InfoHub Logo

قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ عىلىم جانە جوعارعى ءبىلىم مينيسترلىگى
ش. ءۋاليحانوۆ اتىنداعى كوكشەتاۋ ۋنيۆەرسيتەتى  كەاق
3 كۋرس ستۋدەنتى: تالعات ۇلى داۋرەن
ءبىلىم بەرۋ باعدارلاماسى: 6ۆ01504- نەگىزگى مەكتەپتەگى حيميا جانە بيولوگيا
عىلىمي جەتەكشى: تلەۋوۆا ز.ش.، دارىسكەر

كىرىسپە
1 Artemisia Absinthium اششى جۋسانى
1.1 Artemisia Absinthium اششى جۋساننىڭ حيميالىق قۇرامى
1.2 اششى جۋساننىڭ ماڭىزى جانە قولدانىلۋى
2 ەكسپەريمەنتتىك ءبولىم
2.1 شيكىزاتتى دايىنداۋ كەزەڭدەرى
2.2 Artemisia Absinthium اششى جۋساننىڭ ورگانولەپتيكالىق جانە فيزيكالىق–حيميالىق كورسەتكىشتەرى
2.3 Artemisia absinthium اششى جۋساننىڭ ساپالىق قۇرامىن انىقتاۋ ءۇشىن تابيعي قوسىلىستاردى ءبولىپ الۋ جانە فراكسيالاۋ
2.4 Artemisia Absinthium اششى جۋساننىڭ سۋلى سىعىندىسىنىڭ ساپالىق قۇرامىن زەرتتەۋ
2.5 Artemisia Absinthium اششى جۋساننىڭ سۋلى– ءسپيرتتى سىعىندىسىنىڭ ساپالىق قۇرامىن زەرتتەۋ
2.6 Artemisia Absinthium اششى جۋساننىڭ سۋلى جانە ءسپيرتتى سىعىندىسىن يامر–سپەكتروسكوپيا ادىسىمەن زەرتتەۋ
قورىتىندى
قولدانىلعان ادەبيەتتەر

كىرىسپە

ادام كەيبىر وسىمدىكتەردى ءار ءتۇرلى اۋرۋلاردى ەمدەۋگە پايدالانۋعا بولاتىندىعىن العاشقى كەزەڭنەن باستاپ-اق بىلگەن. ودان بىرنەشە مىڭ جىلدان كەيىن دارىلىك وسىمدىكتەردى ەمگە پايدالانۋدىڭ ءمان-جايى حالىق اراسىندا اۋىزدان اۋىزعا تارالىپ، كەيىننەن قاعازعا جازىلا باستاعان. ءابۋ-ناسىر ءال-فارابي، ءابۋ-الي يبن-سينا، بەرۋني، ءال-دجۋرجاني، ت.ب ورتا عاسىرلاردا ءومىر سۇرگەن شىعىس عالىمدارى قازاق مەديسيناسىنىڭ دامۋىنا، اسىرەسە دارىلىك وسىمدىكتەردى تانىپ پايدالانۋعا زور ىقپال ەتتى. ونىڭ ىشىندەگى ماڭىزدىسى – جۋسان. ۇلان – بايتاق دالامىزدىڭ قاي قيىرىنا بارساق تا، ونى كەزدەستىرەمىز. جۋسان ارعى – بەرگى قيىرى اتتى ادامعا ايشىلىق الىس جول بولاتىن كەڭ – بايتاق جەرىمىزدىڭ ءسانىن كىرگىزىپ تۇرعان سەكىلدى كورىنەدى. جۋسان – كۇردەلى گۇلدەر تۇقىمداسىنا جاتاتىن وسىمدىك، كوپ جىلدىق، كەيدە ءبىر نە ەكى جىلدىق شوپتەسىن وسىمدىكتەر، شالا بۇتا. جۋسان جەر بەتىندەگى وسىمدىكتەردىڭ ىشىندە ەڭ اششىسى. ونىڭ پايدالى جاقتارى جەتەرلىك. لاتىندار بۇل ءشوپتى ارتەميزيا دەپ اتايدى. شوپتەسىن وسىمدىكتەردىڭ دارىلىك قاسيەتتەرىن اشقان ارتەميد قۇدايدىڭ قۇرمەتىنە وسىلاي اتاعان. ەرتەرەكتە وليمپيادا ويىندارىندا جەڭىپ شىققاندارعا سىيلىق رەتىندە جۋساننان جاسالعان سۋسىن ىشكىزەتىن بولعان. جۋساننىڭ دارىلىك ءشوپ رەتىندە ەرەكشە ءمانى بار. ونىڭ تۇڭباسى كوبىنەسە اس قورىتۋ جۇمىسىن جاقسارتۋعا، تاماق ىشۋگە ىنتالاندىرۋعا قولدانىلادى. تۇقىمداس وسىمدىكتەردىڭ ىشىندە ەمدىك قاسيەتى بار وسىمدىك شيكىزاتتارىن ىزدەۋ پەرسپەكتيۆتى. بۇل ماقساتتا ءوزىنىڭ الۋان تۇرلىگى، تارالۋى مەن ۇلكەن شيكىزاتتىق قورى بار.

Artemisia Absinthium اششى جۋسانىن حالىق مەديسينادا قولدانىلادى. بۇنىڭ سەبەبى Artemisia Absinthium اشى جۋساننىڭ بىرەگەي حيميالىق قۇرامى بولىپ تابىلادى. ءشوپتىڭ ەمدىك قاسيەتتەرىن ونىڭ تابيعي، بيولوگيالىق  بەلسەندى كومپونەنتتەرىمەن بايىتىلعانى تۇسىندىرەدى. جەرۇستى بولىگىندە گۇلدەنۋ كەزەڭىندە بيولوگيالىق بەلسەندى كومپونەنتتەرى ەڭ جوعارعى  كونسەنتراسيانى كورسەتەدى.

وسىعان وراي، اتالعان عىلىمي-زەرتتەۋ جۇمىسىنىڭ ماقساتى: Artemisia Absinthium اششى جۋسانىنىڭ فيزيكالىق-حيميالىق قۇرامىن انىقتاۋ.

جۇمىستىڭ مىندەتتەرى:

– Artemisia Absinthium اششى جۋسانىنىڭ ورگانولەپتيكالىق كورسەتكىشتەرىن انىقتاۋ؛

– Artemisia Absinthium اششى جۋسانىنىڭ سۋلى جانە ءسۋلى-سپيرتتى سىعىندىسىنىڭ  فيزيكالىق-حيميالىق قاسيەتتەرىن قاراستىرۋ؛

– Artemisia Absinthium اششى جۋسانىنىڭ حيميالىق قۇرامىن يامر-سپەكترومەتريا ءادىسى ارقىلى زەرتتەۋ.

جۇمىستىڭ وزەكتىلىگى:

Artemisia Absinthium اششى جۋسانىنىڭ حيميالىق قۇرامىن يامر-سپەكترومەتريا ادىسىمەن زەرتتەۋ.

جۇمىستىڭ جاڭالىعى:

ەمگە شيپا، جانعا داۋا، قۇندىلىعى وتە جوعارى، ەڭ قاسيەتتى وسىمدىكتىڭ ءبىرى – Artemisia Absinthium اششى جۋسانىنىڭ قۇرامىن جان – جاقتى قاراستىرۋ.

1 Artemisia Absinthium اششى جۋسانى

اششى جۋسان (لات. Artemisia Absinthium) – استرالىلار تۇقىمداسىنا جاتاتىن، كۇردەلى گۇلدىلەر تۇقىمداسى. اششى جۋساننىڭ بىرنەشە اتاۋى بار. ولار: اق جۋسان، ەمشى جۋسان، اششى ەرمەن جۋسان، دالالى جۋسان. بيىكتىگى 60–100 سم كەيدە 120 سم–گە جەتەتىن كوپجىلدىق شوپتەسىن تامىرساباقتى وسىمدىك. ساباقتارى جەكە، ءتۇزۋ ورنالاسقان، سىزىقشالارى بار، كوپ جاپىراقتى، جوعارى جاقتارى بۇتاقتانعان. ساباقتارىنىڭ تومەنگى جاقتارى ۇزىن ساعاقتى، ساعاقتىڭ ءتۇبى لانسەت ءتارىزدى بولىك. ساباقتىڭ ورتاڭعى بولىگىندەگىلەردىڭ ساعاقتارى قىسقا، ساعاق ءتۇبىنىڭ بولىكتەرى بولمايدى. بارلىعى ءۇش قاۋىرسىندى سالالانعان. گۇل جاپىراقشالارى ساعاقسىز، قاراپايىم قاۋىرسىندى. گ ۇلى سارى ءتۇستى تۇتىكتى. ورتانعى گۇلدەرىندە اتالىق پەن انالىق بولادى. ال شەتكى گۇلدەرىندە تەك اتالىقتارى بولادى. گۇلدەرى جيناقتالعان گ ۇلى–سەبەتتى شار ءپىشىندى، ديامەترى 4 مم دەيىن جەتەدى. گۇلىندە 3–4، 94% سانتونين. جەمىسى قونىرلاۋ، ۇزىنشا، داندەرىنىڭ ۇشى ۇشكىرلەۋ، ۇزىندىعى 1مم، ايدارسىز، 1000 ءدانىنىڭ سالماعى 0،1گرامم. شىلدە–تامىز ايلارىندا گۇلدەپ، تامىز–قىركۇيەكتە جەمىسى جەتىلەدى. اششى جۋسان تۇقىم ارقىلى جانە ۆەگەتاتيۆتى جولمەن كوبەيەدى. تۇقىم ارقىلى كوبەيۋى ءۇشىن تۇقىمداردى جيناۋ قاجەت. جينالعان تۇقىمدار قاتارلارمەن ەگىلەدى. تۇقىمداردىڭ وسۋىنە قاراي وسىمدىكتى سيرەتۋ قاجەت. سيرەتۋ ۇردىسىنەن كەيىن ەڭ جاقسى وسىمدىكتەر قالادى. بىرنەشە اپتا وتكەن سوڭ اششى جۋساندى قولدانۋعا بولادى.

