InfoHub Logo

تاقىرىبى: استرونوميالىق باقىلاۋلار جانە حالىق دانالىعى

جوسپار:
1. كىرىسپە
2. ەڭ قاراپايىم استرونوميالىق باقىلاۋ قۇرالدارى:
 تەلەسكوپ
 بۇرىش ولشەۋىش قۇرال
 جۇلدىز ساعاتى
3. اي قۇپياسى
4. ۇركەر جۇلدىزدار شوعىرى
5. بەس ساۋساق ەسەبى حالىق استرونومياسىندا
6. قورىتىندى
7. پايدالانعان ادەبيەتتەر

كىرىسپە.
استرونوميا – تابيعات جونىندەگى ەڭ ءبىر قىزىقتى جانە تاماشا عىلىم، ول تەك وسى كۇنگىنى عانا زەرتتەپ قويمايدى، ءبىزدى قورشاعان مەگا دۇنيەنىڭ الىس وتكەنىن دە زەرتتەيدى، سونداي - اق بولاشاق عالامنىڭ عىلىمي سۋرەتتەمەسىن جاساۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. اسپان دەنەلەرىنىڭ تەمپەراتۋراسى، حيميالىق قۇرامى، ماگنيتتىك ءورىسى، سونداي - اق ولاردىڭ قوزعالىستارى جونىندەگى مالىمەتتەر سپەكترلىك باقىلاۋلار ارقىلى الىنادى.

استرونوميا ەجەلگى عىلىمداردىڭ ءبىرى. ول ادام بالاسىنىڭ ومىرلىك قاجەتتىلىكتەرىنە قاراي، باسقا عىلىمداردىڭ بارىنەن بۇرىن پايدا بولعان.
ەرتە كەزدىڭ وزىندە - اق الىس ساپارعا ساياحاتقا شىققان ادامدار تۇندە جۇلدىزدارعا، كۇندىز كۇنگە قاراپ جول تابا بىلگەن. استرونوميالىق باقىلاۋلار بۇگىندە حالىق شارۋاشىلىعىنىڭ قاتارىنا: ۋاقىتتى ولشەۋ، ءدال گەوگرافيالىق كارتالاردى جاساۋ، تەڭىزدە، اۋەدە، عارىش كەڭىستىگىندە اسپان شىراقتارى بويىنشا باعدار الۋ جاتادى. دەگەنمەن دە بۇگىندە استرونوميانىڭ ءمانى بۇلارمەن شەكتەلىپ قالا المايدى. اي مەن كۇن جۇيەسىنىڭ عالامشارلارىن زەرتتەۋ ءوزىمىزدىڭ جەرىمىزدى جاقسىراق بىلۋگە تۋدىرادى. جەر اينالاسىنداعى عارىش كەڭىستىگى مەن جەرگە جاقىن ماڭداعى اسپان دەنەلەرى ءقازىردىڭ وزىندە - اق ادام قىزمەتىنىڭ شەڭبەرىنە ەنىپ وتىر. بولاشاقتا عارىشتى يگەرۋ ادام بالاسىنىڭ ءومىر ءسۇرۋ ورتاسىن كەڭەيتەدى، ەكولوگيالىق كوكەيتەستى ماسەلەلەردى شەشۋدى جەڭىلدەتەدى.

اسپان دەنەلەرىنىڭ كورىنبەيتىن ساۋلەلەرىنىڭ نەگىزگى بولىگى جەر اتموسفەراسىنا جۇتىلادى جانە جەردىڭ بەتىنە جەتپەيدى. سوندىقتان دا جەردەن جۇرگىزەتىن باقىلاۋدى اتموسفەرادان تىس كەڭىستىكتەن جۇرگىزۋمەن تولىقتىرۋعا بولادى. ول بۇگىندە جەردىڭ جاساندى سەرىكتەرى ( ججس )، عالامشارارالىق اۆتوماتتى بەكەتتەر ( عاب ) جانە وربيتالىق عىلىمي بەكەتتەر ارقىلى جۇزەگە اسىرىلۋدا.

