اتا سالتىم - اسىل قازىنام / ناۋرىز مەرەكەسىنە ارنالعان سىنىپتان تىس شارا/
"اتا سالتىم - اسىل قازىنام" / ناۋرىز مەرەكەسىنە ارنالعان سىنىپتان تىس شارا/
ماقساتى: قازاق حالقىنىڭ سالت - داستۋرلەرىن دارىپتەۋ. ناۋرىز - جىل باسى، ياعني ءدىن مەيرامى ەمەس، ۇلت مەيرامى ەكەندىگىن تاريحي ماڭىزىن ءتۇسىندىرۋ.
اتا بابامىزدىڭ جالعاسىپ كەلە جاتقان ۇلتتىق تاربيەسى تۋرالى تۇسىنىك بەرۋ. ءوز ۇلتىنا دەگەن سۇيىسپەنشىلىگىن ارتتىرۋ.
ءى جۇرگىزۋشى: قۇرمەتتى قوناقتار، ۇستازدار، وقۋشىلار!
وسى بۇگىنگى كوكتەم مەزگىلىندەگى قازاقتىڭ ۇلت مەيرامى ناۋرىز – ياعني جاڭا جىل مەرەكەسى قۇتتى بولسىن!
ولكەمە ناۋرىز كەلدى، كوكتەم كەلدى،
قۇلپىرىپ، گۇلگە وراپ، كوك پەن جەردى.
حالقىمنىڭ سالت - ءداستۇرىن ايالاعان،
ارمانى اسقاقتادى كوپتەن بەرگى - دەي كەلە ناۋرىز مەرەكەسى اياسىندا سالت - داستۇرگە بايلانىستى وتكىزىلگەلى وتىرعان «اتا سالتىم - اسىل قازىنام!» اتتى سايىسىمىزدى باستاۋعا رۇقسات ەتىڭىزدەر.
ءىى - جۇرگىزۋشى: سايىسىمىزدى باستاماس بۇرىن ءادىل باعا بەرەتىن ءادىلقازىلار القالارىمەن تانىس بولىڭىزدار.
1_______________________________________
2_______________________________________
3_______________________________________
ءى - جۇرگىزۋشى: 6، 7، 8 سىنىپ ارالىعىندا سالت - داستۇرگە بايلانىستى تانىمدىق ويىنىمىزدى باستاماس بۇرىن ورتاعا سايىسكەرلەرىمىزدى شاقىرامىز.
ءى توپ: 6 سىنىپ __________________________________
ءىى توپ: 7 سىنىپ _________________________________
ءىىى توپ: 8 سىنىپ_______________________________
ءىى - جۇرگىزۋشى: سايىسىمىزدىڭ كەزەڭدەرىمەن تانىستىرامىز:
ءى كەزەڭ: تانىستىرۋ /توپتىڭ اتى، ۇرانى، ءتوس بەلگىسى/
ءىى كەزەڭ: «سالت - ءداستۇرىم قازىنام»
ءىىى كەزەڭ: سۇراق - جاۋاپ /قورجىننان اسىق الۋ ارقىلى
ءىV كەزەڭ: «قىز قۋۋ» ويىنى /ماقال - ماتەلدەردىڭ جالعاسىن تابۋ/
V كەزەڭ: قازاقتىڭ ۇلتتىق ويىندارى
Vءى كەزەڭ: ىرىمدار مەن تىيىمدار
1 - جۇرگىزۋشى:
اتا - سالتىم - اسىل مۇرام، ارداعىم،
بابالاردىڭ جالعاستىرار ارمانىن
سان عاسىردا قالپىن بۇزباس ءقادىرىم
وتكەنىمدى بۇگىنمەنەن جالعادىم.
2 - جۇرگىزۋشى:
قازاعىمنىڭ سالت - ءداستۇرى جاڭعىرعان،
ءتالىمدى وي سىناعى، تاربيە كوزى قالدىرعان
سالت - ءداستۇردى ارداقتايىق، اعايىن.
قازاق اتتى ۇلكەن - كىشى، بالدىرعان.
1 - جۇرگىزۋشى: ءى تۋر تانىستىرۋ: ءار توپ وزدەرىن تانىستىرسىن.
2 - جۇرگىزۋشى:
ادەت - عۇرىپ، سالت – ءداستۇرى قازاقتىڭ،
جاراسىمدى ۇيلەسىمدى عاجاپ شىن.
ۇمىت بولعان داستۇرلەردى ساقتايىق،
ناسيحاتتاپ، جاڭارتۋدان قاشپايىق – دەي وتىرىپ، ەكىنشى «سالت - ءداستۇرىم قازىنام» اتتى كەزەڭىن باستايمىز. سالت - داستۇرگە بايلانىستى سۇراقتارعا جاۋاپ بەرەمىز.
