اتادان قالعان اسىل ءسوز
ساباقتىڭ تاقىرىبى: اتادان قالعان اسىل ءسوز
ساباقتىڭ ماقساتى:
بىلىمدىلىك: وقۋشىلارعا اتا - بابامىزدان قالعان اسىل مۇرالاردىڭ ءبىرى – شەشەندىك سوزدەردىڭ قۇدىرەتىن تانىتۋ، قازاق دالاسىندا ءومىر سۇرگەن دۋالى، وت اۋىزدى، وراق ءتىلدى شەشەندەردىڭ ۇرپاقتان ۇرپاققا، اتادان بالاعا مۇرا رەتىندە جەتكەن اسىل سوزدەرىنىڭ ماعىناسىن اشۋ.
دامىتۋشىلىق: وقۋشىلارعا شەشەندىك سوزدەر ارقىلى زەردەلى، بىلىكتى دە، ءبىلىمدى، وي – قيالى ۇشقىر، اقىلدى، پاراساتتى تاپقىر بولۋعا باۋلۋ.
تاربيەلىك: شەشەندىك سوزدەر ارقىلى وقۋشىلاردى اتادان قالعان سىيلاستىق، يناباتتىلىق دوستىق، جولداستىق سياقتى اسىل مۇرالاردى ۇيرەنۋگە، تاربيەلەۋ.
ساباقتىڭ ءادىسى: بايانداۋ، سۇراققا جاۋاپ، ساحنالىق قويىلىم، شىعارماشىلىق ىزدەنىس،
كورنەكىلىگى: ينتەراكتيۆتى تاقتا، تولە بي، ايتەكە بي، قازبەك بي سۋرەتتەرى، شەشەندىك سوزدەر كىتابى، ناقىل سوزدەر.
ساباقتىڭ كەزەڭدەر:
1. امانداسۋ
2. شاتتىق شەڭبەر
3. توپقا ءبولۋ
4. سۇراق - جاۋاپ
5. وي دەرەك:
6. شىعارماشىلىق جۇمىس
7. سۇراقتار. ولەڭ جولىن جالعاستىرۋ.
8. شەشەندىكتىڭ تاعى ءبىر تارماعى - ماقال - ماتەلدەر.
9. ناقىل ءسوز - اقىل سوزدەرگە
امانداسۋ. سىنىپ ءىشىن ۇيىمداستىرۋ.
وقۋشىلاردى تۇگەندەۋ.
شاتتىق شەڭبەرى. بالالار ءبىر – بىرىمەن قولدارىنان ۇستاپ، شەڭبەر قۇراپ تۇرادى، ءبىر - بىرىمەن، سالەمدەسەدى.
- سالەمەتسىڭدەر مە، بالالار! ءبىر - ءبىرىمىزدىڭ قولىمىزدى ۇستاعاندا نەنى سەزەمىز؟
- ءبىر - بىرىڭە كۇلىمدەپ قاراڭدارشى، جۇزدەرىڭنەن نەنى بايقاپ تۇرسىڭدار.
ەندى ءبىر - بىرلەرىڭە جاقسى تىلەكتەر ايتامىز.
توپقا ءبولۋ
ءمۇعالىم: - بالالار، وتكىردىڭ ءجۇزى، كەستەنىڭ ءبىزى، ورنەگىن سەندەي سالا الماس،- دەگەن
ابايدىڭ بۇل ولەڭ جولدارى نە تۋرالى دەپ ويلايسىڭ؟ (ءسوز ونەرى، شەشەندىك تۋرالى)
كىرىسپە ءسوز: اسىل مارجان ارۋ موينىنا، الماس قىلىش ەر موينىنا جاراساتىنى سياقتى ءسوز اسىلى دا ءوز ورتاسىندا قۇندى دەمەكشى بىزدەرگە سوناۋ – سوناۋ زامانداردان بەرى. اتا – بابالارىمىزدان قالعان مول مۇرالار بار. ولار نەلەر دەسەك
• ەسكىرمەيتىن ەستى سوزدەر.
• ماقال – ماتەلدەر
• ناقىل - اقىل سوزدەر
• شەشەندىك سوزدەر بولىپ تابىلادى.