بورتتارىنداعى استرونوميالىق قۇرالدار تولقىن ۇزىندىعىنىڭ بارلىق دياپازونىندا اسپان دەنەلەرىن زەرتتەۋگە قابىلەتتى. بۇگىنگى استرونوميانىڭ دامۋى عىلىمي – تەحنيكالىق پروگرەسپەن تىعىز بايلانىستى ىرگەلى فيزيكا - ماتەماتيكالىق عىلىم. ءقازىر جەر بەتىندە جانە اتموسفەرادان تىس كەڭىستىكتە جۇرگىزىلەتىن باقىلاۋلار جەر توڭىرەگىندەگى عارىش كەڭىستىگىندە جاسالاتىن تاجىريبەلەرمەن، ايداعى، شولپان مەن مارستاعى زەرتتەۋلەرمەن تولتىرىلىپ، الىنعان مالىمەتتەر ەلەكتروندىق ەسەپتەۋىش ماشينالارىندا وڭدەلىپ، فيزيكا، ماتەماتيكا جانە باسقا عىلىمدار جەتىستىكتەرى ەسكەرىلىپ، استروفيزيكا اسا قارقىندى تۇردە دامىپ وتىر.

زەرتتەۋ جۇمىسىنىڭ ماقساتى: حالىق استرونومياسى تۋرالى ۇعىمدى، ونىڭ قولدانىلۋىن، اسپان دەنەلەرى تۋرالى اڭىزداردى، اسپان دەنەلەرىنە قاراپ جىل مەزگىلدەرىن، اسپان قۇبىلىستارىن انىقتاۋدى، ۇرپاقتان - ۇرپاققا تاراپ كەلە جاتقان اڭىز، ەرتەگى، جۇمباق، حالىقتىق ۇعىمدار، ىرىم، نانىم ت. ب. ماتەريالداردى جيناقتاۋ. ەڭ قاراپايىم باقىلاۋ قۇرالدارىن قولدان جاساپ، اسپان دەنەلەرىن باقىلاۋ.

استرونوميالىق باقىلاۋ قۇرالدارى
استرونوميالىق باقىلاۋ ءارى قىزىقتى ءارى عاجايىپ جۇمباقتارعا تولى اسپان دەنەلەرىنىڭ سىرىن تانۋدىڭ تاماشا ءتاسىلى بولىپ تابىلادى.
باقىلاۋدى ارنايى قۇرالسىز جاي كوزبەن – اق جۇرگىزۋگە بولادى. سول سياقتى تەلەسكوپ نەمەسە ءدۇربى ارقىلى دا جۇرگىزۋگە بولادى. باقىلاۋشىنىڭ نەگىزگى قۇرالى بولىپ تابىلاتىن تەلەسكوپ كوزبەن كورىپ، تاماشالاۋعا بولاتىن عارىش كەڭىستىگىن ۇلعايتىپ كورسەتەدى. تەلەسكوپ ارقىلى كوزگە كورىنەتىن تەك كۇن جۇيەسىنىڭ عانا ەمەس، سونىمەن قاتار، عالام دەنەلەرى – تۇماندىقتار مەن جۇلدىز شوعىرلارى، ءتىپتى ودان دا تىس جاتقان باسقا جۇلدىزدار عالامى جانە ولاردىڭ جۇيەلەرى. تەلەسكوپتىڭ نەگىزگى مىندەتى – زەرتتەلەتىن وبەكتىدەن مۇمكىندىگىنشە كوپ جارىق جيناۋ جانە ونىڭ كورىنەتىن بۇرىشتىق مولشەرىن ۇلكەيتۋ.
تەلەسكوپ ارنايى شىنى وڭدەپ، كوزىلدىرىك جاسايتىن دات شەبەرلەرى الىستاعىنى جاقىنداپ كورسەتەتىن ءدۇربى ويلاپ تاپقاننان كەيىن بارىپ شىقتى. بۇل 17 - عاسىردىڭ باس كەزى ەدى.

