اسىق ويىندارى — قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق ويىندارىنىڭ ءبىرى
ۇيىرمە جۇمىسىن قىزىق ءارى ءتيىمدى ەتىپ وتكىزەيىك
ۇيىرمە: «قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق ويىندارى»
ساباق№1
ساباق تاقىرىبى: اسىق ويىندارى — قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق ويىندارىنىڭ ءبىرى.
ساباقتىڭ ماقساتى:
بىلىمدىلىك: ۇلتىمىزدىڭ نەگىزسىز ۇمىتىلىپ بارا جاتقان ويىنىن جاڭعىرتۋ، بابالارىمىزدىڭ ويىنى تۋرالى تۇسىنىك بەرىپ، قىزىعۋشىلىق وياتۋ.
دامىتۋشىلىق: اسىق ويناتۋ ارقىلى وقۋشىلاردى دالدىككە، مەرگەندىككە، ەپتىلىككە جەڭىسكە دەگەن قۇشتارلىققا، نامىسقويلىققا، ادىلدىككە باۋلۋ.
تاربيەلىك: وقۋشىلاردى ۇلتىمىزدىڭ قۇندىلىقتارىن قاستەرلەۋگە باۋلۋ، قازاق حالقىنىڭ برەندتتەرىن ساقتاپ الەمدىك دەنگەيدەگى سپورتتىق ويىندار قاتارىنا قوستىرۋعا وي تۋعىزۋ.
مىندەت: اسىق ويىنىنىڭ بارلىق ەرەجەلەرىن، قىر – سىرلارىن زەرتتەپ، ىزدەنىس جۇمىس جاساپ، اسىقتىڭ تۇرلەرىمەن ەرەكشەلەرىن ءبىلۋ.
ساباق بارىسى: I. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى
ا) وقۋشىلاردىڭ ۇيىرمە مۇشەلىگىنە قابىلداۋ تۋرالى ارىزدارىن الىپ، ۇيرمە مۇشەلەرىن بەكىتۋ
ءا) قاجەتتى قۇرال - جابدىقتاردى تاعايىنداپ، ولارمەن تانىستىرۋ، پسيحولوگيالىق احۋال تۋعىزۋ
II. وي قوزعاۋ:
ءمۇعالىم:
- اسىق تۋرالى نە بىلەمىز؟
وقۋشىلار:
- اسىق - قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق ويىنى
- اسىق قازاق حالقىنىڭ، ىرىمدارىندا ءقادىرلى سۇيەكتىڭ ءبىرى.
- بالاسىنىڭ ەرمەگى، ويىنشىعى، سۇيىكتى ويىنى بولعان
ءمۇعالىم:
- اسىقتى ويناساڭ گرىجا اۋرۋى بولاسىڭ دەپ قورقىتقان شىندىققا جاناسادى ما؟
وقۋشى: ۇلتتىعىمىزدى ۇمىتتىرعىسى كەلگەندەر كەز كەلگەن ۇلتىمىزدىڭ ءداستۇرىن، سالتىن، ويىنىن جاماندىققا ىرىمداپ حالىقتى وز تامىرىنان الىستاتقىسى كەلگەندەردىڭ ءىسى بۇل!
ءمۇعالىم:
- دۇرىس ايتاسىڭ، اسىلان!
