InfoHub Logo

ەل ىشىندە نەمەسە كاسىبي جۋرناليستىك قاۋىمداستىق ىشىندە بولعان سوڭ، ەلىمىزدەگى ءسوز بوستاندىعى، باسپا ءسوز بوستاندىعى دەڭگەيىن وبەكتيۆ باعالاي المايمىز. سۋبەكتيۆ تۇردە باعالار بولساق، «ءيا، ءسوز بوستاندىعى جونىنەن بىزدە ءبارى دۇرىس» پەنەن «قازاقستاندا ءسوز بوستاندىعى جوق» دەگەنگە كەز كەلگەن جاۋاپ بەرۋگە بولادى.

ءقايسىبىر ەلدەگى ءسوز بوستاندىعى مەن باسپا ءسوز بوستاندىعى دەڭگەيىنە قانداي دا ءبىر وبەكتيۆ باعا حالىقارالىق رەيتينگتەردە عانا كورسەتىلەدى. «Freedom House» جانە «Reporters without borders» حالىقارالىق ۇيىمدارى ونداعان جىلدان بەرى «Freedom of the Press» جانە «World Press Index Freedom» رەيتينگتەرى كومەگىمەن بۇكىل دۇنيەجۇزىندەگى ءسوز بوستاندىعى مەن باسپا ءسوز بوستاندىعى دەڭگەيىن ولشەپ كەلەدى. وسى رەيتينگتەردەگى قازاقستانداعى ءسوز جانە باسپا ءسوز بوستاندىعىنىڭ جاعدايى قانداي؟ 2016 جىلعى Freedom House رەيتينگىندە قازاقستان 84 بالمەن 202 ەلدىڭ ىشىندە 183-ورىندا تۇر. قازاقستان «ەركىن ەمەس ب ا ق» بار ەلدەر تىزىمىنە ەنگىزىلگەن. رەيتينگ ادىستەمەسى جۋرناليستەر مەن ب ا ق جۇمىس ىستەيتىن ساياسي (ەڭ تومەن باعا – 40 بالل)، قۇقىقتىق (30 بالل) جانە ەكونوميكالىق (30 بالل) ورتانى زەرتتەۋگە نەگىزدەلگەن. 9 بالل يەلەنگەن نورۆەگيا 2016 جىلعى Freedom House رەيتينگىندە كوش باستاپ تۇر. «شەكاراسىز رەپورتەرلەردىڭ» 2016 جىلعى يندەكسىندە قازاقستان 54،55 بالل جيناپ، 180 ەلدىڭ ىشىندە 160-ورىندا تۇر. بۇل رەيتينگتىڭ كوشباسشىسىندا تۇرعان – 8،59 بالل العان فينليانديا. Freedom House رەيتينگىندەگى سياقتى، قازاقستاننىڭ «كورشىلەرى» – ب ا ق جاعدايى بىزدەن دە تومەن ەلدەر. Freedom House بايانداماسىندا قازاقستاننىڭ جۋرناليستەرى مەن ب ا ق جۇمىس ىستەيتىن ەكونوميكالىق جانە ساياسي ورتا اۋىر ەكەنى اتاپ وتىلەدى: جۋرناليستەرگە شابۋىل جاسالادى، جالا جاپتى دەپ ايىپتالادى، زاڭدار مەن شەكتەۋلەر تىم قاتال، سونىڭ سالدارىنان وزىندىك سەنزۋرا تۋىنداپ، قازاقستاندىق ب ا ق تۇنشىعىپ جاتىر دەپ ايتۋعا نەگىز بار.

قازاقستان – جالا جابۋ مەن قورلاۋ بويىنشا قىلمىستىق جاۋاپكەرشىلىك ساقتالىپ وتىرعان ازداعان ەلدىڭ قاتارىنا كىرەدى، ال كەيبىر ساناتتار – دەپۋتاتتار، سۋديالار، قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنىڭ وكىلدەرى – ب ا ق بەتىندەگى جالا جابۋدان «قوسىمشا» قورعالعان. قازاقستاندا ءبىر جاعىنان جۋرناليستەر مەن ب ا ق قىزمەتىن رەتتەيتىن، ال ەكىنشى جاعىنان كاسىبي جۋرناليستىك قىزمەتتى شەكتەيتىن زاڭدار كوپ. ويتكەنى، ولار ويعا قونىمسىز شارتتار مەن تالاپ قويادى ءجا قازاقستاندا دا ءوز ماماندىعىنا بايلانىستى باسىن قاتەرگە تىگىپ جۇرگەن جۋرناليستەر از ەمەس. ولار تۋرالى دا كوپ اقپارات بەرۋگە بولادى. مىسالى، «وبششەستۆەننايا پوزيسيا» تاۋەلسىز گازەتىنىڭ ءتىلشىسى باقىتجان نۇرپەيىسوۆ سوققىعا جىعىلعان. «تاسجارعان» وپپوزيسيالىق گازەتىنىڭ ءتىلشىسى ارتەم ميۋسوۆ جاڭا جىل قارساڭىندا سوققىعا جىعىلعان، پىشاقتالعان. ال «ازاتتىق» سايتىنىڭ رەداكتورى ەرمەك بولتاي مەن باقىتجان نۇرپەيىسوۆ قاستاندىققا ۇشىراعان. وسى سەكىلدى مالىمەتتەردى كوپ كەلتىرۋگە بولادى.