2 - جۇرگىزۋشى: توپ باسشىلارى كەلىپ سۇراقتاردى سۋىرىپ، توپ مۇشەلەرىمەن اقىلداسىپ سۇراقتارعا جاۋاپ بەرەدى. مۇندا سۇراقتاردىڭ ماعىناسىن ءتۇسىندىرۋ كەرەك.
سالت - تۋرالى سۇراقتار
1 - بيلەت شىلدەحانا (سالت)- جاڭا تۋعان نارەستەنىڭ قۇرمەتىنە جاسالاتىن ويىن - ساۋىق توي.
2 - بيلەت كىندىك كەسەر (سالت)- نارەستە تۋعان ساتتە ونىڭ كىندىگىن كەسەتىن
ايەلدەر(كىندىك شەشەسى) دايىن تۇرادى. كىندىك كەسۋ - مارتەبەلى، ابىرويلى ءىس.
3 - بيلەت بەسىككە سالۋ (سالت)- جاڭا تۋعان بالانى بەسىككە سالۋ. بەسىك قاسيەتتى، كيەلى، قۇتتى مۇلىك، ءسابيدىڭ التىن ۇياسى بولىپ ەسەپتەلەدى.
4 - بيلەت قىرقىنان شىعارۋ(سالت)- بالانىڭ تۋعانىنا 40 كۇن تولعان سوڭ ونى ىدىسقا 40 قاسىق سۋ قۇيىپ شومىلدىرادى. ول ءسابيدىڭ جان - جۇيەسىنىڭ قالىپتاسىپ دەنى ساۋ بولىپ وسۋىنە دەگەن اق تىلەكتەن شىققان.
5 - بيلەت تۇساۋ كەسەر (سالت)- ءسابي قاز تۇرعاننان كەيىن تەز ءجۇرىپ كەتسىن دەگەن تىلەكپەن جاسالاتىن عۇرىپ.
6 - بيلەت سۇندەتكە وتىرعىزۋ (سالت) - ەر بالا 3، 5 جانە 7 جاسقا تولعاندا وتكىزىلەتىن ءراسىمى.
2 - جۇرگىزۋشى: ەندى عۇرىپقا بايلانىستى بيلەتتەردى توپ باسشىلارى كەلىپ سۋىرسىن.
1 - بيلەت ات قويۋ (عۇرىپ)- قازاق حالقى جاڭا تۋعان سابيگە جاقسى ەسىمدەرمەن اگىلى ادامداردىڭ اتىن قويعان. سانىمەن بىرگە بالا ەسىمىن بەدەلدى كىسىلەرگە قويعىزىپ باتاسىن العان.
2 - بيلەت ايدار (عۇرىپ)- بالالاردىڭ توبە شاشىن ۇزارتىپ ءوسىرىپ قويادى. بۇل عۇرىپ ەر بالاعا جاسالادى. سابيلەرگە شاش ورنىنا كەكىل، تۇلىمدا قويىلادى.
3 - بيلەت كەكىل (عۇرىپ)- جاس بالالاردىڭ شاشىن ۇستارامەن الىپ تاستايدى دا ماڭدايىنا ءبىر شوكىم شاش قالدىرىپ، ونىڭ جيەگىن تەگىستەپ قيىپ قويادى. ونى «كەكىل» دەيدى.
1 - جۇرگىزۋشى: ءداستۇر - حالىقتىڭ اتادان بالاعا كوشىپ، جالعاسىپ جانە دامىپ وتىراتىن تاريحي الەۋمەتتىك، مادەني - تۇرمىستىق، كاسىپتىك، سالت - سانا، ادەت - عۇرىپ، ءتالىم - تاربيە جانە رۋحاني ءىس - ارەكەتتەر كورىنىسى. قازاقتىڭ بىرنەشە داستۇرلەرى تۋرالى بيلەت سۋىرايىق.
1 - بيلەت تىشتىرما(ءداستۇر)- ءسابيدى بەسىككە سالار كەزدە بەسىكتىڭ تۇبەگى تۇراتىن تەسىكتەن قۇرت، ىرىمشىك، تاتتىلەر وتكىزىپ «تىشتىما، تىشتىما» دەپ ىرىم جاسايدى جانە ونى «تىشتىرما» دەپ اتايدى. تىشتىرمانى ايەلدەر ىرىم ەتىپ ءبولىسىپ، بالا - شاعالارىنا ۇلەستىرىپ بەرەدى.