- اسىق ويىنىن نە سەبەپتەن سپورتتىق - وليمپيادا ويىندارىنىڭ قاتارىنا قوسپاي وتىر؟
وقۋشى:- سەبەبى، اسىق ويىنى ۇمىتىلىپ، اسىلىن ايتقان سەبەپتەرمەن ويىن رەتىندە شەتتەتىلدى، ءبىراق ءقازىر كومپيۋتەردىڭ ويىندارىمەن وينايتىن بالالار كوپ زيان شەگەتىنىن ەشكىم دە ايتپايتىنى تاڭقالارلىق، اعاي
ءمۇعالىم:
- كومپيۋتەر ويىندارى بالانى اشۋشاڭ، قاتىگەز، مەيرىمسىز ەتەدى كوز جانارىن بۇزادى. ءقازىر ەكى بالانىڭ ءبىرى كوزىلدىرىك كيەدى، ال اسىق ويىنى بۇرىن باتىرلارىمىزدى مەرگەندىككە تاربيەلەگەن
III. ءمۇعالىمنىڭ كىرىسپە ءسوزى:
ۇلتتىق ويىندارى كوبىنەسە ءار حالىقتىڭ الەۋمەتتىك - ەكونوميكالىق جاعدايلارىنا، شارۋاشىلىڭ مۇمكىنشىلىكتەرىنە بايلانىستى قالىپتاسقان. قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق ويىندارىنىڭ كوبى تابيعي زاتتارمەن ويناۋعا نەگىزدەلگەن. شارۋاشىلىعى مال شارۋاشىلىعىنا نەگىزدەلگەندىكتەن قازاق حالقىنىڭ ۇلت ويىندارى دا وسىعان يكەمدەلەدى. اسىرەسە، قويدى كوپ وسىرگەندىكتەن، بالالار ويىنىنىڭ كوبى قوي اسىعىمەن بايلانىستى بولىپ كەلەدى. سوندىقتان اسىق ويىندارى ۇلت ويىندارىنىڭ ىشىندەگى ارىدان كەلە جاتقان كونەلەرىنىڭ ءبىرى بولىپ تابىلادى. اسىق ويىنى بالانىڭ جاستايىنان نەرۆ جۇيەلەرىن شىڭداپ، ولاردى دالدىككە، ۇستامدىلىققا، بايسالدىلىققا تاربيەلەيدى. مۇنداي قاسيەتى بولماسا، ادامدا توزىمدىلىك، شىدامدىلىق تا بولمايدى. ونداي قاسيەتتەرى بولماسا، ادام ويىندا دا، ومىردە دە كوزدەگەن ماقساتىنان شىعا بەرمەيدى. بۇل ويىننىڭ ەڭبەكتەگەن بالادان، ەڭكەيگەن كارىگە دەيىن وينايتىن تۇرلەرى بولعان.
اسىق ويىنى، بالانىڭ كۇن ۇزاق قيمىلىنا تيگىزەر اسەرى مول. – ويىن بارىسىندا: • جۇگىرۋ • ءجۇرۋ • ءيىلۋ • سەكىرۋ • ساقا ءيىرۋ • كوزدەپ تيگىزۋ • لاقتىرۋ، اتۋ ت. ب، جاتادى
IV. اسىق اتاۋلارى:
1. قۇلجا - ارقاردىڭ اتالىعىنىڭ اسىعى
2. ساقا - ارقاردىڭ اسىعى
3.. جابايت – ەلىكتىڭ اسىعى
4. اسىق - قوي مەن ەشكىنىڭ اسىق جىلىگىنەن
5.. شۇكىمايت - قوزى مەن لاقتىڭ اسىعى
V. اسىققا بايلانىستى ىرىمدار:
ا. كەلىنىنىڭ اياعى اۋىرلاپ بوسانۋعا تاقاعاندا، ەنەسى نە اتاسى ىرىمداپ اسىق جيناپ جۇرەدى. اتانىڭ قۇداي ۇل بەرسە دەپ تىلەگەنى. ونى جاسىرىپ وڭاشا كەلىنگە سەزدىرمەۋى مۇمكىن. ونداعى ويلارى كوز تيمەسىن، كەلىن امان - ەسەن، بوسانسا ەكەن دەپ تىلەك تىلەۋىنىڭ ءبىر ءتاسىلى.
ءا. ەر بالانىڭ بەسىگىنە قاسقىردىڭ اسىعىن، تىرناعىن تاعۋى مۇمكىن، اۋىرماسىن - كوز تيمەسىن جانە ايباتتى، قايتپاس قايسار، بولسىن دەگەنى. قىز بالانىڭ بەسىگىنە - ەلىكتىڭ اسىعىن، ادەمى سۇلۋ ەل قىزىعار كوركى بولسىن دەگەنى.
ب: ەرتە كەزدەگى تابيعاتتىڭ قاتال، اڭداردىڭ ولجاعا وڭاي ىلىكپەيتىندىگىن، اڭشىنىڭ ادال ەڭبەگى، ەر ازاماتتىڭ قايراتى مەن جاۋ جۇرەكتىلىگى ەكەندىگىن جاقسى بىلەمىز. سوندىقتان دا اڭنىڭ اسىعى ءقادىرلى بولادى.