تارالۋ ايماعى. Artemisia Absinthium اشى جۋسانى ەۆروپا، سولتۇستىك افريكا، باتىس ازيادان پايدا بولعان دەپ سانالادى. قازاقستاننىڭ بارلىق اۋداندارىندا كەزدەسەدى، تەك قانا قۇمدى شولەيت ايماعىندا وسپەيدى. جۋساننىڭ قازاقستاندا 81 ءتۇرى وسەدى. قازاقستان فلورا بويىنشا سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىنىڭ ايماعىندا 24 ءتۇرى تارالعان [1]. جۋساننىڭ ەڭ كوپ تارالعان كەپپەشوپتەرىنىڭ تۇرلەرى: بورتە جۋسان (A. Austriaca L.)، اششى جۋسان (A. absinthium Jacq.)، قارا جۋسان (A. vulgaris L.)، جازىق جۋسان (A. campestris L.)، سۇر جۋسان (A. glauca Pall.)، جاپىراقتى جۋسان (A. latifolia Ledeb.) جانە ت.ب.

ەكولوگياسى. ىلعال–سۇيگىش ءارامشوپ رەتىندە اۋىل ماڭىندا، جول بويىندا، باقتا، باۋ–باقشادا، ەگىستىك، تىڭايعان جانە شالعىندى جەردە، ورماندا، بۇتا ارالىعىندا، تاۋدىڭ تومەنگى، ورتا بەلدەۋىندە وسىپ-ونەدى. كەيدە ۇللكەن قاۋ قۇرىپ وسەدى، اسىرەسە تاۋ القاپتارىندا. قورى. ەسەپتەلىنبەگەن، سەبەبى وندىرىسكە دەگەن تابيعي شيكىزاتى جەتكىلىكتى [2].

1.1 Artemisia Absinthium اششى جۋساننىڭ حيميالىق قۇرامى

اششى جۋساندى حالىق مەديسينادا قولدانىلادى. بۇنىڭ سەبەبى اشى جۋساننىڭ بىرەگەي حيميالىق قۇرامى بولىپ تابىلادى. ءشوپتىڭ ەمدىك قاسيەتتەرىن ونىڭ تابيعي، بيولوگيالىق بەلسەندى كومپونەنتتەرىمەن بايىتىلعانى تۇسىندىرەدى. جەرۇستى بولىگىندە گۇلدەنۋ كەزەڭىندە بيولوگيالىق  بەلسەندى كومپونەنتتەرى ەڭ جوعارعى  كونسەنتراسيانى كورسەتەدى. اششى جۋساننىڭ قۇرامىن زەرتتەۋگە نەگىزدەلگەن كوپتەگەن جۇمىستاردا ونىڭ قۇرامىن كىرەتىن زاتتار تۋرالى مالىمەتتەر بەرىلگەن. سونىڭ ىشىندە، سەسكۆيتەرپەنويدتار تۋىندىلارى (انابسينتين، ارتامارين، ارتاماريدين، ارتاميريدينين، ارتابسين، ماتريسين، انابسين، ابسينتوليد، يزوابسينتين، ارتابسينتوليدتەر A،B،C،D) كەزدەسەدى، قۇرامىندا تۋيون، حامازۋلەن، گۆايازۋلەن، كەتوپەلەنوليد ا، كەتوپەلەنوليد ۆ، گيدروكسيكەتوپەلەنوليد، α، β-كاريوفيللەن ،  γ-سەلينەن، بيزابولەن، 2-مەتيل-6-مەتيلەنيل-10-پ-توليلۋندەسەن-2، 2-مەتيل-6-مەتەلينيل-10n-توليلۋندەكان، ميرسەن، α-پينەن، تۋييل ءسپيرتى، نەرول، تۋييلاسەتاتى بار ەفير مايلارى (0،12-0،8%) دا بولادى. بۇل ەفير مايلارى اششى جۋساننىڭ گۇلدەۋى كەزىندە، ال جاپىراقتارىندا گۋلدەۋگە دەيىنگى كەزەڭدە جيناقتالادى. جۋسان قۇرامىندا پوليساحاريدتەر، ساپونيندەر، فلاۆونويدتار (ارتەميتين، كۆەرسەتين، كەمپفەرول، يزورامنەتين، اپيگەنين)، فيتونسيدتەر، اسكوربين قىشقىلى، شايىرلى جانە يلەنەتىن زاتتار، ارتەميزەتين، كاروتين جانە ورگانيكالىق زاتتار (يانتار قىشقىلى) دا كەزدەسەدى. اششى جۋسان تامىرى كومىرسۋلارعا وتە باي، سونىڭ ىشىندە ينۋلين كوپ مولشەردە كەزدەسەدى. كۋماريندەردەن سكوپولەتين، ۋمبەلليفەرون دە بار [3].

وسى اتالعان زاتتاردىڭ ىشىندەگى ماڭىزدى تۇرلەرىنە جالپى سيپاتتاما.

اششى گليكوزيدتەر. گليكوزيدتەر – ءبىرقاتار مونو نەمەسە وليگوساحاريدتەردىڭ سپيرتتەرمەن، اميندەرمەن، فەنولدارمەن، مەركاپتاندارمەن قوسىندىسىنان تۋاتىن زات. ءتۇزىلۋى گليكوزيلترانسفەرازالاردىڭ، ال ىدىراۋى گليكوزيدازالار اسەرىمەن وتەدى. گليكوزيدتەردىڭ ءبىر ءتۇرى – نۋكلەوزيدتەر. گەتەروسيكلدى ازوت نەگىزى بار ريبوزالار مەن دەزوكسيريبوزالاردان تۇرادى. نۋكلەين قىشقىلدارىنىڭ قۇرامىنا كىرەدى. ولار ءشوپتىڭ دامىنە جاۋاپ بەرەدى. اششى گليكوزيدتەر اس قورىتۋ ورگاندارىنىڭ جۇمىسىن جاقسارتادى جانە ءوت ايداۋشى ەففەكتكە يە. سونىمەن قاتار، تريحومونوزا، حلاميديوزا، زەڭدى ينفەكسيالار (ونىڭ ىشىندە كانديدوز) قوزدىرعىشتارىن جويادى [4،5].

فلاۆونويدتار. تابيعي پوليفەنولدى قوسىلىستاردىڭ كلاسىنا جاتادى. ولار تابيعاتتا وتە ءجيى كەزدەسەدى. ونىڭ قۇرامىندا كوپتەگەن ءارتۇرلى بوياۋشى پيگمەنتتەر بولادى (فلاۆوندار، فلاۆونولدار، انتوسيوندار، جانە تاعى باسقالارى). بۇل پيگمەنتتەر وسىمدىكتەردىڭ جوعارعى جانە تومەنگى بولىكتەرىندە كوپ مولشەردە كەزدەسىپ وتىرادى. ولار  ءتۇسسىز جانە سارى كريستالدى زاتتار. فلاۆونويدتاردىڭ ءار الۋاندىلىعى گيدروكسيلدەۋ، مەتوكسيلدەۋ، اسيلدەۋ ارقىلى انىقتالادى. وسىمدىكتەردەن مونو–، دي–، تري–، تەترا–، پەنتا– گەكسامەتوكسيتۋىندىلارى بولىنگەن. Artemisia Absinthium اششى جۋساننىڭ حيميالىق قۇرامىنداعى فلاۆونويدتارىنىڭ ءبىرى ارتەميزەتين، تابيعي انتيبيوتيك بولىپ تابىلادى. ارتەميزەتين باكتەريالاردىڭ كوبەيۋىن توقتاتىپ، ىشەك تاياقشاسىن جانە كوكىرىندى تاياقشالاردى جويادى. ىسىكتەردىڭ قابىنۋىن باسىپ زالالسىزداندىرادى.

يلىك (تانيندەر) زاتتار. يلىك زاتتار دەپ جوعارى مولەكۋلالى، ءبىر–بىرىمەن گينەتيكالىق بايلانىستى تابيعي فەنولدى قوسىلىستى ايتادى. بۇل زاتتار وسىمدىكتەردىڭ جەر استى جانە جەر ءۇستى مۇشەلەرىندە جيناقتالادى. مەديسينادا تۇتقىر ءدارۋ تۇرىندە پايدالانۋ بىلجىر قابىقتا ودان ءارى قابىنۋعا كەدەرگى بولاتىن پلەنكانىڭ (ۇلكەن قابىرشاقتىڭ) جاسالۋىنا بايلانىستى، ال جاراعا جاعىلعان تانين قاندى ۇيىتادى جانە قاندى توقتاتاتىن ءدارۋ رەتىندە قولدانىلادى. اششى جۋسانداعى يلىك زاتتارى جارانى تەز ارادا ەمدەۋگە اسەر ەتەدى. سونىمەن قاتار قان كەتۋدى توقتاتىپ، ينفەكسيالارمەن كۇرەسەدى.