قورقىتۋ، ۇركىتۋ ارقىلى اۋىزعا قاقپاق قويۋ، قاتاردان شىعارۋعا ۇمتىلۋ – ءبىزدىڭ قوعامداعى كەلەڭسىز تەندەنسيا ەكەنى انىق. بۇل رەتتە، ساراپشىلار «ب ا ق تۋرالى» زاڭعا «جۋرناليستەردىڭ ءوزىنىڭ، وتباسى مۇشەلەرىنىڭ ءومىرى زاڭمەن قورعالادى» دەگەن باپ ەنگىزىلۋى كەرەك دەگەن ۇسىنىس جاسادى. ويتكەنى جۋرناليستەر دە توتەنشە جاعداي قىزمەتكەرلەرىمەن بىردەي وتە ءقاۋىپتى جەرلەردە، ياعني شەرۋدە، جەر سىلكىنىسىندە، ورتتە جانە تاعى باسقا جاعدايلاردا ءجۇرىپ، باسىن قاتەرگە تىگەدى. بۇل جەردە ادامنىڭ جۇيكەسىنە، جۇرەگىنە ۇلكەن سالماق تۇسەدى. كەشەگى پاندەميا كەزىندە دە جۋرناليستەر ءوز ومىرلەرىنە تونگەن قاۋىپكە قاراماي، قوعامدىق ورىنداردان اقپارات تاراتىپ وتىردى. ءبىراق ولاردىڭ مىندەتتەمەلەرى كوپ تە، قۇقىقتارى از. سوندىقتان جۋرناليستەر قاۋىمىنا قۇقىقتىق، قاۋىپسىزدىك، الەۋ­مەتتىك جاعىنان كەپىلدىكتەر بولۋ كەرەك نە سول تالاپتاردىڭ ورىندالماۋى ءۇشىن جاۋاپقا تارتۋدى كوزدەيدى.

ب ا ق تۋرالى زاڭنىڭ 2 - باپ، 1 تارماعىندا «سەنزۋراعا تىيىم سالىنادى» دەگەن دالەلدى ءسوز ايتىلعان. الايدا، بۇل باپتان-اق زاڭنىڭ ورىندالمايتىن، تەك قاعاز جۇزىندە عانا بارىن كورسەتەدى. تاۋەلسىزدىك العان جىلداردىڭ وزىندە قانشاما جۋرناليست سوت الدىندا جاۋاپكەرشىلىككە تارتىلدى، قوعامدىق ومىردەن، مانسابىنان شەكتەتىلدى، قازا تاپقاننىڭ قاراسى كوپ.

2002 جىلدى قازاقستانداعى جۋرناليستەر قاۋىمى «قارالى جىل» دەپ بىلەدى. ءسوز بوستاندىعىن قورعايتىن ۇيىمداردىڭ باعالاۋىنشا، ءدال وسى جىلى ەلدە ساياسي پروسەستەردىڭ ۇدەۋىمەن قاتار ءسوز ەركىندىگىن تۇنشىقتىرۋ فاكتىلەرى ەرەكشە ارتقان.
ءدال وسى جىلى «ءادىل ءسوز» باسپا ءسوز قورعاۋ ۇيىمى ءسوز بوستاندىعىنىڭ بۇزىلعانىنا قاتىستى 1049 حابارلاما تىركەگەن ەكەن. «سولDAT»، «اق جايىق» گازەتتەرىنىڭ رەداكسياسىنا شابۋىل جاسالىپ، «دەلوۆوە وبوزرەنيە رەسپۋبليكا» باسىلىمى كەڭسەسىنىڭ ورتەلگەنى دە ءدال وسى جىل. جىل باسىندا ادام قۇقىعىن قورعاۋ بيۋروسىنىڭ قىزمەتكەرى، جۋرناليست الەكسەي پۋگايەۆ كولىك اپاتىنان قازا تاپسا، جىل سوڭىندا «التىن عاسىر» گازەتىنىڭ باس رەداكتورى نۋري مۋفتاح تا جول اپاتىنان كوز جۇمدى. پوليسيا وكىلدەرى نۋري مۋفتاحتىڭ اجالى كەزدەيسوق كولىك اپاتىنان بولدى دەسە، جۋرناليستەر قاۋىمى باسقاشا بايلام جاسايدى. بۇل وقيعا بويىنشا ەشقانداي سوت پروسەستەرى بولماعان. پوليسيانىڭ ءىستى تەزىرەك جابۋعا تىرىسۋى دا جۋرناليستەر قاۋىمىنىڭ كۇمانىن ۇلعايتا تۇسكەن.