VI. قوناعىمىز اقساقال - اتا قاباق اتانىڭ اڭگىمەسى: جىلى ءسوز بەن مەيىرىم. «اينالايىن» دەگەن قۇدىرەتتى ءسوز. بيولوگيالىق، پسيحيولوگيالىق جانە گەندىك ەنەرگيا، كۇش - قۋاتقا باي ەكەندىگىن عالىمدار دالەلدەپ وتىر. قازىرگى تاربيەدەگى بالاعا داۋىس كوتەرىپ سويلەۋ، ۇرىپ ءجىبۋ «قاشىقتىقتان باسقاراتىن روبورت» سەكىلدى ايتقانىمدى ورىنداي قويمادىڭ - دەگەن دۇرىس ەمەس. قاباقپەن باسقارىپ وتىر، تۇر جىلاما دەگەن بۇيرىقتار نارەستەگە كەرى اسەر ەتەدى. بۇتىنا «پامپەرسكە» ءزارىن جيناقتاۋى انانىڭ لاستىعى. ءسابي شاڭسورعىشتا، بوقشىق تا ەمەس. جاس انالارعا ايتارىمىز - نارەستەنى ومىراۋ سۇتىمەن قورەكتەندىر، ءتانىن تازا ۇستا، ەرتەگى ايتىپ ۇيىقتات، ءان ايتىپ ويات. مەيىرلەنگەن انانىڭ ومىراۋ ءسۇتى نارەستەنىڭ تابەتىنە ەرەكشە اسەرى بولادى. ەرتەڭگى ازامات ەلىنە، جەرىنە حالقىنا، تۋعان - تۋىسىنا، دوسىنا دەگەن نيەتى اق، كوڭىلى تازا بولارى داۋسىز. اسىق ويىنىندا اسىقتىڭ بەرەكەسى دە، باسشىسى دا «ساقا». اسىقتاردى اتقاندا ساقامەن كوزدەيدى. باس بارماقپەن سۇق ساۋساققا قىسىپ ۇستاپ جوعارى سىلكىپ، سالماقتاپ ايلاندىرادى. ايلاندىرىپ تۇرعان ساقانى ساعاتتىڭ تىلىنە قارسى ءيىرىپ اتادى. ءىرى ءارى سالماقتى ءيىرىلىپ تيگەن ساقا اسىقتارىن بىرنەشە دومالاتادى. شەبەر ءيىرىلىپ اتىلعان ساقا، اسىققا تيگەندە 10 سانتيمەتردەن 150 سانتيمەترگە جەرگە دەيىن ۇشىرىپ جىبەرەدى.
اسىقتى ءيىرىپ تاستاعانداعى جاتىسى بەس ءتۇرلى اتالادى:
1. ەڭ ءساتتى تۇرعانداعى اتاۋى «الشى». /بارلىعىن بىردەن ۇتاسىڭ /
2. توڭكەرىلىپ تۇرعانى تاۋكى /تاۋەكەل ماعاناسى/ (تايكى)
3. ەكبەتىنەن جاتقانى «بۇك» /بۇك ءتۇسىپ جاتۋ/
4. شالقاسىنان تۇسكەنى «ىشىك» /ءىشى كورىنىپ جاتۋى/
5. ەگەر ەڭكەيىپ، تۇمسىعىمەن تىك قادالسا «ومپا» / وماقاسا قۇلاعان /
6. تازا تۇرماي - الشى تۇرعانى قيسايىپ، نە تايكى قيسايىپ تۇرسا «قىرتا» داۋ تۋعىزاتىن /قىرىنان جاتۋ/ دەپ اتالادى
VII. ويناتۋ
VIII. جەڭىمپازدى انىقتاۋ
IX.. ءۇي تاپسىرماسىن بەرۋ: بارلىق اسىققا بايلانىستى قازاق حالقىنىڭ ماقال – ماتەلدەرىن ءبىلىپ كەلۋ
ۇيىرمە: «قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق ويىندارى»
ساباق№1
ساباق تاقىرىبى: اسىق ويىندارى — قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق ويىندارىنىڭ ءبىرى.