ورگانيكالىق قىشقىلدار. ورگانيكالىق قىشقىلدار – (قۇمىرسقا، سىركە، ءسۇت، ماي، ءپيروجۇزىم، يانتار، وكسيانتار، الفا–گليۋتارلى، ليمون، يزوليمون جانە ت.ب.). وسىمدىكتەردە ەفير نەمەسە تۇز ءتۇرىنىڭ بوس كۇيىندە بەلگىلى مولشەرىن قۇرايدى. ورگانيكالىق قىشقىلدار كوپ مولشەردە جيدەكتەردە، تۇقىمداردا، جەمىستەردە، جاپىراقتاردا، بۇتاقتاردا، تامىرلاردا جينالادى. ورگانيكالىق قىشقىلدار اعزادا ءتۇرلى فۋنكسيالاردا قاتىسادى، بەلگىلى فارماكولوگيالىق بەلسەندىلىك كورسەتەدى: بىرەۋى اتەروسكلەروز دامۋىن ەسكەرتسە، باسقالارى زات الماسۋدا بەلسەندى قاتىسىپ قىشقىلدى – نەگىز تەپە–تەڭدىگىن ۇستاپ سەكرەتورلىق بەز جۇمىسىنا اسەر ەتەدى.  

ەفير مايلارى – وسىمدىكتەردىڭ گۇلىندە، جاپىراعى مەن جەمىسىندە كەزدەسەتىن كۇشتى ءيىستى جەڭىل، ۇشاتىن زات. ەفير مايى، اسىرەسە ءارتۇرلى ميكروبتارمەن، ۆيرۋستارمەن كۇرەسۋگە وتە اسەرلى. سونىمەن قاتار، جۇرەك–قان تامىرى جۇيەسىنىڭ قىزمەتىن، اسقازان – ىشەك قىزمەتىن جاقسارتۋعا جانە قاقىرىق تۇسىرۋگە مۇمكىندىك تۋعازادى [6].

ميكروەلەمەنتتەر. توپىراقتا، تاۋ جىنىستارىندا، قازبا كومىرلەردە، تابيعي جانە مينەرالدى سۋلاردا، ورگانيزمدەردە (از مولشەردە 0،01 – 0،1% نە ودان تومەن) كەزدەسەتىن حيميالىق ەلەمەنتتەر. Artemisia Absinthium اششى جۋساننىڭ حيميالىق قۇرامىندا كەلەسىدەي ميكروەلەمەتتەر بار: سينك، بروم،  سەلەن، كالسيي، ماگنيي،  موليبدەن.

دارۋمەندەر. اششى جۋساننىڭ قۇرامىندا ا، ۆ (ۆ2، ۆ3، ۆ6، ۆ9)، س، رر دارۋمەندەرى بار: ا  دارۋمەنى كوزدىڭ كورۋ پروسەسىنە قاتىسادى. بۇل دارۋمەننىڭ ءوسىپ-ونۋ جانە زات الماسۋ ءۇشىن ماڭىزى وتە زور؛ ۆ دارۋمەنى اعزاداعى سۋلاردى ەرىتەتىن دارۋمەن بولىپ سانالادى، ينسۋلت ءقاۋپىن ازايتادى؛ ۆ1 دارۋمەنى اعزادا دۇرىس زات الماسۋى ءۇشىن اسا قاجەت؛ ۆ2 دارۋمەنى (ريبوفلاۆين) بيولوگيالىق توتىعۋ پروسەستەرىنە قاتىسادى؛ ۆ3 دارۋمەنى نيكوتين قىشقىلى حولەستەرين دەڭگەيىن ازايتا الاتىن قاسيەتكە يە جانە گيپەرليپەميا كەزىندە پايدالانىلا الادى؛ ۆ6 دارۋمەنi (پيريدوكسين) اقۋىزداردىڭ قۇرامداس بولىگى بولىپ تابىلاتىن امين قىشقىلدارىنىڭ الماسۋى نا قاتىسادى؛ رر دارۋمەنى (نياسين) كومىرسۋلار الماسۋىن جاقسارتادى؛ س دارۋمەنى توتىعۋ-توتىقسىزدانۋ پروسەسسىنە، اقۋىزدىڭ تۇزىلۋىنە قاتىسادى.

فيتونسيدتەر. فيتونسيدتىك قاسيەتى بار اششى جۋسان ەرتە زاماننان بەرى حالىقتىق مەديسينادا كەڭ قولدانىلىپ كەلدى. فيتوسيدتەردىڭ ەمدىك كۇشى ءبىرقاتار جۇرەك، جۇيكە جۇيەسىنىڭ اۋرۋلارىن ەمدەگەن كەزدە ايقىن بىلىنەدى. سونىمەن قاتار باكتەريسيدتى شىعاراتىن، ساڭىراۋقۇلاققا قارسى اسەرى بار ورگانيكالىق قوسىلىستى كومپلەكستەر بولىپ تابىلادى [7].

اششى جۋساننىڭ تامىرى مەن ءشوبىنىڭ حيميالىق  قۇرامىنا كەلەسى زاتتار كىرەدى. بيسيكلدى مونوتەرپەنويدتار 0،5–2%، تۋيول (10–25 %)، تۋيون (10 % -كە جۋىق) پينەن جانە تاعى باسقالارى. سونىمەن قاتار ازۋلەنوگەندى سەسكۆيتەرپەندى لاكتوندار، جۋسانعا اششىلىق قاسيەت بەرەتىن – ارتابين، ابسينتين (ديمەر ارتابسين). جۋساننىڭ مايىنىڭ جاسىل-كوك ءتۇسى ازۋلەنگە نەگىزدەلگەن. سونىمەن قاتار قۇرامىندا: فلاۆونويدتار، ورگانيكالىق قىشقىلدار، يلەنەتىن زاتتار جانە ت.ب. ورگانيكالىق قوسىلىستار [8] كەزدەسەدى.

1.2 اششى جۋساننىڭ ماڭىزى جانە قولدانىلۋى

ءبىزدىڭ ەلىمىزدىڭ باي وسىمدىكتەر الەمى ەرتەدەن-اق ادام بالاسىنا قىزمەت ەتىپ كەلەدى. قازاقستان تۇرعىندارى ءتىرى تابيعاتپەن ءداستۇرلى بايلانىستا، ولار ەرتەدەن-اق وزدەرىنىڭ اينالاسىنداعى وسىمدىكتەردى جانە ولاردىڭ كۇندەلىكتى تۇرمىستاعى پايداسى تۋرالى جاقسى بىلگەن. سولاردىڭ ءبىرى – اششى جۋسان.

جۋسان جەر بەتىندەگى وسىمدىكتەردىڭ ەڭ اششىسى. ونىڭ پايدالى جاقتارى جەتەرلىك. لاتىندار بۇل ءشوپتى ارتەميزيا دەپ اتايدى. شوپتەسىن وسىمدىكتەردىڭ دارىلىك قاسيەتىن اشقان ارتەميد قۇدايدىڭ قۇرمەتىنە وسىلاي دەپ اتاعان. شوپتەسىن وسىمدىكتەردىڭ دارىلىك قاسيەتتەرىن اشقان ارتەميد قۇدايدىڭ قۇرمەتىنە وسىلاي اتاعان. ەرتەرەكتە وليمپيادا ويىندارىندا جەڭىپ شىققاندارعا سىيلىق رەتىندە جۋساننان جاسالعان سۋسىن ىشكىزەتىن بولعان. جۋساننىڭ دارىلىك ءشوپ رەتىندە ەرەكشە ءمانى بار. ونىڭ تۇڭباسى كوبىنەسە اس قورىتۋ جۇمىسىن جاقسارتۋعا، تاماق ىشۋگە ىنتالاندىرۋعا قولدانىلادى. اششى جۋسان دارىلىك وسىمدىك، مەديسينادا كەلەسى اۋىرۋلاردى ەمدەۋگە پايدالانىلادى:

قاتەرلى ىسىككە قارسى ەم: قازاقستاندا ماماندار قاتەرلى ىسىككە قارسى جەرگىلىكتى جۋساننان ءدارى جاساپ شىعاردى. دارىگەرلەردىڭ ايتۋى بويىنشا، بۇل ءدارى باۋىر، وكپە جانە ءسۇت بەزدەرىندە پايدا بولعان ىسىكتەردى ەمدەۋگە جانە ولاردىڭ الدىن الۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. 1997 جىلى «ارگلابين»پرەپاراتىنىڭ جاسالۋى  قازاقستان ءۇشىن ۇلكەن جانالىق بولعان ەدى. العاشقى سىناق بارىسىندا ءدارىنى قابىلداعان 72 اۋرۋدىڭ 44%–دا ىسىكتىڭ توقتاۋى بايقالعان ەكەن. قاتەرلى ىسىكتى ساۋلەمەن ەمدەۋ بارىسىندا «ارگلوبين» قولدانىلسا، ناۋقاستاردىڭ ەمدەلۋى  95%–عا كوتەرىلەدى. ال، فيتوحيميالىق ينستيتۋتىنىڭ مامانى ناۋان جانعابىلوۆتىڭ ايتۋىنشا، قازاقستاندا سىناقتان وتكەن كەزدە ءدارىنىڭ شوپتەن جاسالعاندىقتان ادامنىڭ ساۋ ورگاندارىنا زاقىم تيگىزبەيتىندىگى انىقتالعان.  «ارگلوبين» پرەپاراتىنىڭ جالپى قولدانىسقا ەنگىزىلگەنىنە 15 جىلداي ۋاقىت بولدى. وسى جىلدار ىشىندە ول الەمدە تەندەسى جوق ءدارى ەكەنىن دالەلدەدى. مۇنى، ءتىپتى، شەت ەلدىڭ عالىمدارى دا مويىنداپ وتىر. بۇگىنگە ءۇش مىڭنان استام ناۋقاس وسى ءدارىنىڭ ارقاسىندا دەرتىنەن كۇلانتازا ايىقتى [9].