مۇنداي عاجاپ ءدۇربى جايلى حابار يتاليانىڭ پادۋي دەپ اتالاتىن قالاسىنا دا تەز جەتتى. پادۋيدە جۇرتقا ءمالىم ءىرى ۋنيۆەرسيتەت بار ەدى. ال بۇل ۋنيۆەرسيتەتتە ايگىلى فيزيك، ماتەماتيك ءارى استرونوم گاليلەو گاليلەي جۇمىس ىستەيتىن. گاليلەي مۇنداي ءدۇربىنىڭ استرونومدارعا وتە قاجەت ەكەنىن بىردەن بايقاپ، ونداي اسپاپتى ءوزى جاساپ شىعاردى. بۇل 1609 جىل بولاتىن. مۇنداي قۇرىلعى ونشا كۇردەلى بولماي شىقتى. گاليلەي قۇراستىرعان تۇڭعىش تەلەسكوپ كەسكىندى نەبارى 3 ەسە عانا ۇلعايتاتىن. سونىڭ وزىندە عالىمنىڭ كوز الدىندا كوك اسپاننىڭ پەردەسى ءتۇرىلىپ جۇرە بەرگەندەي بولدى. اقىر سوڭىندا گاليلەي كەسكىندى 32 ەسە ۇلعايتاتىن تەلەسكوپ قۇراستىردى. عالىم ونىڭ كومەگىمەن ايدان، كۇننەن جانە پلانەتالاردان تاماشا جاڭالىقتار اشتى.

كەپلەر، نيۋتون، لومونوسوۆ سياقتى ءار ەلدىڭ ايگىلى وقىمىستىلارى جانە ولاردان كەيىن دە كوپتەگەن ادامدار تەلەسكوپتى جەتىلدىرۋمەن اينالىستى. كوپ ۋاقىت وتپەي - اق لينزالى تەلەسكوپ – رەفراكتوردىڭ ورنىنا ونىڭ باسەكەلەسى جانە سەرىگى تەلەسكوپ – رەفلەكتور پايدا بولدى. مۇندا وبەكتيۆ لينزاسى ويىس اينامەن الماستىرىلعان. تەلەسكوپ – رەفلەكتوردى اعىلشىن عالىمى نيۋتون ويلاپ تاپتى.
قازىرگى كەزدە ەڭ ۇلكەن امەريكان تەلەسكوپ – رەفراكتورى ترۋباسىنىڭ ۇزىندىعى 21م، وبەكتيۆىنىڭ ديامەترى 102 سم. ول كەسكىندى 330 مىڭ ەسە ۇلعايتادى. ال ەڭ ۇلكەن تەلەسكوپ – رەفلەكتوردىڭ ايناسىنىڭ كولدەنەڭى 6م. بۇل تەلەسكوپ كاۆكاز تاۋىندا 2100م بيىكتىكتە ورنالاسقان.

قولدان جاساپ الۋعا بولاتىن قاراپايىم استرونوميالىق باقىلاۋ قۇرالدارىنا توقتالا كەتەيىك
ەڭ قاراپايىم تەلەسكوپ.
قاجەتتى نارسەلەر
• ەكى ۇلكەيتەتىن شىنى
• ديامەترلەرىنىڭ ءسال عانا ايىرماشىلىعى بار ەكى كارتون تۇتىك
• سكوچ
تاجىريبە كەشكە اي جاقسى كورىنگەن كەزدە جۇرگىزىلدى
تاجىريبە بارىسى
1. ەكى كارتون تۇتىك جاساپ، ءبىرىنىڭ ىشىنە ءبىرىن كىرگىزدىك تە سكوچتىڭ كومەگىمەن ءبىر ۇشىنا ۇلكەيتەتىن شىنىنى بەكىتتىك
2. ايعا ۇلكەيتەتىن شىنى جاعىنان قاراپ، ال باسقا شىنىنى قاراما - قارسى ۇشىنىڭ الدىنا ۇستادىق. تۇتىكتى ءارى، بەرى جىلجىتا وتىرىپ سونىمەن بىرگە ەكىنشى ۇلكەيتەتىن شىنىنى جاقىنداتىپ جانە الىستاتىپ ايقىن كەسكىن العانشا تەلەسكوپتى يكەمدەپ ۇستادىق
ناتيجەسى
ايدىڭ كەرى جانە ۇلكەيتىلگەن كەسكىنىن الدىق
ويتكەنى
الدىڭعى شىنى ايدان شىعاتىن ساۋلەلەردى جيناپ، تۇتىكتىڭ ىشىندە ونىڭ كەسكىنىن بەرەدى. كوزگە جاقىن ورنالاسقان لينزا بۇل كەسكىندى ۇلكەيتەدى جانە ايدى جاقىنداتادى. لينزالى تەلەسكوپتار وسىلايشا جۇمىس ىستەيدى، ءبىراقتا شىن اسپاپتار كەرى ەمەس، دۇرىس كەسكىن كورسەتەدى.
بۇرىش ولشەۋىش قۇرال.