ساباقتىڭ ماقساتى:
بىلىمدىلىك: ۇلتىمىزدىڭ نەگىزسىز ۇمىتىلىپ بارا جاتقان ويىنىن جاڭعىرتۋ، بابالارىمىزدىڭ ويىنى تۋرالى تۇسىنىك بەرىپ، قىزىعۋشىلىق وياتۋ.
دامىتۋشىلىق: اسىق ويناتۋ ارقىلى وقۋشىلاردى دالدىككە، مەرگەندىككە، ەپتىلىككە جەڭىسكە دەگەن قۇشتارلىققا، نامىسقويلىققا، ادىلدىككە باۋلۋ.
تاربيەلىك: وقۋشىلاردى ۇلتىمىزدىڭ قۇندىلىقتارىن قاستەرلەۋگە باۋلۋ، قازاق حالقىنىڭ برەندتتەرىن ساقتاپ الەمدىك دەنگەيدەگى سپورتتىق ويىندار قاتارىنا قوستىرۋعا وي تۋعىزۋ.
مىندەت: اسىق ويىنىنىڭ بارلىق ەرەجەلەرىن، قىر – سىرلارىن زەرتتەپ، ىزدەنىس جۇمىس جاساپ، اسىقتىڭ تۇرلەرىمەن ەرەكشەلەرىن ءبىلۋ.
ساباق بارىسى: I. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى
ا) وقۋشىلاردىڭ ۇيىرمە مۇشەلىگىنە قابىلداۋ تۋرالى ارىزدارىن الىپ، ۇيرمە مۇشەلەرىن بەكىتۋ
ءا) قاجەتتى قۇرال - جابدىقتاردى تاعايىنداپ، ولارمەن تانىستىرۋ، پسيحولوگيالىق احۋال تۋعىزۋ
II. وي قوزعاۋ:
ءمۇعالىم:
- اسىق تۋرالى نە بىلەمىز؟
وقۋشىلار:
- اسىق - قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق ويىنى
- اسىق قازاق حالقىنىڭ، ىرىمدارىندا ءقادىرلى سۇيەكتىڭ ءبىرى.
- بالاسىنىڭ ەرمەگى، ويىنشىعى، سۇيىكتى ويىنى بولعان
ءمۇعالىم:
- اسىقتى ويناساڭ گرىجا اۋرۋى بولاسىڭ دەپ قورقىتقان شىندىققا جاناسادى ما؟
وقۋشى: ۇلتتىعىمىزدى ۇمىتتىرعىسى كەلگەندەر كەز كەلگەن ۇلتىمىزدىڭ ءداستۇرىن، سالتىن، ويىنىن جاماندىققا ىرىمداپ حالىقتى وز تامىرىنان الىستاتقىسى كەلگەندەردىڭ ءىسى بۇل!
ءمۇعالىم:
- دۇرىس ايتاسىڭ، اسىلان!