وبىردى اششى جۋسانمەن ەمدەۋ: اقش  عالىمدارى قىتايدا ەجەلدەن بەرى وبىرعا قارسى قولدانىلىپ كەلگەن جۋساننىڭ تۋىندىسى اششى جۋسان –ارتيمەزينيندى اشتى. بۇل قوسىلىس 16 ساعات ىشىندە 98% قاتەرلى جاسۋشالاردى جويا الادى. اسىرەسە، ونى وكپە وبىرى كەزىندە قولدانىلادى. ەجەلگى ۋاقىتتا ونى ماليارييعا قارسى قولدانعان، ال كازىرگى كەزدە ونكولوگياعا قارسى قولدانىلادى.  وبىردى ەمدەۋ ءۇشىن اششى جۋساننىڭ مامىر مەن ماۋسىم ايلارىنىڭ ورتاسىنا دەيىن جينالعان جاس وسىندىلەرى قولدانىلادى، سەبەبى ولار كۇشتى اسەرگە يە. ءبىر ستاكان قايناعان سۋعا ءبىر شاي قاسىق ۇگىتىلگەن اششى جۋسان الىنادى. 40 مينۋت تۇندىرادى جانە سۇزەدى. ستاقاننىڭ 1/3 بولىگىن كۇنىنە 3 رەت اس قابىلداۋدىڭ الدىندا ءبىر اپتا بويى قابىلدايدى. اششى جۋساننىڭ قۇرامىندا  توكسيندەر بولعاندىقتان، جۋسانمەن ەمدەۋ شاعىن كۋرستارمەن وتەدى. ەمدەلۋ كۋرسى كەزىندە ءۇزىلىس جاساپ وتىرۋ قاجەت. تۇنبانى ىشكە قابىلداۋمەن قاتار، ونى سىرتتاي ىسىككە كومپرەسس رەتىندە قولدانۋعا بولادى. بۇل جاعدايدا ءۇزىلىسسىز قولدانۋعا بولادى [10].

الكوگولگە تاۋەلدىلىكتى اششى جۋسانمەن ەمدەۋ:الكوگولگە تاۋەلدىلىكتى ەمدەۋ ءۇشىن شوپتەر قوسپاسىن جيناۋ قاجەت. ونىڭ ەڭ باستى كومپونەنتى اششى جۋسان بولىپ تابىلادى. 20 گرامم اششى جۋسان مەن 80 گرامم ورمەلەگىش تيميان ارالاستىرىلادى. ءبىر اس قاسىق شيكىزاتقا ءبىر ستاكان قايناتىلعان سۋ قۇيىلادى. 5 مينۋت قايناتىلادى، ودان كەيىن سۋىتىلىپ، تۇندىرىلادى جانە سۇزىلەدى. ستاكاننىڭ 1/3 بولىگىن كۇنىنە 3 رەت ءبىر اي بويى قولدانادى. ودان كەيىن 1 اي ءۇزىلىس جاساپ، ەمدەۋ كۋرسىن  ءارى قاراي جالعاستىرادى. ەمدەۋ بارىسىندا اۋرۋدا الكوگولگە دەگەن  جيىركەنىش سەزىمى پايدا بولا باستايدى، قانى توكسيندەردەن تازارادى [11].

جاتىر ىسىگىن اششى جۋسانمەن ەمدەۋ: ميوما–بۇل قازىرگى ۋاقىتتا اششى جۋساننىڭ تۇنباسىمەن ەمدەلەتىن قاتەرلى ەمەس ىسىك. دايىنداۋ ءتارتىبى: ەكى اس قاسىق شيكىزاتقا 1/2 ليتر سپيرت نەمەسە اراق قۇيۋ ارقىلى جاسالىنادى.  10 كۇن بويى تۇندىرىلادى.  بۇل تۇنبانى كۇنىنە ەكى رەت 1 شاي قاسىقتان اس قابىلداۋ بارىسىندا قولدانادى. ەمدەۋ كۋرسى – 14 كۇنگە سوزىلادى. كەيىننەن ءبىر اي ءۇزىلىس جاساپ، وڭ ناتيجە كورسەتپەسە ەمدەۋ كۋرسىن قايتالاۋعا بولادى. تۇنبانى توڭازىتقىشتا ساقتاۋ قاجەت. سيپاتتالعان  ەمدەۋلەردى قولدانۋ كەزىندە ەستە ساقتاۋ قاجەت: قان ازدىق، جۇكتىلىكتىڭ كەز–كەلگەن ايىندا جانە ەمىزۋ كەزىندە تەك قانا جۋسان ەمەس، باسقا دا توكسيندى قاسيەتتەرى بار شوپتەردى دارىگەردىڭ رۇقساتىنسىز الدىن–الا قولدانۋعا بولمايدى [12].

Artemisia  Absinthium اششى جۋساننىڭ ەفير مايى. Artemisia absinthim اششى جۋساننىڭ قۇرامىندا ەفير مايى 2%–عا دەيىن بولادى. باستاپقى شيكىزاتقا بايلانىستى ءتۇسى سارى، قويۋ–جاسىل كەيبىر جاعدايلاردا كوك ءتۇستى بوياۋ الادى. اششى جۋساننىڭ ەفير مايىنىڭ باستى ەرەكشەلىگى ونىڭ اششى ءدامى جانە تارتىمدى ءيىسى بولىپ سانالادى.

Artemisia Absinthium اششى جۋسانىنىڭ ەفير مايىنىڭ حيميالىق قۇرامى. حيميالىق قۇرامى بويىنشا بىرەگەي. ەمدىك كومپونەنتتەرى: انتيسەپتيكالىق، قابىنۋعا قارسى، قۇرتتارعا قارسى بولىپ كەلەدى. ولار: تۋيون (باسقا اتاۋى مونوتەرپين) – تابيعي زات، مىقتى نەيروتوكسين، ميدىڭ گامماامينومايلى قىشقىلىنا ماڭىزدى نەيرومەدياتورىنا اسەر ەتەدى جانە گالليۋسيناسيا مەن تىرىسۋعا اكەلىپ سوعۋى مۇمكىن.

- حامازۋلەن سايكەس سەسكۆيتەرپەندى سپيرتتەر، قىشقىلدار مەن لاكتوندار ارەكەتتەسۋى ناتيجەسىندە پايدا بولادى. قابىنۋعا قارسى ايرىقشا قاسيەتى بار.

- ميرسەن اۋرۋدى باساتىن جانە قابىنۋعا قارسى قاسيەتى بار. جۇيكە جۇيەسىن تىنىشتاندىراتىن اسەرگە يە.

- كامفورا قۇرامىندا وتتەگى بولاتىڭ تابيعي جاعدايدا پايدا بولعان ورگانيكالىق قوسىلىس. ول اق نەمەسە ءتۇسسىز ۇنتاق رەتىندە تابيعاتتا كەزدەسەدى. گرانۋلالارى كريستال تۇرىندە بولادى.

- مونوتەرپەنى ەكى يزوپرەندى فراگمەنتتەردەن قۇرالعان تابيعي كومىرسۋلار [13].

الۋ تاسىلدەرى مەن جولدارى. ەفير مايى اششى جۋسانىنىڭ كەپتىرىلگەن جاپىراقتارى مەن گۇلدەرىنەن الىنادى. ەفير مايىن الۋ ءادىسى كەلەسىدەي  ساتىلاردان تۇرادى: بالعىن ءشوپتى جينايدى، جۋادى جانە كەپتىرەدى؛ وسىمدىكتى دوڭگەلەك ءتۇپتى كولباعا ورنالاستىرادى، وعان ءزايتۇن مايىن قۇيىپ، تىعىزداپ جابادى؛ ەفير مايىن 10 كۇن تۇندىرىپ دايىندىعىن ءتۇس بويىنشا انىقتايدى. ماي قويۋ جاسىل نەمەسە مەرۋەرت ءتۇستى بولادى [14].

Artemisia Absinthium اششى جۋسانىنىڭ ەفير مايىنىڭ ادام اعزاسىنا اسەرىنىڭ ماڭىزدىلىعى مىنادا: اسقازان–شەك جۇمىستارىننىڭ فۋنكسياسىن تۇراقتاندىرادى؛  باۋىر جۇمىسىنىنىڭ بۇزىلۋىندا قولدانىلادى؛ گاستريت جانە اسقازان جاراسىندا قولدانىلادى؛ قۇرتاردان تازارتادى؛ دەنە قىزۋىن تومەندەتەدى؛ كارديوتۇراقتاندىرۋشى اسەرگە يە؛ تۇماۋ برونحيالدىق دەمىكپەدە قولدانىلادى؛ ەستۋ قابىلەتىن جاقسارتادى؛ ريەۆماتيزم، ارتريت كەزىندە اۋىرۋدى جەنىلدەتەدى؛ كۇيزەلىس، نيەۆروز بەلگىلەرىمەن كۇرەسەدى؛ مي جۇمىسىن جوعارلاتادى؛ ۇيقىسىزدىقپەن كۇرەسەدى [15].