2 - بيلەت بازارلىق(ءداستۇر)- الىس ساپارعا شىققان ادامداردىڭ جاقىندارىنا اكەلگەن سىيلىعى.
3 - بيلەت بايعازى(ءداستۇر)- بالالاردىڭ، جاستاردىڭ جاڭا كيىمى ءۇشىن بەرىلەتىن اقشالاي، زاتتاي سىي.
4 - بيلەت ءتىلاشار(ءداستۇر)- بالاسى 7 جاسقا تولعان سوڭ بالاعا جاڭا كيىم كيگىزىپ، وقۋ جابدىقتارىن دايىنداپ، شاعىن توي وتكىزەدى. مۇنى «ءتىلاشار» تويى دەپ اتايدى.
5 - بيلەت جەتى اتا (ءداستۇر)- حالقىمىز كەيىنگى ۇرپاققا 7 اتاسىن بىلۋگە مىندەتتەگەن. ولاي بولسا جەتى اتا؛ بالا. اكە، اتا، ارعى اتا، بابا، ءتۇپ اتا، تەك اتا.
6 - بيلەت اساتۋ (ءداستۇر)- ەت جەلىنىپ بولعان سوڭ توردە وتىرعان اقساقال تاباقتا قالعان ەتتى جاس بالالارمەن جىگىتتەرگە اساتادى.
2 - جۇرگىزۋشى:
كەڭ دالانىڭ ەجەلگى،
قازاق دەيتىن حالقىمىز.
وزگە ۇلتتاي ءبىزدىڭ دە،
بار ءداستۇر مەن سالتىمىز – دەي كەلە كەلەسى
ءىىى كەزەڭىمىزدى باستايمىز. «سۇراق - جاۋاپ»ءبولىمى. مىنا قورجىندا اسىقتار سالىنعان. ول اسىقتاردىڭ بەتىندە سان جازىلعان. قورجىننان كەز كەلگەن ءبىر اسىقتى الاسىڭدار. شىققان سول سانعا بايلانىستى سۇراق قويامىز.
1 - اسىق
1) ءۇش ماقساتتى اتا.
جول ماقساتى – جەتۋ، داۋ ماقساتى - ءبىتۋ، ساۋدا ماقساتى - ۇتۋ.
2) ءۇش ارسىز
ۇيقى ارسىز، كۇلكى ارسىز، تاماق ارسىز.
2 - اسىق
1) ءۇش ءبيدى اتاڭىز
تولە بي، قازىبەك بي، ايتەكە بي.
2) ءۇش الىس
كارى مەن جاس، جاقسى مەن جامان، الىس پەن جاقىن.
3 - اسىق
1) جىگىتتىڭ ءۇش جاقىن جۇرتىن اتا؟
اعايىن جۇرت، ناعاشى جۇرت، قايىن جۇرت
2) ءۇش ساۋاپ
شولگە قۇدىق قازعان.
وزەنگە كوپىر سالعان.
جولعا اعاش ەككەن
4 - اسىق
1) ءۇش بايلىق
دەنساۋلىق، اق جاۋلىق، ون ساۋلىق.
2) ءۇش ءتاتتى
جان ءتاتتى، مال ءتاتتى، جار ءتاتتى
5 - اسىق
1) ءۇش ءجۇزدى اتا؟
ۇلى ءجۇز، ورتا ءجۇز، كىشى ءجۇز
2) ءۇش داۋسىز؟
مىنەز، كارىلىك، اجال.
6 - اسىق
1) ءتورت قوناق.
ارنايى قوناق، قۇدايى قوناق، قىدىرما قوناق، قىلعىما قوناق
2) ءتورت تۇلىكتىڭ ءپىرىن اتاڭىز
تۇيە ءپىرى - ويسىل قاراشا
جىلقى ءپىرى - قامبار اتا
سيىر ءپىرى - زەڭگى بابا
قوي ءپىرى - شوپان اتا
ەشكى ءپىرى - شەكشەك اتا
7 - اسىق
1) بەس اسىل
تالاپ، ەڭبەك، تەرەڭ وي، قاناعات، راقىم
2) بەس قاتەر
وت، جاۋ، بورىش، اۋرۋ، ءسوز
8 - اسىق
1) بەس قارۋعا نەلەر جاتادى.
مىلتىق، نايزا، ساداق، قىلىش، ايبالتا
2) بەس دۇشپان
وسەك، وتىرىك، ماقتانشاق، ەرىنشەك، بەكەر مال شاشپاق
9 - اسىق
1) جەتى كۇندى اتا؟
بۇگىن – دۇيسەنبى
ەرتەڭ - سەيسەنبى
بۇرسىگۇنى - سارسەنبى
ارعى كۇنى - بەيسەنبى
اۋىر كۇنى – جۇما
سوڭعى كۇنى – سەنبى
ازىنا - جەكسەنبى
2) جەتى اتانى تاراتىڭىز؟
اكە، بالا، نەمەرە، شوبەرە، شوپشەك، نەمەنە، تۋاجات.