- اسىق ويىنىن نە سەبەپتەن سپورتتىق - وليمپيادا ويىندارىنىڭ قاتارىنا قوسپاي وتىر؟
وقۋشى:- سەبەبى، اسىق ويىنى ۇمىتىلىپ، اسىلىن ايتقان سەبەپتەرمەن ويىن رەتىندە شەتتەتىلدى، ءبىراق ءقازىر كومپيۋتەردىڭ ويىندارىمەن وينايتىن بالالار كوپ زيان شەگەتىنىن ەشكىم دە ايتپايتىنى تاڭقالارلىق، اعاي
ءمۇعالىم:
- كومپيۋتەر ويىندارى بالانى اشۋشاڭ، قاتىگەز، مەيرىمسىز ەتەدى كوز جانارىن بۇزادى. ءقازىر ەكى بالانىڭ ءبىرى كوزىلدىرىك كيەدى، ال اسىق ويىنى بۇرىن باتىرلارىمىزدى مەرگەندىككە تاربيەلەگەن
III. ءمۇعالىمنىڭ كىرىسپە ءسوزى:
ۇلتتىق ويىندارى كوبىنەسە ءار حالىقتىڭ الەۋمەتتىك - ەكونوميكالىق جاعدايلارىنا، شارۋاشىلىڭ مۇمكىنشىلىكتەرىنە بايلانىستى قالىپتاسقان. قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق ويىندارىنىڭ كوبى تابيعي زاتتارمەن ويناۋعا نەگىزدەلگەن. شارۋاشىلىعى مال شارۋاشىلىعىنا نەگىزدەلگەندىكتەن قازاق حالقىنىڭ ۇلت ويىندارى دا وسىعان يكەمدەلەدى. اسىرەسە، قويدى كوپ وسىرگەندىكتەن، بالالار ويىنىنىڭ كوبى قوي اسىعىمەن بايلانىستى بولىپ كەلەدى. سوندىقتان اسىق ويىندارى ۇلت ويىندارىنىڭ ىشىندەگى ارىدان كەلە جاتقان كونەلەرىنىڭ ءبىرى بولىپ تابىلادى. اسىق ويىنى بالانىڭ جاستايىنان نەرۆ جۇيەلەرىن شىڭداپ، ولاردى دالدىككە، ۇستامدىلىققا، بايسالدىلىققا تاربيەلەيدى. مۇنداي قاسيەتى بولماسا، ادامدا توزىمدىلىك، شىدامدىلىق تا بولمايدى. ونداي قاسيەتتەرى بولماسا، ادام ويىندا دا، ومىردە دە كوزدەگەن ماقساتىنان شىعا بەرمەيدى. بۇل ويىننىڭ ەڭبەكتەگەن بالادان، ەڭكەيگەن كارىگە دەيىن وينايتىن تۇرلەرى بولعان.
اسىق ويىنى، بالانىڭ كۇن ۇزاق قيمىلىنا تيگىزەر اسەرى مول. – ويىن بارىسىندا: • جۇگىرۋ • ءجۇرۋ • ءيىلۋ • سەكىرۋ • ساقا ءيىرۋ • كوزدەپ تيگىزۋ • لاقتىرۋ، اتۋ ت. ب، جاتادى
IV. اسىق اتاۋلارى:
1. قۇلجا - ارقاردىڭ اتالىعىنىڭ اسىعى
2. ساقا - ارقاردىڭ اسىعى
3.. جابايت – ەلىكتىڭ اسىعى
4. اسىق - قوي مەن ەشكىنىڭ اسىق جىلىگىنەن
5.. شۇكىمايت - قوزى مەن لاقتىڭ اسىعى
V. اسىققا بايلانىستى ىرىمدار:
ا. كەلىنىنىڭ اياعى اۋىرلاپ بوسانۋعا تاقاعاندا، ەنەسى نە اتاسى ىرىمداپ اسىق جيناپ جۇرەدى. اتانىڭ قۇداي ۇل بەرسە دەپ تىلەگەنى. ونى جاسىرىپ وڭاشا كەلىنگە سەزدىرمەۋى مۇمكىن. ونداعى ويلارى كوز تيمەسىن، كەلىن امان - ەسەن، بوسانسا ەكەن دەپ تىلەك تىلەۋىنىڭ ءبىر ءتاسىلى.
ءا. ەر بالانىڭ بەسىگىنە قاسقىردىڭ اسىعىن، تىرناعىن تاعۋى مۇمكىن، اۋىرماسىن - كوز تيمەسىن جانە ايباتتى، قايتپاس قايسار، بولسىن دەگەنى. قىز بالانىڭ بەسىگىنە - ەلىكتىڭ اسىعىن، ادەمى سۇلۋ ەل قىزىعار كوركى بولسىن دەگەنى.
ب: ەرتە كەزدەگى تابيعاتتىڭ قاتال، اڭداردىڭ ولجاعا وڭاي ىلىكپەيتىندىگىن، اڭشىنىڭ ادال ەڭبەگى، ەر ازاماتتىڭ قايراتى مەن جاۋ جۇرەكتىلىگى ەكەندىگىن جاقسى بىلەمىز. سوندىقتان دا اڭنىڭ اسىعى ءقادىرلى بولادى.