Artemisia Absinthium اششى جۋسانىنىڭ ەفير مايىنىڭ سىرتقى قولدانۋ ادىستەرى. جۋسان مايى ماسساجعا ارنالعان قوسپالاردا ريەۆماتيزىمدىك، ارتريتتىك اۋىرۋلارعا قارسى قولدانادى. ول ءۇشىن جۋساننىڭ ەفير مايىنىڭ 2–3 تامشىسىن جاي مايعا نەمەسە وسىمدىك مايىنىڭ 10مل–نە قوسىپ جاقپا مايى رەتىندە پايدالانادى [16]. تىنىس الۋ جولدارىنىڭ اۋىرۋى كەزىندە ينگالياسيا جاساۋعا  Artemisia Absinthium اششى جۋسانىنىڭ ەفير مايى قولدانىلادى. ءبىر ستاقان ىستىق سۋعا 1–2 تامشى ەفير مايىن قوسىپ، ودان كەيىن بۋىمەن 5-7 مينۋت تىنىس الادى. Artemisia Absinthium اششى جۋسانىنىڭ ەفير مايىنىڭ كومپرەسستەرى كۇيىكتەردى جەنىلدەتەدى ،جارانى قالپىنا كەلتىرەدى. ول ءۇشىن جۋساننىڭ ەفير مايىنىڭ 5–6 تامشىسىن جاي مايعا نەمەسە وسىمدىك مايىنىڭ 10مل–نە قوسىپ، زاقىمدانعان تەرى بولىگىنە جاعادى.

Artemisia Absinthium اششى جۋسانىنىڭ ەفير مايىنىڭ قارسى كورسەتىلىمدەرى. Artemisia Absinthium اششى جۋسانىنىڭ ەفير مايىن جۇكتىلىك كەزىندە قولدانۋعا بولمايدى. مولشەردەن ارتىق قولدانۋ نەمەسە ۇزاق قولدانۋ كونۆۋلسياعا، گالليۋسيناسياعا، باس اينالۋىنا، تۇيىلۋگە، تىرىسۋعا جانە جەكە جۇيەسىنىڭ بۇزىلۋى

2. ەكسپەريمەنتتىك ءبولىم

2.1 شيكىزاتتى دايىنداۋ كەزەڭدەرى

جۋساندى گۇلدەي باستاعان ۋاقىتتا جينايدى. ونى جوعارعى جاعىنان ۇزىندىعى 25 سم–دەي ەتىپ، جۋان بۇتاقشالارىن الماي، پىشاقپەن نەمەسە وراقپەن كەسەدى. سيرەك جاعدايدا جۋسان جاپىراقشالارىن ماۋسىم ايىندا تامىر تۇسىنداعى جانە ءىرى بۇتاقتارىنداعى جاپىراقشالارىن گۇلدەگەنگە دەيىن الىپ تاستاپ دايىندايدى. جۋسان جيناۋدى ۋاقىتىنان كەشىكتىرمەۋ قاجەت، سەبەبى كەش قالسا، گۇلدەر سارى ءتۇسىن جوعالتىپ، قوڭىرلانادى، ال جاپىراقشالارىندا قوڭىر ءتۇستى داقتار پايدا بولادى، سونىمەن قاتار جۋساندى كەپتىرگەندە ول ءوز تابيعي ءتۇسىن جوعالتادى.

شيكىزاتتى قاراڭعى، كولەڭكەلى جەردە نەمەسە تەمپەراتۋراسى 22–30 °س بولاتىن كەپتىرگىشتە كەپتىرەدى، وسىمدىكتى ونىڭ بۇتاقتارى مەن جاپىراقشالارى سىنعىش كۇيگە اينالعانعا دەيىن ءجيى اۋدارىپ وتىرادى.  زەرتتەۋگە الىنعان اششى جۋسان اقمولا وبلىسى، ەڭبەكشىلدەر اۋدانى دالالىق ايماعىنان ماۋسىم ايىندا جوعارىدا بەرىلگەن ادىستەمە بويىنشا جينالدى. شيكىزات ۋنيۆەرسيتەتتىڭ زەرتحانالىق جاعدايىندا 20-25°س تەمپەراتۋرادا، جابىق، قاراڭعى سورەلەردە بۇتاقتارى مەن جاپىراقشالارى سىنعىش كۇيگە اينالعانعا دەيىن اۋدارىلىپ، كەپتىرىلدى جانە كەيىنگى زەرتتەۋلەر ءۇشىن ساقتالىندى.

زەرتتەۋ جۇمىستارىنا وسىمدىكتىڭ جوعارى، جۇمساق بولىگى، ياعني بۇتاقشالارى مەن جەمىستەرى پايدالانىلدى.

2.2 Artemisia Absinthium اششى جۋساننىڭ ورگانولەپتيكالىق جانە فيزيكالىق-حيميالىق كورسەتكىشتەرى

زەرتتەۋگە الىناتىن جۋساننىڭ جان-جاقتى قاراستىرىلۋى بۇل شيكىزاتتىڭ ءتۇپنۇسقالىعى مەن ءونىمساپالىعىن جانە قاۋىپسىزدىك كورسەتكىشتەرىن قاراستىرۋدى تالاپ ەتەدى. ول ءۇشىن ورگانولەپتيكالىق، فيزيكالىق جانە حيميالىق اناليز ادىستەرىنىڭ ماڭىزى زور.

اتالعان ادىستەرى نەگىزىندەگى زەرتتەۋلەر ناتيجەسى بويىنشا سايكەستەندىرۋ كورسەتكىشتەرى، سونىڭ ىشىندە ورگانولەپتيكالىق كورسەتكىشتەرى قاراستىرىلدى  (1 – كەستە).

1 – كەستە. Artemisia Absinthium اششى جۋساننىڭ ورگانولەپتيكالىق كورسەتكىشتەرى

كورسەتكىشتەرى	ءنورماتيۆتى قۇجات بويىنشا	ءىس جۇزىندە
سىرتقى ءتۇرى	گۇلدى سەبەتشە، ءتىلىمدى ساباقتى جانە جاپىراق  ءپىشىنى 1-دەن 7-مم	گۇلدى سەبەتشە، ءتىلىمدى ساباقتى، جاپىراق ءپىشىنى 5–6 مم-دەي
ءتۇسى	سۇر – جاسىل، كۇمىستەي – سۇر	سۇر – جاسىلداۋ
ءيىسى	اروماتتى، ەرەكشە، كۇشتى ءيىستى	ارنايى ەرەكشە كۇشتى ءيىسى بار
ءدامى	تاتىمدى اششى	ازداپ اشىلاۋ

الىنعان مالىمەتتەر نەگىزىندە زەرتتەلەتىن شيكىزاتتىڭ ءنورماتيۆتى قۇجاتتىڭ تالاپتارىنا سىرتقى ءتۇرى، ءيىسى، ءدامى، ءتۇسى جانە ءتۇپنۇسقالىعى ساي  ەكەندىگى دالەلەدەندى [18].  جۋساننىڭ ءونىمساپالىعىن انىقتاۋ كەلەسى فيزيكالىق – حيميالىق كورسەتكىشتەردى انىقتاۋ ارقىلى جۇرگىزىلەدى – ۇگىتۋ دارەجەسى، ىلعالدىعى، ورگانيكالىق قوسپالار مولشەرى، مينەرالدى قوسپالار مولشەرى (2 –كەستە).  

2 – كەستە. Artemisia Absinthium اششى جۋساننىڭ فيزيكالىق – حيميالىق كورسەتكىشتەرى

فيزيكالىق-حيميالىق كورسەتكىشتەرى
ۇگىتۋ دارەجەسى، مم	7مم
ىلعالدىعى، %	13%
قوسپالار مولشەرى (ورگانيكالىق جانە مينەرالدىق قوسپالارى)	بوگدە يىستەرى جوق، كوگەرۋ، ءشىرۋدىڭ بايقالمايدى

شيكىزاتتىڭ ۇگىتۋ دارەجەسى  7مم – دەن اسپايدى، سەبەبى  ديامەترى 0،5مم ەلەۋىش ارقىلى وتەتىن زات مولشەرى ستاندارتقا ساي بولۋى قاجەت.

زەرتتەلەتىن جۋساننىڭ ىلعىلدىعى ستاندارتقا ساي 13 پايىزدان اسپايدى.

بوگدە يىستەر، كوگەرۋ، ءشىرۋدىڭ بولماۋى شيكىزاتتىڭ دايىنداۋ، كەپتىرۋ جانە ترانسپورتتالۋ ەرەجەسىنە ساي ەكەندىگىن كورسەتەدى. زەرتتەلىنەتىن شيكىزاتتىڭ الدىن-الا ءنورماتيۆتى قۇجاتتار تالاپتارىنا ساي تەكسەرىلۋى زەرتتەۋ ناتيجەسىنىڭ مالىمەتتەرىن عىلىمي زەرتتەۋ جۇمىستارىنا قولدانۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.

