندا قارت ابىز:
بۇل زاماندا نە ءعارىپ؟
اق قال الى بوز ءعارىپ.
جاقسىلارعا ايتپاعان،
اسىل شىرىن ءسوز ءعارىپ.
زامانداسى بولماسا،
قاريا بولار شىن ءعارىپ.
ءقادىرىن جەڭگە بىلمەسە،
بويعا جەتكەن قىز ءعارىپ.
ەل جاعالاي قونباسا؛
بەتەگەلى بەل ءعارىپ.
قاز، ۇيرەگى بولماسا،
ايدىن شالقار كول ءعارىپ.
ءمۇريتىن تاۋىپ الماسا،
ازعىن بولسا ءپىر ءعارىپ.
اتا جۇرتى بۇقارا
ءوز قولىندا بولماسا،
قانشا جاقسى بولسا دا،
قايراتتى تۋعان ەر ءعارىپ.
عالىمدى حاتيم ەتكەندەر،
ماقساتىنا جەتكەندەر،
جاس كورىلەر وتىرىپ،
الدىنان ساباق الماسا،
قاراماسا جۇزىنە،
عالىم دا بولسا ول ءعارىپ، -
اسان قايعى ءومىربايانى جۇكتەۋ
You Might Also Like
-
ساباق تاقىرىبى: ءسابيت مۇقانوۆ. ساياتشى وراز اڭگىمەلەرى