1 - جۇرگىزۋشى:
اتا ءداستۇر ابىروي كوتەرگەنگە،
و، بۇل سوزدەر سۇيەكتەن وتەر دەمدە!
توقتالامىز ەندى ءبىز، ال حالايىق،
قاناتتى ءسوز، ماقال مەن ماتەلدەرگە.
2 جۇرگىزۋشى: IV كەزەڭ «قىز قۋۋ» ويىنى. ماقالداپ سويلەۋ جارىسىن «قىز قۋۋ» ادىسىمەن وتكىزبەكپىز. 3 توپتان 1 قىز، 1 ۇلدان جارىسقا شىعادى.
مىنا ۇزىك - ۇزىك سوزدەردەن ماقال قۇراستىرۋ كەرەك.
ءى جۇپ
1) ۇيادا.............، ۇشقاندا...................
(ۇيادا نە كورسەڭ، ۇشقاندا سونى ىلەرسىڭ.)
2) اتا............، بالا......................
(اتا - بايتەرەك، بالا جاپىراق.)
3) ەر.........، ەز...................
(ەر ءبىر ولەدى، ەز مىڭ ولەدى.
ءىى جۇپ
4) ولە.................، بولە...................
(ولە جەگەنشە، بولە جە.)
5) تاياق...............، ءسوز................
(تاياق ەتتەن وتەدى، ءسوز سۇيەكتەن وتەدى.)
6) مال..............، جەر...................
(مال باققاندىكى، جەر جىرتقاندىكى. )
ءىىى جۇپ
1) تەنتەكتىڭ اقىلى...................
(تەنتەكتىڭ اقىلى تۇستەن كەيىن كىرەدى.
2).................. سۇيىندىرەدى،.................. كۇيىندىرەدى.
(جاقسى ءسوز سۇيىندىرەدى، جامان ءسوز كۇيىندىرەدى.)
3) مىسىق.................، تىشقان....................
(مىسىققا ويىن كەرەك، تىشقانعا ءولىم كەرەك.
1 - جۇرگىزۋشى: قۇرمەتتى وقۋشىلار، بۇگىنگى ءبىزدىڭ سايىسىمىزدىڭ ماقساتى - زامان وزگەرسەدە ۇلتتىق سالت - ءداستۇرىمىزدىڭ كونەرمەيتىندىگىن ەسكە سالىپ، ۇلتتىق مۇرانى قايتا جاڭعىرتۋ. ولاي بولسا V كەزەڭ “قازاقتىڭ ۇلتتىق ويىندارى».
ءار توپ ءبىر ۇلتتىق ويىننان كورىنىس كورسەتسىن.
2 جۇرگىزۋشى: VI كەزەڭ «ىرىمدار مەن تىيىمدار» ءۇش توپ قازاقتىڭ ىرىمدارى مەن تىيىمدارىن ايتىپ جارىسۋ كەرەك.
1 - جۇرگىزۋشى: «اتا سالتىم - اسىل قازىنام» اتتى سايىسىمىزدى اياقتاماس بۇرىن ءادىلقازىلار القاسىنا ءسوز بەرەمىز.
2 - جۇرگىزۋشى: «توقسان اۋىز ءسوزدىڭ توبىقتاي ءتۇيىنى بار» دەمەكشى، سالتىن سۇيگەن ءاربىر جاس ۇرپاق بولاشاقتا حالقىن سۇيەتىن، ەلىنە ادال قىزمەت ەتەتىن، ءتىلىنىڭ، سالت - ءداستۇرىنىڭ جاناشىرى بولاتىندىعىنا سەنىمدىمىن. ەلىمىزدىڭ جارقىن بولاشاعى سىزدەردىڭ قولدارىڭىزدا، قۇرمەتتى وقۋشىلار!
قوش، ساۋ بولىڭىزدار!
قاراعاندى وبلىسى، اقتوعاي اۋدانى
تاسرال سەلوسى، تاسارال جالپى ءبىلىم بەرەتىن ورتا مەكتەبىنىڭ
ورىس ءتىلى جانە ادەبيەتى ءپانىنىڭ ءمۇعالىمى بالتىشيەۆا گاليا ارىن قىزى
ماقساتى: قازاق حالقىنىڭ سالت - داستۋرلەرىن دارىپتەۋ. ناۋرىز - جىل باسى، ياعني ءدىن مەيرامى ەمەس، ۇلت مەيرامى ەكەندىگىن تاريحي ماڭىزىن ءتۇسىندىرۋ.