سۇراق - جاۋاپ «جۇيەلى ءسوز جۇيەسىن تابادى، جۇيەسىز ءسوز يەسىن تابادى»
1. شەشەندىك دەگەنىمىز نە؟(تاپقىرلىقپەن، كوركەم تىلمەن ايتىلعان ۇلگىلى ويلار، تۇجىرىمدار) شەشەندىك ءسوز – ءدۇيىم جۇرتىن اۋزىنا قاراتىپ اسىل ءسوزدىڭ ورنەگى. شەشەندىك سوزدەر – اۋىزەكى ايتىلۋ ارقىلى ۇرپاقتان ۇرپاققا جالعاسىپ بىزگە دەيىن كەلە جاتقان ونەر. ەل اراسىنداعى شەشىلمەيتىن داۋ – دامايدى ءبىر اۋىز سوزبەن اسا شەبەرلىكپەن شەشىپ بەرگەن بي ەرەكشە قادىرلەيتىن شەشەندەرىمىز جيرەنشە، قاراشاش، تولەبي، ايتەكە بي ت. ب. ەل بولاشاعىن ويلاعان وت اۋىزدى، وراق ءتىلدى شەشەندەرىمىزدەن قالعان اسىل مۇرامىز.
2. قازاق ەلىنىڭ اتاقتى بيلەرىن اتايىق؟
ءۇش بي، ساققۇلاق بي، باپان بي، سىرىم بي، بايدالى بي، موڭكە بي.
3. بيلەرگە ءتان باستى قاسيەتتى اتا؟
(ادىلدىك، شىنشىلدىق، باتىرلىق، اقىندىق، شەشەندىك، ادەپتىلىك، كورىپكەلدىك، بولجاي ءبىلۋ)
4. قازاقتىڭ شەشەندىك ءسوز تاريحى كىمدەردىڭ ەسىمدەرىمەن قالىپتاسىپ، وركەندەي ءتۇستى؟(جيرەنشە شەشەن، اسان قايعى، 14 - 15 ع)
5. ءوز تاۋەلسىزدىگىن قورعاۋ جولىنداعى بي، شەشەندەر كىمدەر؟ (شالكيىز، بۇقار، شورتانباي، دۋلات، مۇرات، 15 - 18 ع)
1. ادامنىڭ باسشىسى – اقىل.
2. جەتەكشىسى – تالاپ.
3. جولاۋشىسى – وي.
4. جولداسى – كاسىپ.
5. قورعانى – سابىر.
6. قورعاۋشىسى – مىنەز.
7. سىناۋشىسى – حالىق. (ساققۇلاق بي)
وي دەرەك:
قازاقتىڭ شەشەندىك سوزدەرىن وزگە جۇرتتىڭ اتاقتى ادامدارى، عالىمدارى جوعارى باعالادى. شەشەندىك سوزدەر نۇسقالارىن اكادەميك ۆ. ۆ. رادلوۆ (XIX ع.) زەرتتەپ جيناعان. ول: "قازاقتار... مۇدىرمەي، كىدىرمەي، ەرەكشە ەكپىنمەن سويلەيدى. ويىن ءدال، ايقىن ۇعىندىرادى. اۋىز ەكى سويلەپ وتىرعاننىڭ وزىندە سويلەگەن سوزدەر ۇيقاسپەن، ىرعاقپەن كەلەتىندىگى سونشالىق، بەينە ءبىر ولەڭ ەكەن دەپ تاڭ قالاسىن"، – دەپ كورسەتە وتىرىپ، اسىرەسە قازاق ءتىلىنىڭ تازالىعى مەن تابيعيلىعىن دۇرىس اڭعارىپ، قازاقتاردىڭ سوزگە تاپقىرلىعى مەن شەشەندىگى وزىنە ەرەكشە اسەر ەتكەنىن جازعان. سونداي - اق، قازاقتىڭ شەشەندىك، تاپقىرلىق، ناقىل سوزدەرىن جيناپ جاريالاعانداردىڭ ءبىرى – ىبىراي التىنسارين.