2.3 Artemisia absinthium اششى جۋساننىڭ ساپالىق قۇرامىن انىقتاۋ ءۇشىن تابيعي قوسىلىستاردى ءبولىپ الۋ جانە فراكسيالاۋ

Artemisia absinthium اششى جۋساننىڭ ساپالىق قۇرامىن انىقتاۋ ءۇشىن تابيعي قوسىلىستاردى ءبولىپ الۋ جانە فراكسيالاۋعا ارنالعان قۇرىلعىسى جينالدى.Artemisia absinthium اششى جۋساننىڭ ساپالىق قۇرامىن انىقتاۋ ءۇشىن، الدىمەن سۋلى سىعىندىسى دايىندالدى. سۋلى سىعىندى دايىنداۋ كەلەسى ادىستەمە ارقىلى جۇرگىزىلدى: 5،0 گ شيكىزاتتى  دوڭگەلەك ءتۇپتى كولباعا سالىپ، ۇستىنە 50 مل تازارتىلعان سۋ قۇيىپ، ەكستراگەنت قايناي باستاعاننان باستاپ 1 ساعات بويى قايناپ جاتقان سۋ مونشاسىندا كەرى توڭازىتقىش ارقىلى قىزدىرىلدى. سىعىندى سۋىتىلىپ، ءسۇزىلىپ، شيكىزاتقا قايتادان سۋ قۇيىلىپ، قىزدىرىلىپ؛ وپەراسيا ءۇش رەت جۇرگىزىلدى. ءۇش سىعىندى ءبىر–بىرىنە قوسىلىپ، ارالاستىرىلدى. ءبولىپ الىنعان سۋلى سىعىندى كەيىن جان–جاكتى زەرتتەلدى. Artemisia absinthim اششى جۋسانىنىڭ قۇرامىنداعى كۋماريندەردى، فەنولكاربوندىق قىشقىلداردى، فلاۆونويدتاردى سۋلى–ءسپيرتتى سىعىندىنى قولدانۋ ارقىلى انىقتالدى.

سۋلى–ءسپيرتتى سىعىندىنى الۋ كەلەسى ادىستەمە ارقىلى جۇرگىزىلدى: 5،0 گ شيكىزاتتى دوڭگەلەك ءتۇپتى كولباعا سالىپ، ۇستىنە 60 مل 70%–دىق ەتيل ءسپيرتىن قۇيىپ، ەكستراگەنت قايناي باستاعاننان باستاپ 1 ساعات بويى قايناپ جاتقان سۋ مونشاسىندا كەرى توڭازىتقىش ارقىلى قىزدىرىلدى. سىعىندى سۋىتىلىپ، ءسۇزىلىپ، شيكىزاتقا قايتادان 40 مل ەتيل سپيرت قۇيىلىپ، ەكستراگەنت قايناعان ۋاقىتىن بەلگىلەپ الىپ، كەيىن تاعى 15 مينۋت قايناتىلدى. ەكى سىعىندى ءبىر–بىرىنە قوسىلىپ، ارالاستىرىلدى [19].

2.4 Artemisia Absinthium اششى جۋساننىڭ سۋلى سىعىندىسىنىڭ ساپالىق قۇرامىن زەرتتەۋ

كومىرسۋلاردى ساپالىق انىقتاۋ:  كومىرسۋلاردى ساپالىق انىقتاۋ ءۇشىن پوليفەنولدى قوسىلىستاردان تازارتىلعان Artemisia absinthium اششى جۋساننىڭ سىعىندىسى قولدانىلادى [20] .

بوس قانتتاردى انىقتاۋ.

1. بەرتران رەاكسياسى: 1 مل تازارتىلعان سۋلى سىعىندى مەن 1 مل فەلينگ سۇيىقتىعىن سۋ مونشاسىندا قىزدىرعان كەزدە قىزعىلت - قىزىل مىس (ءى) وكسيدى تۇنباعا ءتۇستى (1-سۋرەت ).

1-سۋرەت. قىزىل ءتۇستى تۇنبا ءتۇزىلۋى

2. نەسسلەر رەاكتيۆىمەن رەاكسياسى: 1 مل تازارتىلعان سۋلى سىعىندىعا 1 مل نەسسلەر رەاكتيۆى قۇيىلىپ، قايناپ تۇرعان سۋ مونشاسىندا  قىزدىرىلدى. قۇرامىندا بوس قانت بولعاندىقتان  سىناپتىڭ (ءى) وكسيدى قارا ءتۇستى تۇنباعا ءتۇستى [21،22،23] (2–سۋرەت).

2-سۋرەت. قارا ءتۇستى تۇنبا ءتۇزىلۋى

Artemisia absinthium اششى جۋساننىڭ سۋلى سىعىندىسىن زەرتتەۋ ناتيجەسى بويىنشا تۇزىلگەن وزگەرىستەر ونىڭ قۇرامىندا كومىرسۋلاردىڭ بار ەكەندىگىن دالەلدەيدى.

ورگانيكالىق قىشقىلداردى ساپالىق انىقتاۋ.

اسكوربين قىشقىلىن انىقتاۋ: Artemisia absinthium اششى جۋساننىڭ سۋلى سىعىندىسىمەن ساپالىق رەاكسيالار جۇرگىزىلدى.

كاليي پەرماگاناتى ەرتىندىسىمەن ارەكەتتەسۋى: 1 مل كاليي پەرماگاناتى ەرتىندىسىنە قۇرامىندا اسكوربين قىشقىلى بار سۋلى سىعىندى قوسىلدى. ەرىتىندىنىڭ جارتىلاي  تۇسسىزدەنۋى بايقالدى (Mnو₄ ^– يونىنىڭ Mn²⁺ يونىنا توتىعۋىنا دەيىن) [24،25] ،(3–سۋرەت ).

3–سۋرەت. ەرىتىندىنىڭ جارتىلاي  تۇسسىزدەنۋى

رەاكسيا وڭ ناتيجەگە كورسەتتى. Artemisia absinthium اششى جۋساننىڭ قۇرامىندا اسكوربين قىشقىلى بار ەكەندىگى وسى وزگەرىسكە ساي انىقتالدى.

تانيندەردى ساپالىق انىقتاۋ: Artemisia absinthium اششى جۋساننىڭ قۇرامىنداعى تانيندەردى انىقتاۋ ءۇشىن ساپالىق رەاكسيالار كەلەسىدەي  جۇرگىزىلدى [26،27]، (3–كەستە).

3– كەستە. اششى جۋساننىڭ Artemisia absinthium قۇرامىنداعى تانيندەردى انىقتاۋ

№	رەاكسيا شارتتارى	زەرتتەۋ ناتيجەسى	ەسكەرتپە
1	5–6 تامشى سۋلى سىعىندىعا 1–2 تامشى تەمىر–ءاممونييلى شايىرى قوسىلدى	ەرتىندى جاسىل تۇسكە بويالدى	وڭ ناتيجە
2	5 مل سۋلى سىعىندىعا 5–6 تامشى 0،5 %–تىك جەلاتين ەرىتىندىسى مەن 1 تامشى كونسەنترلى تۇز قىشقىلى قوسىلدى	ەرىتىندىنىڭ لايلانۋى بايقالدى	وڭ ناتيجە
3	5–6 تامشى سۋلى سىعىندىعا بىرنەشە تامشى تەمىر (ءىىى) ءحلوريدى ەرىتىندىسىن قۇيىلدى	ەرىتىندىنىڭ قارايۋى بايقالدى	وڭ ناتيجە
4	5  تامشى سۋلى سىعىندىعا 1–2 تامشى كاليي بيحروماتى ەرتىندىسى قوسىلدى	ەرىتىندىنىڭ قوڭىر تۇسكە بويالۋى بايقالدى	وڭ ناتيجە
5	5 مل سۋلى سىعىندىنى 0،1 ن تۇز قىشقىلىمەن  قىشقىلداندىرىپ، 3 تامشى 10%–تىك قورعاسىن اسەتاتى ەرتىندىسى قوسىلدى	سارعىش ءتۇستى تۇنبا پايدا بولدى	وڭ ناتيجە

جۇرگىزىلگەن ساپالىق رەاكسيالاردىڭ نەگىزىندە Artemisia absinthium اششى جۋساننىڭ قۇرامىندا كوندەنساسياعا قابىلەتتى تانيندەردىڭ بار ەكەنىن  بايقاۋعا بولادى.

كۋماريندەردى ساپالىق انىقتاۋ: Artemisia اbsinthium اششى جۋسان قۇرامىنداعى كۋماريندەردى كەلەسىدەي تاجىريبە ارقىلى انىقتالدى. 5 مل سۋلى ءسپيرتتى سىعىندىعا 10 تامشى 10%–تىك  مەتيل سپيرتىندەگى كاليي گيدروكسيدى قوسىلىپ 5 مينۋت سۋ مونشاسىندا قىزدىرىلدى. سارعىش ءتۇس پايدا بولدى. كەيىننەن ەرىتىندىنى ەكى بولىككە ءبولىنىپ، ءبىرىنشى بولىككە – 5 مل تازارتىلعان سۋ قوسىلىپ ارالاستىرىلدى، 10%–تىك حلورسۋتەك قىشقىلىمەن بەيتاراپتاندىرىلدى. وسى كەزدە ەرىتىندىنىڭ لايلانۋى بايقالدى (4–سۋرەت).