اتا بابامىزدىڭ جالعاسىپ كەلە جاتقان ۇلتتىق تاربيەسى تۋرالى تۇسىنىك بەرۋ. ءوز ۇلتىنا دەگەن سۇيىسپەنشىلىگىن ارتتىرۋ.
ءى جۇرگىزۋشى: قۇرمەتتى قوناقتار، ۇستازدار، وقۋشىلار!
وسى بۇگىنگى كوكتەم مەزگىلىندەگى قازاقتىڭ ۇلت مەيرامى ناۋرىز – ياعني جاڭا جىل مەرەكەسى قۇتتى بولسىن!
ولكەمە ناۋرىز كەلدى، كوكتەم كەلدى،
قۇلپىرىپ، گۇلگە وراپ، كوك پەن جەردى.
حالقىمنىڭ سالت - ءداستۇرىن ايالاعان،
ارمانى اسقاقتادى كوپتەن بەرگى - دەي كەلە ناۋرىز مەرەكەسى اياسىندا سالت - داستۇرگە بايلانىستى وتكىزىلگەلى وتىرعان «اتا سالتىم - اسىل قازىنام!» اتتى سايىسىمىزدى باستاۋعا رۇقسات ەتىڭىزدەر.
ءىى - جۇرگىزۋشى: سايىسىمىزدى باستاماس بۇرىن ءادىل باعا بەرەتىن ءادىلقازىلار القالارىمەن تانىس بولىڭىزدار.
1_______________________________________
2_______________________________________
3_______________________________________
ءى - جۇرگىزۋشى: 6، 7، 8 سىنىپ ارالىعىندا سالت - داستۇرگە بايلانىستى تانىمدىق ويىنىمىزدى باستاماس بۇرىن ورتاعا سايىسكەرلەرىمىزدى شاقىرامىز.
ءى توپ: 6 سىنىپ __________________________________
ءىى توپ: 7 سىنىپ _________________________________
ءىىى توپ: 8 سىنىپ_______________________________
ءىى - جۇرگىزۋشى: سايىسىمىزدىڭ كەزەڭدەرىمەن تانىستىرامىز:
ءى كەزەڭ: تانىستىرۋ /توپتىڭ اتى، ۇرانى، ءتوس بەلگىسى/
ءىى كەزەڭ: «سالت - ءداستۇرىم قازىنام»
ءىىى كەزەڭ: سۇراق - جاۋاپ /قورجىننان اسىق الۋ ارقىلى
ءىV كەزەڭ: «قىز قۋۋ» ويىنى /ماقال - ماتەلدەردىڭ جالعاسىن تابۋ/
V كەزەڭ: قازاقتىڭ ۇلتتىق ويىندارى
Vءى كەزەڭ: ىرىمدار مەن تىيىمدار
1 - جۇرگىزۋشى:
اتا - سالتىم - اسىل مۇرام، ارداعىم،
بابالاردىڭ جالعاستىرار ارمانىن
سان عاسىردا قالپىن بۇزباس ءقادىرىم
وتكەنىمدى بۇگىنمەنەن جالعادىم.
2 - جۇرگىزۋشى:
قازاعىمنىڭ سالت - ءداستۇرى جاڭعىرعان،
ءتالىمدى وي سىناعى، تاربيە كوزى قالدىرعان
سالت - ءداستۇردى ارداقتايىق، اعايىن.
قازاق اتتى ۇلكەن - كىشى، بالدىرعان.
1 - جۇرگىزۋشى: ءى تۋر تانىستىرۋ: ءار توپ وزدەرىن تانىستىرسىن.
2 - جۇرگىزۋشى:
ادەت - عۇرىپ، سالت – ءداستۇرى قازاقتىڭ،
جاراسىمدى ۇيلەسىمدى عاجاپ شىن.
ۇمىت بولعان داستۇرلەردى ساقتايىق،
ناسيحاتتاپ، جاڭارتۋدان قاشپايىق – دەي وتىرىپ، ەكىنشى «سالت - ءداستۇرىم قازىنام» اتتى كەزەڭىن باستايمىز. سالت - داستۇرگە بايلانىستى سۇراقتارعا جاۋاپ بەرەمىز.
2 - جۇرگىزۋشى: توپ باسشىلارى كەلىپ سۇراقتاردى سۋىرىپ، توپ مۇشەلەرىمەن اقىلداسىپ سۇراقتارعا جاۋاپ بەرەدى. مۇندا سۇراقتاردىڭ ماعىناسىن ءتۇسىندىرۋ كەرەك.