اتادان قالعان اسىل ءسوز. جۇكتەۋ
ساباقتىڭ ماقساتى:
بىلىمدىلىك: وقۋشىلارعا اتا - بابامىزدان قالعان اسىل مۇرالاردىڭ ءبىرى – شەشەندىك سوزدەردىڭ قۇدىرەتىن تانىتۋ، قازاق دالاسىندا ءومىر سۇرگەن دۋالى، وت اۋىزدى، وراق ءتىلدى شەشەندەردىڭ ۇرپاقتان ۇرپاققا، اتادان بالاعا مۇرا رەتىندە جەتكەن اسىل سوزدەرىنىڭ ماعىناسىن اشۋ.
دامىتۋشىلىق: وقۋشىلارعا شەشەندىك سوزدەر ارقىلى زەردەلى، بىلىكتى دە، ءبىلىمدى، وي – قيالى ۇشقىر، اقىلدى، پاراساتتى تاپقىر بولۋعا باۋلۋ.
تاربيەلىك: شەشەندىك سوزدەر ارقىلى وقۋشىلاردى اتادان قالعان سىيلاستىق، يناباتتىلىق دوستىق، جولداستىق سياقتى اسىل مۇرالاردى ۇيرەنۋگە، تاربيەلەۋ.
ساباقتىڭ ءادىسى: بايانداۋ، سۇراققا جاۋاپ، ساحنالىق قويىلىم، شىعارماشىلىق ىزدەنىس،
كورنەكىلىگى: ينتەراكتيۆتى تاقتا، تولە بي، ايتەكە بي، قازبەك بي سۋرەتتەرى، شەشەندىك سوزدەر كىتابى، ناقىل سوزدەر.
ساباقتىڭ كەزەڭدەر:
1. امانداسۋ
2. شاتتىق شەڭبەر
3. توپقا ءبولۋ
4. سۇراق - جاۋاپ
5. وي دەرەك:
6. شىعارماشىلىق جۇمىس
7. سۇراقتار. ولەڭ جولىن جالعاستىرۋ.
8. شەشەندىكتىڭ تاعى ءبىر تارماعى - ماقال - ماتەلدەر.
9. ناقىل ءسوز - اقىل سوزدەرگە
امانداسۋ. سىنىپ ءىشىن ۇيىمداستىرۋ.
وقۋشىلاردى تۇگەندەۋ.
شاتتىق شەڭبەرى. بالالار ءبىر – بىرىمەن قولدارىنان ۇستاپ، شەڭبەر قۇراپ تۇرادى، ءبىر - بىرىمەن، سالەمدەسەدى.
- سالەمەتسىڭدەر مە، بالالار! ءبىر - ءبىرىمىزدىڭ قولىمىزدى ۇستاعاندا نەنى سەزەمىز؟
- ءبىر - بىرىڭە كۇلىمدەپ قاراڭدارشى، جۇزدەرىڭنەن نەنى بايقاپ تۇرسىڭدار.
ەندى ءبىر - بىرلەرىڭە جاقسى تىلەكتەر ايتامىز.
توپقا ءبولۋ
ءمۇعالىم: - بالالار، وتكىردىڭ ءجۇزى، كەستەنىڭ ءبىزى، ورنەگىن سەندەي سالا الماس،- دەگەن
ابايدىڭ بۇل ولەڭ جولدارى نە تۋرالى دەپ ويلايسىڭ؟ (ءسوز ونەرى، شەشەندىك تۋرالى)
كىرىسپە ءسوز: اسىل مارجان ارۋ موينىنا، الماس قىلىش ەر موينىنا جاراساتىنى سياقتى ءسوز اسىلى دا ءوز ورتاسىندا قۇندى دەمەكشى بىزدەرگە سوناۋ – سوناۋ زامانداردان بەرى. اتا – بابالارىمىزدان قالعان مول مۇرالار بار. ولار نەلەر دەسەك
• ەسكىرمەيتىن ەستى سوزدەر.
• ماقال – ماتەلدەر
• ناقىل - اقىل سوزدەر
• شەشەندىك سوزدەر بولىپ تابىلادى.