4–سۋرەت. ءبىرىنشى پروبيركادا ەرىتىندى لايلاندى

ەكىنشى بولىككە 0،1 مل ديازورەاكتيۆتى قوسقان كەزدە قىزىل–قوڭىر ءتۇس پايدا بولدى (5-سۋرەت).

5– سۋرەت. ەكىنشى پروبيركادا ەرىتىندىنىڭ قىزىل–قوڭىر تۇسكە بويالدى

بۇل ناتيجەلەر Artemisia absinthium اششى جۋسان قۇرامىندا كۋماريندەردىڭ بار ەكەنىن كورسەتەدى.

2.5 Artemisia Absinthium اششى جۋساننىڭ سۋلى–ءسپيرتتى سىعىندىسىنىڭ ساپالىق قۇرامىن زەرتتەۋ

Artemisia absinthim اششى جۋسانىنىڭ قۇرامىنداعى فلاۆونويدتاردى ساپالىق انىقتاۋ كەلەسى تاجىريبەلەر ارقىلى جۇرگىزىلدى (4–كەستە).

4–كەستە. Artemisia absinthim اششى جۋسانىنىڭ قۇرامىنداعى فلاۆونويدتاردى ساپالىق انىقتاۋ

№	تاجىريبەنىڭ ءوتۋ جاعدايلارى	زەرتتەۋ ناتيجەسى	ەسكەرتپە
1.	سۋلى–ءسپيرتتى سىعىندىعا ماگنيي جارعاقشالارى، كەيىننەن تامشىلاتىپ كونسەنترلى حلورسۋتەك قىشقىلى قوسىلدى	ەرتىندى قىزىل تۇسكە بويالدى	وڭ ناتيجە
2.	سۋلى–ءسپيرتتى سىعىندىعا ناتريي گيدروكاربوناتى ەرتىندىسى قوسىلدى	ەرتىندى جاسىل–كوك تۇسكە بويالدى	وڭ ناتيجە
3.	سۋلى–ءسپيرتتى سىعىندىعا 1%–دىق تەمىر ءحلوريدى(ءىىى) قوسىلدى	ەرتىندى جاسىل–قوڭىر تۇسكە يە بولدى	وڭ ناتيجە
4.	سۋلى–ءسپيرتتى سىعىندىعا بىرنەشە تامشى 2%–دىق ءاليۋمينييحلوريدىنىڭ ەرتىندىسى قوسىلدى	ەرتىندىدە سارى–جاسىل ءتۇس بايقالدى	وڭ ناتيجە
5.	ءسۋلى-سپيرتتى سىعىندىعا بور قىشقىلىنىڭ 10%–دىق جانە ليمون قىشقىلىنىڭ سۋسىز اسەتونداعى ەرتىندىسى قوسىلدى	ەرتىندى سارى تۇسكە يە بولدى	وڭ ناتيجە

بۇل تاجىريبەلەر قورتىندىسى بويىنشا زەرتتەلىنىپ وتىرعان Artemisia absinthim اششى جۋسانىنىڭ قۇرامىندا فلاۆونويدتار بار ەكەندىگى دالەلدەنىپ وتىر.

سەسكۆيتەرپەندى لاكتونداردى ساپالىق انىقتاۋ: Artemisia absinthim  اششى جۋسانىنىڭ قۇرامىنداعى سەسكۆيتەرپەندەردى ساپالىق انىقتاۋ ءۇشىن جۇقا قاباتتى حروماتوگرافيا ءادىسى قولدانىلدى.  ەكى جۇقا قاباتتى حروماتوگرافيا  قاعازىنا باستاپقى بەلگى (ستارت) بەلگىلەندى. بەلگىگە  بىرنەشە رەت انىق كورىنگەنگە دەيىن ءسۋلى-سپيرتتى سىعىندىسى تامىزىلىپ، كەپتىرىلدى. ءبىرىنشى جۇقا قاباتتى حروماتوگرافيا قاعازىن الدىن-الا دايىندالىپ قويىلعان قوزعالمالى فازا ديەتيل ەفيرىنە سوڭعى شەككە كوتەرىلگەنشە دەيىن ورناتىلدى. ەكىنشى جۇقا قاباتتى حروماتوگرافيا قاعازىن بەنزول-اسەتون (9:1) ەرتىندىسىنە سوڭعى شەكككە كوتەرىلگەنشە دەيىن ورناتىلدى. سەسكۆيتنەرپەندى لاكتوندار جۇقا قاباتتى حروماتوگرافيا قاعازىندا ءتۇرلى بوياۋلارعا يە بولدى (5- كەستە).

5-كەستە. سەسكۆيتەرپەندى لاكتونداردى حروماتوگرافيالىق تالداۋ

زەرتتەلگەن شيكىزات	ەرتىندى جۇيەلەرىندەگى Rf ولشەمى		زەرتتەۋ ناتيجەسى		ەسكەرتپە
	ءى	ءىى	ءى	ءىى	ءى	ءىى
Artemisia absinthim اششى جۋسانىنى	0،3	0،35			+	+

 

2.6 Artemisia Absinthium اششى جۋسانىنىڭ سۋلى جانە سۋلى – ءسپيرتتى سىعىندىسىن يامر – سپەكتروسكوپيا ادىسىمەن زەرتتەۋ

Artemisia absinthium اششى جۋسانى سۋلى سىعىندىسىنىڭ  يامر سپەكترلەرىنىڭ تالداۋى. سپەكترلەر ش.ءۋاليحانوۆ اتىنداعى كوكشەتاۋ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ زەرتحاناسىندا «Jeol» (جاپونيا) كومپونياسىنىڭ JNN–ECA 400 يامر- سپەكترومەترىندە تىركەلگەن. سپەكترومەتردىڭ جۇمىس جيىلىگى ¹ن جانە ¹³س يادرولارىندا، سايكەسىنشە 400 جانە 100 مگس-كە تەڭ جاعدايدا ءوتتى. تالداۋ قالىپتى تەمپەراتۋرادا D₂O ەرتىندىسىن قولدانۋ ارقىلى جۇرگىزىلدى. حيميالىق ىعىسۋلار ميلليوندىق ۇلەسپەن (ppm) كورسەتىلگەن. 6-سۋرەتتە 3،84–12،67 ارالىعىندا حيميالىق ىعىسۋلار بايقالادى، سپەكترلەر يدەنتيفيكاسيالاۋ ناتيجەسىندە بۇل قوسىلىس قۇرامىندا ارتەميزين  فلاۆونويدىنىڭ بار ەكەندىگى ايقىن كورسەتىلگەن.

6 – سۋرەت. اششى جۋسان سۋلى سىعىندىسىنىڭ  قۇرامىنداعى ارتەميزين فلاۆانويدىنىڭ ¹ن يامر سپەكترى

بەرىلگەن سپەكترلەرگە (7-سۋرەت) سايكەس اششى جۋساننىڭ سۋلى سىعىندىسىنىڭ قۇرامىندا: 1) 0،59 – 2،63 ميلليوندى ۇلەس سيگنالدارى ارالىعىندا مەتيلدى جانە مەتيلەندى توپتارى  بايقالدى؛ 2) 3،88 – 4،08 ميلليوندى ۇلەس سيگنالدارى ارالىعىندا مەتوكسي توبى مەن فلاۆونويدتار بايقالدى؛ 3) 6،00 – 8،50 ميلليوندى ۇلەس سيگنالدارى ارالىعىندا اروماتتى كومىرسۋتەكتەر مەن باسقا دا فلاۆونويدتار بولاتىنىن كورسەتەدى.

7 – سۋرەت. اششى جۋساننىڭ سۋلى سىعىندىسىنىڭ ¹ن  يامر سپەكترلەرى

كەستەدە بەرىلگەن ماندەر زەرتتەلەتىن زاتتىڭ بەلگىلى ءبىر بولىگىنىڭ نەمەسە توبىنىڭ سيگنالدارىن بايقاۋ ءۇشىن قولدانىلادى (6 - كەستە).

6-كەستە. اششى جۋسان فۋنكسيونالدى توپ كومپونەنتتەرى مەن مۋلتيپلەتتىگى

سيگنال	فۋنكسيونالدى توپ	مۋلتيپلەتتىگى	δ، ppm
1	CH3- ، CH2-	s	0،59 – 2،63
2	CH3و -	s، d، t	3،88 – 4،08
3	Aروماتتى كومىرسۋتەكتەر جانە باسقا فلاۆونويدتار	s، dd	6،00 – 8،50

اrtemisia absinthium اششى جۋسانى ءسۋلى-سپيرتتى سىعىندىسىنىڭ يامر سپەكترلەرىنىڭ تالداۋى. Artemisia absinthium اششى جۋسانى ءسۋلى-سپيرتتى سىعىندىسىنىڭ يامر سپەكترلەرىنىڭ تالداۋى جوعارىداعىداي جۇرگىزىلدى. بەرىلگەن سپەكترلەرگە (8 – سۋرەت) سايكەس اششى جۋسان قۇرامىندا: 1) 0،49 – 2،50 ميلليوندى ۇلەس سيگنالدارى ارالىعىندا مەتيلدى جانە مەتيلەندى توپتار  سيگنالدارى تۇرىندە بايقالدى؛ 2) 2،70 – 5،50 ميلليوندى ۇلەس سيگنالدارى ارالىعىندا مەتوكسي توپ پەن فلاۆونويدتار  سيگنالدارى تۇرىندە بايقالدى؛ 3) 5،60 – 8،50 ميلليوندى ۇلەس سيگنالدارى ارالىعىندا اروماتتى كومىرسۋتەكتەر مەن باسقا دا فلاۆونويدتار بولاتىنىن كورسەتەدى.