اسپان سفەراسىندا ورنالاسقان جۇلدىزداردىڭ، سونداي - اق باسقا شىراقتاردىڭ اراقاشىقتىقتارى تەك بۇرىشتىق ولشەمدەرمەن عانا انىقتالادى. قاراپايىم بۇرىش ولشەۋىش قۇرالدى قولدان دا جاساپ الۋعا بولادى. جۇلدىزتاياق گرادۋيرلەنگەن اۆ سىزعىشتان جانە ونىڭ بويىمەن قوزعالاتىن جىلجىمالى سد تاياقشادان تۇرادى. تاياقشانىڭ ۇشىنا قىسقا تاياقشا - قاراۋىل ورناتىلادى. ولشەنەتىن بۇرىش ءمانىن انىقتاۋ ءۇشىن ۇزىن تاقتاي بويىنا بۇرىش بەلگىلەرى سالىنۋى ءتيىس. بۇل بەلگىلەر ترونسپورتير قولدانىلىپ انىقتالادى. جۇلدىزتاياق كومەگىمەن ولشەۋ ءۇشىن باقىلاۋشى ا نىسانانى كوزگە تاقاپ، تاقتايدى جىلجىتا وتىرىپ، وندا ورناتىلعان قاراۋىلداردى بۇرىشتىق بۇرىشتىق اراقاشىقتىعى ولشەنەتىن ەكى جۇلدىزعا نەمەسە اسپان شىراقتارىنا ءدال كەلتىرەدى. ولشەنگەن بۇرىشتىڭ ءمانى - جىلجىمالى تاقتايشانىڭ ۇزىن تاياق بويىندا كورسەتىلگەن بۇرىشتىق بەلگىمەن انىقتالادى.

جۇلدىز ساعاتى
جۇلدىز ساعاتى ءۇش بولىكتەن قۇرالعان:
1. جيەگىنە ايلار مەن كۇندەر جازىلعان جىلجىمايتىن نەگىزگى دوڭگەلەك، وندا كوكجيەك بەلگىسى سالىنعان
2. ساعات بەلگىلەرى بار جىلجىمالى دوڭگەلەك ساقينا، ونىڭ جيەگىنە 5ساع20مين - تى كورسەتەتىن باعىتتاۋىش سالىنعان
3. تەمىرقازىق جانە جەتىقاراقشىنىڭ ەكى جۇلدىزى ارقىلى وتەتىن جۇلدىزدىق ساعات ءتىلى بار دوڭگەلەك. ساعات دوڭگەلەگىن نەگىزگى دوڭگەلەككە، وعان ساعات ءتىلى بار دوڭگەلەكتى بەتتەستىرىپ، ورتالىق نۇكتەگە شەگەدەن ىستەلگەن وسكە قوندىرۋ قاجەت.
وتە قاراپايىم استرونوميالىق قۇرالدارمەن جاسالعان باقىلاۋلار الەمنىڭ شەكسىز ەكەندىگىنە تابيعات تانۋداعى قازىرگى عىلىمي ادىستەردىڭ قۇدىرەتتىگىنە كوز جەتكىزەدى.