سالت - تۋرالى سۇراقتار
1 - بيلەت شىلدەحانا (سالت)- جاڭا تۋعان نارەستەنىڭ قۇرمەتىنە جاسالاتىن ويىن - ساۋىق توي.
2 - بيلەت كىندىك كەسەر (سالت)- نارەستە تۋعان ساتتە ونىڭ كىندىگىن كەسەتىن
ايەلدەر(كىندىك شەشەسى) دايىن تۇرادى. كىندىك كەسۋ - مارتەبەلى، ابىرويلى ءىس.
3 - بيلەت بەسىككە سالۋ (سالت)- جاڭا تۋعان بالانى بەسىككە سالۋ. بەسىك قاسيەتتى، كيەلى، قۇتتى مۇلىك، ءسابيدىڭ التىن ۇياسى بولىپ ەسەپتەلەدى.
4 - بيلەت قىرقىنان شىعارۋ(سالت)- بالانىڭ تۋعانىنا 40 كۇن تولعان سوڭ ونى ىدىسقا 40 قاسىق سۋ قۇيىپ شومىلدىرادى. ول ءسابيدىڭ جان - جۇيەسىنىڭ قالىپتاسىپ دەنى ساۋ بولىپ وسۋىنە دەگەن اق تىلەكتەن شىققان.
5 - بيلەت تۇساۋ كەسەر (سالت)- ءسابي قاز تۇرعاننان كەيىن تەز ءجۇرىپ كەتسىن دەگەن تىلەكپەن جاسالاتىن عۇرىپ.
6 - بيلەت سۇندەتكە وتىرعىزۋ (سالت) - ەر بالا 3، 5 جانە 7 جاسقا تولعاندا وتكىزىلەتىن ءراسىمى.
2 - جۇرگىزۋشى: ەندى عۇرىپقا بايلانىستى بيلەتتەردى توپ باسشىلارى كەلىپ سۋىرسىن.
1 - بيلەت ات قويۋ (عۇرىپ)- قازاق حالقى جاڭا تۋعان سابيگە جاقسى ەسىمدەرمەن اگىلى ادامداردىڭ اتىن قويعان. سانىمەن بىرگە بالا ەسىمىن بەدەلدى كىسىلەرگە قويعىزىپ باتاسىن العان.
2 - بيلەت ايدار (عۇرىپ)- بالالاردىڭ توبە شاشىن ۇزارتىپ ءوسىرىپ قويادى. بۇل عۇرىپ ەر بالاعا جاسالادى. سابيلەرگە شاش ورنىنا كەكىل، تۇلىمدا قويىلادى.
3 - بيلەت كەكىل (عۇرىپ)- جاس بالالاردىڭ شاشىن ۇستارامەن الىپ تاستايدى دا ماڭدايىنا ءبىر شوكىم شاش قالدىرىپ، ونىڭ جيەگىن تەگىستەپ قيىپ قويادى. ونى «كەكىل» دەيدى.
1 - جۇرگىزۋشى: ءداستۇر - حالىقتىڭ اتادان بالاعا كوشىپ، جالعاسىپ جانە دامىپ وتىراتىن تاريحي الەۋمەتتىك، مادەني - تۇرمىستىق، كاسىپتىك، سالت - سانا، ادەت - عۇرىپ، ءتالىم - تاربيە جانە رۋحاني ءىس - ارەكەتتەر كورىنىسى. قازاقتىڭ بىرنەشە داستۇرلەرى تۋرالى بيلەت سۋىرايىق.
1 - بيلەت تىشتىرما(ءداستۇر)- ءسابيدى بەسىككە سالار كەزدە بەسىكتىڭ تۇبەگى تۇراتىن تەسىكتەن قۇرت، ىرىمشىك، تاتتىلەر وتكىزىپ «تىشتىما، تىشتىما» دەپ ىرىم جاسايدى جانە ونى «تىشتىرما» دەپ اتايدى. تىشتىرمانى ايەلدەر ىرىم ەتىپ ءبولىسىپ، بالا - شاعالارىنا ۇلەستىرىپ بەرەدى.
2 - بيلەت بازارلىق(ءداستۇر)- الىس ساپارعا شىققان ادامداردىڭ جاقىندارىنا اكەلگەن سىيلىعى.
3 - بيلەت بايعازى(ءداستۇر)- بالالاردىڭ، جاستاردىڭ جاڭا كيىمى ءۇشىن بەرىلەتىن اقشالاي، زاتتاي سىي.