VI. قوناعىمىز اقساقال - اتا قاباق اتانىڭ اڭگىمەسى: جىلى ءسوز بەن مەيىرىم. «اينالايىن» دەگەن قۇدىرەتتى ءسوز. بيولوگيالىق، پسيحيولوگيالىق جانە گەندىك ەنەرگيا، كۇش - قۋاتقا باي ەكەندىگىن عالىمدار دالەلدەپ وتىر. قازىرگى تاربيەدەگى بالاعا داۋىس كوتەرىپ سويلەۋ، ۇرىپ ءجىبۋ «قاشىقتىقتان باسقاراتىن روبورت» سەكىلدى ايتقانىمدى ورىنداي قويمادىڭ - دەگەن دۇرىس ەمەس. قاباقپەن باسقارىپ وتىر، تۇر جىلاما دەگەن بۇيرىقتار نارەستەگە كەرى اسەر ەتەدى. بۇتىنا «پامپەرسكە» ءزارىن جيناقتاۋى انانىڭ لاستىعى. ءسابي شاڭسورعىشتا، بوقشىق تا ەمەس. جاس انالارعا ايتارىمىز - نارەستەنى ومىراۋ سۇتىمەن قورەكتەندىر، ءتانىن تازا ۇستا، ەرتەگى ايتىپ ۇيىقتات، ءان ايتىپ ويات. مەيىرلەنگەن انانىڭ ومىراۋ ءسۇتى نارەستەنىڭ تابەتىنە ەرەكشە اسەرى بولادى. ەرتەڭگى ازامات ەلىنە، جەرىنە حالقىنا، تۋعان - تۋىسىنا، دوسىنا دەگەن نيەتى اق، كوڭىلى تازا بولارى داۋسىز. اسىق ويىنىندا اسىقتىڭ بەرەكەسى دە، باسشىسى دا «ساقا». اسىقتاردى اتقاندا ساقامەن كوزدەيدى. باس بارماقپەن سۇق ساۋساققا قىسىپ ۇستاپ جوعارى سىلكىپ، سالماقتاپ ايلاندىرادى. ايلاندىرىپ تۇرعان ساقانى ساعاتتىڭ تىلىنە قارسى ءيىرىپ اتادى. ءىرى ءارى سالماقتى ءيىرىلىپ تيگەن ساقا اسىقتارىن بىرنەشە دومالاتادى. شەبەر ءيىرىلىپ اتىلعان ساقا، اسىققا تيگەندە 10 سانتيمەتردەن 150 سانتيمەترگە جەرگە دەيىن ۇشىرىپ جىبەرەدى.
اسىقتى ءيىرىپ تاستاعانداعى جاتىسى بەس ءتۇرلى اتالادى:
1. ەڭ ءساتتى تۇرعانداعى اتاۋى «الشى». /بارلىعىن بىردەن ۇتاسىڭ /
2. توڭكەرىلىپ تۇرعانى تاۋكى /تاۋەكەل ماعاناسى/ (تايكى)
3. ەكبەتىنەن جاتقانى «بۇك» /بۇك ءتۇسىپ جاتۋ/
4. شالقاسىنان تۇسكەنى «ىشىك» /ءىشى كورىنىپ جاتۋى/
5. ەگەر ەڭكەيىپ، تۇمسىعىمەن تىك قادالسا «ومپا» / وماقاسا قۇلاعان /
6. تازا تۇرماي - الشى تۇرعانى قيسايىپ، نە تايكى قيسايىپ تۇرسا «قىرتا» داۋ تۋعىزاتىن /قىرىنان جاتۋ/ دەپ اتالادى
VII. ويناتۋ
VIII. جەڭىمپازدى انىقتاۋ
IX.. ءۇي تاپسىرماسىن بەرۋ: بارلىق اسىققا بايلانىستى قازاق حالقىنىڭ ماقال – ماتەلدەرىن ءبىلىپ كەلۋ
نازار اۋدارىڭىز! جاسىرىن ءماتىندى كورۋ ءۇشىن سىزگە سايتقا تىركەلۋ قاجەت.
You Might Also Like
-
تاقىرىبى: ءابدىلدا تاجىبايەۆ "لاعىم" "قۇلىنشاعىم"
-
ساباق اتاۋى تاقىرىبى: شورتانباي قاناي ۇلى «زار زامان»