8 – سۋرەت. اششى جۋساننىڭ ءسۋلى-سپيرتى سىعىندىسىنىڭ ¹ن يامر سپەكترلەرى

7 – كەستەدە بەرىلگەن ماندەر اششى جۋساننىڭ سۋلى – ءسپيرتتى سىعىندىسىنىڭ بەلگىلى ءبىر بولىگىنىڭ نەمەسە توبىنىڭ سيگنالدارىن بايقاۋ ءۇشىن قولدانىلادى

7-كەستە. اششى جۋساننىڭ ¹ن يامر-سپەكترى جانە فۋنكسيونالدى توپ كومپەنەنتتەرى

سيگنال	فۋنكسيونالدى توپ	مۋلتيپلەتتىگى	δ، ppm
1	CH3- ، CH2-	s	0،49 – 2،50
2	CH3و-	s، d، t	2،70 – 5،50
3	Aروماتتى  كومىرسۋتەكتەر جانە باسقا فلاۆونويدتار	s، dd	5،60 – 8،50

قورىتىندى

Artemisia Absinthium اششى جۋساننىڭ زەرتتەۋ ناتيجەلەرىن تالقىلاۋ:

 - ورگانولەپتيكالىق كورسەتكىشتەرىنورماتيۆتى قۇجاتتىڭ تالاپتارىنا سايكەس؛

 - اششى جۋساننىڭ فيزيكالىق-حيميالىق كورسەتكىشتەرى انىقتالدى؛

 - سۋلى سىعىندىسىنىڭ ساپالىق قۇرامىندا ورگانيكالىق قىشقىلدار، تانين جانە كۋمارين، كومىرسۋلار، اسكوربين قىشقىلى بار؛

 - ءسۋلى-سپيرتتى سىعىندىسىنىڭ ساپالىق قۇرامىندا فلاۆونويدتار، ال قاعازدى حروماتوگرافيا نەگىزىندە سەسكۆيتەرپەندى لاكتوندار انىقتالدى؛

 - ن يامر سپەكترلەرى نەگىزىندە سالىستىرمالى تۇردە اششى جۋساننىڭ سۋلى جانە ءسۋلى-سپيرتتى سىعىندىسىنىڭ قۇرامىنداعى فۋنكسيونالدى توپتارى – مەتيل، مەتيلەن، مەتوكسي توپتارى، اروماتتى كومىرسۋتەكتەر جانە فلاۆونويدتار بار ەكەندىگى انىقتالدى. ياعني، يامر-سپەكترومەتريا ءادىسى ارقىلى  Artemisia Absinthium اششى جۋسانىنىڭ حيميالىق قۇرامىن زەرتتەۋ ونىڭ قولدانۋ اياسىنا ساي ماڭىزدىلىعىن اشىپ كورسەتە الادى.

قولدانىلعان ادەبيەتتەر ءتىزىمى

1.    قازاقستاننىڭ فلوراسى. ت.8. [ Solanaceae – Compositae]. الماتى، 1998.
2.    بوتانيكالىق يلليۋستراسيا «Köhler's Medizinal–Pflanzen». 1997.
3.    سيەۆەرين ا.پ. يزۋچەنيە حيميچەسكوگو سوستاۆا ي فارماكولوگيچەسكوي اكتيۆنوستي كومپلەكسوۆ بيولوگيچەسكي اكتيۆنىح ۆەششەستۆ، ۆىدەلەننىح يز شروتا پولىني گوركوي. كۋرسك 2013
4.    قازاقستاننىڭ يلليۋستىرلىك وسىمدىكتەرىنىڭ انىقتاماسى. ت.2.الما–اتا،1997.
5.    جۋمابەكوۆا س.د.، تلەۋبەرگەنوۆا گ.س.، كاراكۋچۋكوۆا ا.ب. كۇردەلىگۇلدىلەر (اsteraceae) تۇقىمداسى وسىمدىكتەردىڭ فلورالىق ءاناليزى /رودنايا زەمليا عىلىمي كونف. ماتەر.، سقمۋ، 2013.
6.    سەمەنوۆ ا.ا. وچەرك حيميي پريرودنىح سوەدينەنيي. –نوۆوسيبيرسك: ناۋكا، 2000.
7.    كورۋلكين د.يۋ.، ابيلوۆ ج.ا.، تولستيكوۆ ا.ۋ.، مۋزىچكينا ر.ا. پريرودنىە فلاۆانويدى. – نوۆوسيبيرسك، 2008.
8.    مۋزىچكينا ر.ا.، كورۋلكين د.يۋ.، ابيلوۆ ج.ا «وسنوۆى حيميي پريرودنىح سوەدينەنيي» – الماتى: قازاق ۋنيۆەرسيتەتى، 2010.
9.    اكسونوۆا ل. پولىن - گوركايا، پولەزنايا، كراسيۆايا //سۆەتوۆودستۆو: جۋرنال. - 2008. - № 6. س. 58-61.
10.    http://womanadvice.ru/odnoletnyaya–polyn–protiv–raka–kak–prinimat–polyn–pri–onkologii
11.    https://alkogolik–info.ru/alkogolnaya–zavisimost/lechenie/narodnye–metody/polyn–ot–alkogolizma.html
12.    https://bees.agrogro.ru/article/lechebnye–svoystva–polyni–v–ginekologii
13.    ابدۋللابەكوۆا P.M. «تابيعي شيكىزاتتان الىنعان بيولوگيالىق بەلسەندى قوسپالاردى جاساپ شىعارۋدىڭ تەحنولوگيالىق جانە گيگيەنالىق نەگىزدەرى». شىمكەنت. 2008.
14.    اشيرماتوۆا M.H.، شاريپوۆا ف.ي.، ماحاتوۆ ب.ك.«ۆليانيە فيتوپرەپاراتوۆ نا وبمەننىە پروسەسسى». الماتى. 2009.
15.    راحيموۆ ق. «قازاق حالىق ەمشىلىگىندەگى وسىمدىكتەردىڭ شيپالىق قاسيەتى» زەرتتەي ءتۇسۋ – نەگىزگى ماقساتتاردىڭ ءبىرى. دەنساۋلىق جۋرنالى №3، 2008.
16.    يسين ا. «ءداستۇرلى قازاق مەديسيناسىنىڭ ەرەكشەلىكتەرى». اباي جۋرنالى №2، 2008.
17.    وتاربايەۆ ا. «جابايى وسىمدىكتى شەتكە تەپپەيىك» (وسىمدىكتەردىڭ ەمدىك قاسيەتى تۋرالى). جارشى №2، 2008.
18.    پاۆلوۆ م. ەنسيكلوپەديا لەكارستۆەننىح راستەنيي، 2009.
19.    ماگومەدوۆا س.ر رازرابوتكا تەحنولوگيي، يسسلەدوۆانيە ي ستاندارتيزاسيا گيدروفيلنىح پرەپاراتوۆ پري كومپلەكسنوي پەرەرابوتكا سىريا: پياتيگورسك، 2008.
20.    Bouchra Saadali et al. Alkamides from Artemisia A. / Driss Boriky، Mohamed Blaqhen، Maurice Vanhaelen، // Phytochemistry. 2010.
21.    گونچاروۆ ا.گ. يسسلەدوۆانيە راستيتەلنوگو پوليساحاريدنوگو كومپلەكسا/ ا.گ. گونچاروۆ ت.ي. يسكاكوۆ، ل.د. حالەيەۆا //اكتۋالنىە ۆوپروسى پويسكا ي تەحنولوگيي لەكارستۆ: تەز. دوكل. رەسپ. ناۋچ. كونف. – حاركوۆ. 2009.
22.    حايتوۆ ر.م. سوۆرەمەننىە يممۋنومودۋلياتورى: وسنوۆنىە پرينسيپى يح پريمەنەنيا/ ر.م. حايتوۆ، ب.ۆ. پينەگين // يممۋنولوگيا– 2011. №2.
23.    سالنيكوۆا ە.ن. يسسلەدوۆانيە پوليساحاريدنوگو كومپلەكسا پولىني گوركوي (Artemisia absinthium). // تەورەتيچەسكيە ي پراكتيچەسكيە اسپەكتى يزۋچەنيا لەكارستۆەننىح راستەنيي. تومسك.2011.
24.    گوسۋدارستۆەننايا فارماكوپيا 11.ە، دوپ م.: مەديسينا: ۆىپ. 2. وبششيە مەتودى اناليزا لەكارستۆەننوەراستيتەلنوە سىرە.2012.
25.    گوسۋدارستۆەننىي رەەستر لەكارستۆەننىح سرەدستۆ م. مينزدراۆ. 2011.
26.    شميد و. پريرودنىە دۋبيلنىە ۆەششەستۆا /بيوحيميچەسكيە مەتودى اناليزا راستەنيي م. 2008.
27.    زاپرومەتوۆ س. ۆ. ۆىدەلەنيە ي اناليز پريرودنىح بيولوگيچەسكي اكتيۆنىح ۆەششەستۆ // س.ۆ. زاپرومەتوۆ ، ە.ە. سيروتكينا، كراسنوۆ ە.ا.// تومسك. 2007.

---