4 - بيلەت ءتىلاشار(ءداستۇر)- بالاسى 7 جاسقا تولعان سوڭ بالاعا جاڭا كيىم كيگىزىپ، وقۋ جابدىقتارىن دايىنداپ، شاعىن توي وتكىزەدى. مۇنى «ءتىلاشار» تويى دەپ اتايدى.
5 - بيلەت جەتى اتا (ءداستۇر)- حالقىمىز كەيىنگى ۇرپاققا 7 اتاسىن بىلۋگە مىندەتتەگەن. ولاي بولسا جەتى اتا؛ بالا. اكە، اتا، ارعى اتا، بابا، ءتۇپ اتا، تەك اتا.
6 - بيلەت اساتۋ (ءداستۇر)- ەت جەلىنىپ بولعان سوڭ توردە وتىرعان اقساقال تاباقتا قالعان ەتتى جاس بالالارمەن جىگىتتەرگە اساتادى.
2 - جۇرگىزۋشى:
كەڭ دالانىڭ ەجەلگى،
قازاق دەيتىن حالقىمىز.
وزگە ۇلتتاي ءبىزدىڭ دە،
بار ءداستۇر مەن سالتىمىز – دەي كەلە كەلەسى
ءىىى كەزەڭىمىزدى باستايمىز. «سۇراق - جاۋاپ»ءبولىمى. مىنا قورجىندا اسىقتار سالىنعان. ول اسىقتاردىڭ بەتىندە سان جازىلعان. قورجىننان كەز كەلگەن ءبىر اسىقتى الاسىڭدار. شىققان سول سانعا بايلانىستى سۇراق قويامىز.
1 - اسىق
1) ءۇش ماقساتتى اتا.
جول ماقساتى – جەتۋ، داۋ ماقساتى - ءبىتۋ، ساۋدا ماقساتى - ۇتۋ.
2) ءۇش ارسىز
ۇيقى ارسىز، كۇلكى ارسىز، تاماق ارسىز.
2 - اسىق
1) ءۇش ءبيدى اتاڭىز
تولە بي، قازىبەك بي، ايتەكە بي.
2) ءۇش الىس
كارى مەن جاس، جاقسى مەن جامان، الىس پەن جاقىن.
3 - اسىق
1) جىگىتتىڭ ءۇش جاقىن جۇرتىن اتا؟
اعايىن جۇرت، ناعاشى جۇرت، قايىن جۇرت
2) ءۇش ساۋاپ
شولگە قۇدىق قازعان.
وزەنگە كوپىر سالعان.
جولعا اعاش ەككەن
4 - اسىق
1) ءۇش بايلىق
دەنساۋلىق، اق جاۋلىق، ون ساۋلىق.
2) ءۇش ءتاتتى
جان ءتاتتى، مال ءتاتتى، جار ءتاتتى
5 - اسىق
1) ءۇش ءجۇزدى اتا؟
ۇلى ءجۇز، ورتا ءجۇز، كىشى ءجۇز
2) ءۇش داۋسىز؟
مىنەز، كارىلىك، اجال.
6 - اسىق
1) ءتورت قوناق.
ارنايى قوناق، قۇدايى قوناق، قىدىرما قوناق، قىلعىما قوناق
2) ءتورت تۇلىكتىڭ ءپىرىن اتاڭىز
تۇيە ءپىرى - ويسىل قاراشا
جىلقى ءپىرى - قامبار اتا
سيىر ءپىرى - زەڭگى بابا
قوي ءپىرى - شوپان اتا
ەشكى ءپىرى - شەكشەك اتا
7 - اسىق
1) بەس اسىل
تالاپ، ەڭبەك، تەرەڭ وي، قاناعات، راقىم
2) بەس قاتەر
وت، جاۋ، بورىش، اۋرۋ، ءسوز
8 - اسىق
1) بەس قارۋعا نەلەر جاتادى.
مىلتىق، نايزا، ساداق، قىلىش، ايبالتا
2) بەس دۇشپان
وسەك، وتىرىك، ماقتانشاق، ەرىنشەك، بەكەر مال شاشپاق
9 - اسىق
1) جەتى كۇندى اتا؟
بۇگىن – دۇيسەنبى
ەرتەڭ - سەيسەنبى
بۇرسىگۇنى - سارسەنبى
ارعى كۇنى - بەيسەنبى
اۋىر كۇنى – جۇما
سوڭعى كۇنى – سەنبى
ازىنا - جەكسەنبى
2) جەتى اتانى تاراتىڭىز؟
اكە، بالا، نەمەرە، شوبەرە، شوپشەك، نەمەنە، تۋاجات.