ءجۋرناليستى جاقسى تانيتىن ارىپتەسى روزلانا تاۋكينانىڭ ايتۋىنشا، نۋري مۋفتاح ءومىرىنىڭ سوڭعى كۇندەرى وتە قىزىقتى ءبىر ماقالانى جازا باستاعان.

ءىسساپارعا بارا جاتىپ، سول اۋداننان حابارلاستى. وتە قىزىقتى سىني ماتەريالعا كىرىسكەنىن، ونى وتە تەرەڭنەن قازىپ الىپ شىققانىن جانە مۇنىڭ وتە قىزىقتى بولاتىنىن ايتتى. ءتىپتى سەريالى تۇردە ماقالا بولىپ شىعۋى مۇمكىن ەكەنىن دە جاسىرمادى. ناقتى نە تۋرالى ەكەنىن ايتقان جوق، دەگەنمەن وندا كونفليكتىلەردىڭ كوپ ەكەنىنە مەڭزەدى، - دەدى روزلانا تاۋكينا.

بۇعان قوسا، نۋري مۋفتاح ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن قازاقستاننىڭ دەموكراتيالىق تاڭداۋى پارتياسىن ۇيىمداستىرۋ ىسىنە قىزۋ ارالاسىپ، ساياساتتا دا بەلسەندى جاعىنان كورىنگەن. «بۇل ارينە، بىرەۋلەرگە ۇناماعانى انىق» دەيدى روزلانا تاۋكينا.

ەكىنشى ءبىر تالدايتىن ماسەلە، «قاڭتار وقيعاسى كەزىندە اۋەجايدى باسىپ الماق بولعان-مىس» جۋرناليست ايگەرىم تىلەۋجانوۆا 4 جىلعا باس بوستاندىعىنان ايىرىلعانى تۋرالى بولسىن. ول جاپپاي تارتىپسىزدىكتى ۇيىمداستىرىدى دەپ تانىلدى. سوتتالۋشى جازاسىن قاۋىپسىزدىگى ورتاشا مەكەمەدە وتەيدى. سوت پروسەسى 2023 جىلدىڭ 30 ناۋرىزىندا باستالدى. ءىس قىلمىستىق كودەكستىڭ 272-بابى («جاپپاي تارتىپسىزدىك»)، 269-بابى («عيماراتتارعا، قۇرىلىستارعا، قاتىناس جانە بايلانىس قۇرالدارىنا شابۋىل جاساۋ نەمەسە ولاردى باسىپ الۋ») بويىنشا قارالدى.

«مەن ەشقانداي كىنانى مويىندامايمىن، ويتكەنى مويىندايتىن ەشقانداي كىنام جوق. نازاربايەۆتىڭ جۇيەسى قۇلادى دەپ، اۋەجايدا سۇيىنشىلەپ ايقايلاعانىم راس. ءوزىم ەشقانداي كىنالى بولماعاندىقتان، ەشتەڭەنى مويىندامايمىن جانە سول ءۇشىن 10 جىلعا قاماۋ مەرزىمىن ارقالاۋ كەرەك بولسا، وعان دا كوندىم»، - دەيدى ايگەرىم تىلەۋجانوۆا.

كورىپ وتىرعانىمىزداي، بىرىنەن سوڭ ءبىرى بەلگىلى ءبىر باپ بويىنشا قۋعىندالىپ، تەمىر توردىڭ ارتىنا بۇعاتتالىپ جاتقان جۋرناليستەردىڭ ايتارى دا ءبىر: «مەن ءوز كىنامدى مويىندامايمىن. شىندىقتى ايتتىم». سۋديانىڭ ءبارى بىردەي مەملەكەت ىعىنا كونەدى ەمەس، كونبەيتىندەر بار، دالىرەك ايتساق، بولعان. ولار ءقازىر قىزمەتىنەن شەكتەتىلگەن. مىنە، اتا زاڭى بەلگىلەنگەن، جىلدار ساناپ وزگەرەتىن، جانە مەملەكەتتىڭ تاراپىنا يكەمدەلىپ جاسالعان زاڭنىڭ تۇرقى وسى. وسى دۇربەلەڭ جول ارقىلى تاۋەلسىزدىككە قول بۇلعاپ، ومىردەن ءوتىپ كەتكەندەردىڭ اراسىنان ارون اتابەكتەر كورىنىپ تۇر... قانشاما تالانتتى، دارىندىلاردىڭ ءومىرىن قيعان مەملەكەت.

---