سۇراق - جاۋاپ «جۇيەلى ءسوز جۇيەسىن تابادى، جۇيەسىز ءسوز يەسىن تابادى»
1. شەشەندىك دەگەنىمىز نە؟(تاپقىرلىقپەن، كوركەم تىلمەن ايتىلعان ۇلگىلى ويلار، تۇجىرىمدار) شەشەندىك ءسوز – ءدۇيىم جۇرتىن اۋزىنا قاراتىپ اسىل ءسوزدىڭ ورنەگى. شەشەندىك سوزدەر – اۋىزەكى ايتىلۋ ارقىلى ۇرپاقتان ۇرپاققا جالعاسىپ بىزگە دەيىن كەلە جاتقان ونەر. ەل اراسىنداعى شەشىلمەيتىن داۋ – دامايدى ءبىر اۋىز سوزبەن اسا شەبەرلىكپەن شەشىپ بەرگەن بي ەرەكشە قادىرلەيتىن شەشەندەرىمىز جيرەنشە، قاراشاش، تولەبي، ايتەكە بي ت. ب. ەل بولاشاعىن ويلاعان وت اۋىزدى، وراق ءتىلدى شەشەندەرىمىزدەن قالعان اسىل مۇرامىز.
2. قازاق ەلىنىڭ اتاقتى بيلەرىن اتايىق؟
ءۇش بي، ساققۇلاق بي، باپان بي، سىرىم بي، بايدالى بي، موڭكە بي.
3. بيلەرگە ءتان باستى قاسيەتتى اتا؟
(ادىلدىك، شىنشىلدىق، باتىرلىق، اقىندىق، شەشەندىك، ادەپتىلىك، كورىپكەلدىك، بولجاي ءبىلۋ)
4. قازاقتىڭ شەشەندىك ءسوز تاريحى كىمدەردىڭ ەسىمدەرىمەن قالىپتاسىپ، وركەندەي ءتۇستى؟(جيرەنشە شەشەن، اسان قايعى، 14 - 15 ع)
5. ءوز تاۋەلسىزدىگىن قورعاۋ جولىنداعى بي، شەشەندەر كىمدەر؟ (شالكيىز، بۇقار، شورتانباي، دۋلات، مۇرات، 15 - 18 ع)
1. ادامنىڭ باسشىسى – اقىل.
2. جەتەكشىسى – تالاپ.
3. جولاۋشىسى – وي.
4. جولداسى – كاسىپ.
5. قورعانى – سابىر.
6. قورعاۋشىسى – مىنەز.
7. سىناۋشىسى – حالىق. (ساققۇلاق بي)
وي دەرەك:
قازاقتىڭ شەشەندىك سوزدەرىن وزگە جۇرتتىڭ اتاقتى ادامدارى، عالىمدارى جوعارى باعالادى. شەشەندىك سوزدەر نۇسقالارىن اكادەميك ۆ. ۆ. رادلوۆ (XIX ع.) زەرتتەپ جيناعان. ول: "قازاقتار... مۇدىرمەي، كىدىرمەي، ەرەكشە ەكپىنمەن سويلەيدى. ويىن ءدال، ايقىن ۇعىندىرادى. اۋىز ەكى سويلەپ وتىرعاننىڭ وزىندە سويلەگەن سوزدەر ۇيقاسپەن، ىرعاقپەن كەلەتىندىگى سونشالىق، بەينە ءبىر ولەڭ ەكەن دەپ تاڭ قالاسىن"، – دەپ كورسەتە وتىرىپ، اسىرەسە قازاق ءتىلىنىڭ تازالىعى مەن تابيعيلىعىن دۇرىس اڭعارىپ، قازاقتاردىڭ سوزگە تاپقىرلىعى مەن شەشەندىگى وزىنە ەرەكشە اسەر ەتكەنىن جازعان. سونداي - اق، قازاقتىڭ شەشەندىك، تاپقىرلىق، ناقىل سوزدەرىن جيناپ جاريالاعانداردىڭ ءبىرى – ىبىراي التىنسارين.
اتادان قالعان اسىل ءسوز. جۇكتەۋ
You Might Also Like
-
«قىزىقتى گرامماتيكا» ۇيىرمەسىندە «ساتىلاي كەشەندى» تالداۋ تەحنولوگياسىن ۇيرەتۋدىڭ تيىمدىلىگى.