1 - جۇرگىزۋشى:
اتا ءداستۇر ابىروي كوتەرگەنگە،
و، بۇل سوزدەر سۇيەكتەن وتەر دەمدە!
توقتالامىز ەندى ءبىز، ال حالايىق،
قاناتتى ءسوز، ماقال مەن ماتەلدەرگە.
2 جۇرگىزۋشى: IV كەزەڭ «قىز قۋۋ» ويىنى. ماقالداپ سويلەۋ جارىسىن «قىز قۋۋ» ادىسىمەن وتكىزبەكپىز. 3 توپتان 1 قىز، 1 ۇلدان جارىسقا شىعادى.
مىنا ۇزىك - ۇزىك سوزدەردەن ماقال قۇراستىرۋ كەرەك.
ءى جۇپ
1) ۇيادا.............، ۇشقاندا...................
(ۇيادا نە كورسەڭ، ۇشقاندا سونى ىلەرسىڭ.)
2) اتا............، بالا......................
(اتا - بايتەرەك، بالا جاپىراق.)
3) ەر.........، ەز...................
(ەر ءبىر ولەدى، ەز مىڭ ولەدى.
ءىى جۇپ
4) ولە.................، بولە...................
(ولە جەگەنشە، بولە جە.)
5) تاياق...............، ءسوز................
(تاياق ەتتەن وتەدى، ءسوز سۇيەكتەن وتەدى.)
6) مال..............، جەر...................
(مال باققاندىكى، جەر جىرتقاندىكى. )
ءىىى جۇپ
1) تەنتەكتىڭ اقىلى...................
(تەنتەكتىڭ اقىلى تۇستەن كەيىن كىرەدى.
2).................. سۇيىندىرەدى،.................. كۇيىندىرەدى.
(جاقسى ءسوز سۇيىندىرەدى، جامان ءسوز كۇيىندىرەدى.)
3) مىسىق.................، تىشقان....................
(مىسىققا ويىن كەرەك، تىشقانعا ءولىم كەرەك.
1 - جۇرگىزۋشى: قۇرمەتتى وقۋشىلار، بۇگىنگى ءبىزدىڭ سايىسىمىزدىڭ ماقساتى - زامان وزگەرسەدە ۇلتتىق سالت - ءداستۇرىمىزدىڭ كونەرمەيتىندىگىن ەسكە سالىپ، ۇلتتىق مۇرانى قايتا جاڭعىرتۋ. ولاي بولسا V كەزەڭ “قازاقتىڭ ۇلتتىق ويىندارى».
ءار توپ ءبىر ۇلتتىق ويىننان كورىنىس كورسەتسىن.
2 جۇرگىزۋشى: VI كەزەڭ «ىرىمدار مەن تىيىمدار» ءۇش توپ قازاقتىڭ ىرىمدارى مەن تىيىمدارىن ايتىپ جارىسۋ كەرەك.
1 - جۇرگىزۋشى: «اتا سالتىم - اسىل قازىنام» اتتى سايىسىمىزدى اياقتاماس بۇرىن ءادىلقازىلار القاسىنا ءسوز بەرەمىز.
2 - جۇرگىزۋشى: «توقسان اۋىز ءسوزدىڭ توبىقتاي ءتۇيىنى بار» دەمەكشى، سالتىن سۇيگەن ءاربىر جاس ۇرپاق بولاشاقتا حالقىن سۇيەتىن، ەلىنە ادال قىزمەت ەتەتىن، ءتىلىنىڭ، سالت - ءداستۇرىنىڭ جاناشىرى بولاتىندىعىنا سەنىمدىمىن. ەلىمىزدىڭ جارقىن بولاشاعى سىزدەردىڭ قولدارىڭىزدا، قۇرمەتتى وقۋشىلار!
قوش، ساۋ بولىڭىزدار!
قاراعاندى وبلىسى، اقتوعاي اۋدانى
تاسرال سەلوسى، تاسارال جالپى ءبىلىم بەرەتىن ورتا مەكتەبىنىڭ
ورىس ءتىلى جانە ادەبيەتى ءپانىنىڭ ءمۇعالىمى بالتىشيەۆا گاليا ارىن قىزى
You Might Also Like
-
ابدراحمان اسىلبەك 1938 جىلى 1 مامىردا جامبىل وبلىسىنىڭ تالاس اۋدانىنا قاراستى ءۇشارال اۋىلىندا تۋعان. ءقازپيدىڭ تاريح-فيلولوگيا فاكۋلتەتىن بىتىرگەننەن كەيىن مەكتەپتە ءمۇعالىم بولعان. اسپيرانتۋرادا وق...
