اتاۋىش، كومەكشى جانە وداعاي سوزدەر
ساباقتىڭ تاقىرىبى: اتاۋىش، كومەكشى جانە وداعاي سوزدەر
ساباقتىڭ ماقساتى:
ا) بىلىمدىلىك: وقۋشىلارعا تىركەستى سوزدەر، ونىڭ تۇرلەرى، جاسالۋ جولى جايلى تولىق مالىمەت بەرە وتىرىپ ولاردىڭ وي - پىكىرىن قالىپتاستىرۋ.
ءا) دامىتۋشىلىق: وي - ءورىسىن، ويلاۋ بەلسەندىلىگىن، سويلەۋ شەبەرلىگىن، ءتىل
مادەنيەتىن دامىتۋ، سوزدىك قورىن مولايتۋ.
ب) تاربيەلىك؛ ەلىن، جەرىن، وتانىن قادىرلەۋگە، ادامگەرشىلىككە، ادالدىققا، ەڭبەكسۇيگىشتىككە تاربيەلەۋ
ساباقتىڭ ءتۇرى: قالىپتى ساباق.
ساباقتىڭ ءادىسى: ءتۇسىندىرۋ، سۋرەتتەۋ، سۇراق - جاۋاپ،، باعالاۋ، بەكىتۋ قورىتىندىلاۋ.
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى: كىتاپ، ۇلەستىرمەلى قاعازدار.
ساباقتىڭ جوسپارى: 1. ۇيىمداستىرۋ ءبولىمى. 2. ءۇي تاپسىرماسىن تەكسەرۋ 3. جاڭا ساباق
تىلىمىزدەگى سوزدەر لەكسيكا - گرامماتيكالىق بەلگىلەرىنە قاراي اتاۋىش، كومەكشى جانە وداعاي سوزدەر بولىپ ءۇش توپقا بولىنەدى.
اتاۋىش سوزدەر دەپ تولىق لەكسيكالىق ماعىنالارى بار سوزدەر اتالادى: جەر، اسپان، التى، بۇگىن، الۋ، بەرۋ
كومەكشى سوزدەر دەپ لەكسيكالىق ماعىنالارى جوعالعان سوزدەر: دەيىن، شەيىن، تۋرالى، استى، ءۇستى، مىس، ءمىس، تامان
وداعاي سوزدەر - دەپ ادامنىڭ ءار ءتۇرلى كوڭىل - كۇيىن بىلدىرەدى: اھ، ءتايت، وي
اتاۋىش سوزدەر - ەسىمدەر، ەتىستىكتەر بولىپ ەكى سالاعا بولىنەدى. ال ەسىمدەر اتاۋشى، ۇستەۋشى بولىپ اجىراتىلادى.
مەن جازبايمىن ولەڭدى ەرمەك ءۇشىن
مەن - ايتۋشى ادام
جازبايمىن - قاعاز بەتىنە ءسوزدى ءتۇسىرۋ نە تۇسىرمەۋ
ولەڭدى - بەلگىلى ءبىر ۇيقاسپەن ايتىلاتىن ءسوز
ەرمەك - ۋاقىت وتكىزۋ ءۇشىن جاسالاتىن ءىس - ارەكەت
ءۇشىن – ماعىناسى جوق، ەرمەك ءسوزىنىڭ جەتەگىندە تۇرىپ سوزبەن ءسوزدى بايلانىستىرادى.
ال ءۇشىن دەگەننىڭ مۇنداي ماعىناسى جوق. بۇل سويلەمدە ءۇشىن دەگەن ءسوز ەرمەك دەگەن ءسوزدىڭ جەتەگىندە تۇرىپ، سول سوزگە ماقساتتىق ءمان ۇستەيدى دە، ەرمەك ءسوزىن جازبايمىن دەگەنمەن بايلانىستىرادى.
سويلەمدە بەلگىلى ءبىر ماعىنانى بىلدىرەتىن، بەلگىلى ءبىر ۇعىمنىڭ اتاۋى بولىپ تابىلاتىن سوزدەردى اتاۋىش سوزدەر دەپ اتايدى. ال ونداي ماعىنا بىلدىرە المايتىن، تەك باسقا سوزدەردىڭ جەتەگىندە جۇمسالاتىن سوزدەردى كومەكشى سوزدەر دەيدى. اتاۋىش سوزدەر ءوز بەتىمەن بەلگىلى ءبىر ماعىنانى بىلدىرەتىندىكتەن، بەلگىلى ءبىر سۇراققا جاۋاپ بەرە الادى. ال كومەكشى سوزدەر جەكە تۇرىپ بەلگىلى ءبىر ماعىنانى بىلدىرە المايتىندىقتان، بەلگىلى ءبىر سۇراققا دا جاۋاپ بەرە المايدى. دەمەك، سويلەم ىشىندە ونىڭ بەلگىلى ءبىر مۇشەسى بولا المايدى.
ادەتتە كومەكشى سوزدەر ءوزى جەتەگىندە جۇمسالعان سوزبەن قاباتتاسىپ قولدانىلادى، سول سوزگە قوسىمشا ءمان ۇستەيدى نە ول ءسوزدى باسقا سوزبەن بايلانىستىرىپ تۇرادى. جوعارىداعى سوزدەردى تالداساق، بىلاي بولار ەدى:
كىم جازبايمىن دەيدى؟— مەن — باستاۋىش،
مەن نە ىستەيمىن؟— جازبايمىن — بايانداۋىش1_
نەنى جازبايمىن؟ ولەڭدى — تولىقتاۋىش،
نە ءۇشىن (ماقساتپەن) جازبايمىن؟— ەرمەك ءۇشىن — پىسىقتاۋىش.
ءۇشىن دەگەن سوزگە جەكە سۇراق قويۋعا بولمايدى، سوندىقتان ول جەكە تۇرىپ سويلەم مۇشەسى دە بولا المايدى.
وداعاي سوزدەر - ادامنىڭ ءار ءتۇرلى كوڭىل-كۇيىن بىلدىرەدى نەمەسە جان-جانۋارلاردى شاقىرۋ مانىندە قولدانىلادى. ولار دا سويلەم مۇشەسى بولا المايدى. تولىق ماعىناسى بولماعاندىقتان، بەلگىلى ءبىر سۇراققا دا جاۋاپ بەرمەيدى. مىسالى: پا، شىركىن! ءسوزىڭ ءسوز - اق ەكەن!
114 - جاتتىعۋ. اتاۋىش سوزدەر مەن كومەكشى سوزدەردى اجىراتۋ
دەمالىسىمىزعا – اتاۋىش،- دەيىن – كومەكشى
شەگىنگەن، شابۋىل – اتاۋىش، - كەزىندە - كومەكشى
جاياۋ، ماشيناعا، تانكىگە، جاۋ تانكىسىنە – اتاۋىش، دە - كومەكشى ءسوز
انتونيم ءسوز – ارتتا – الدىدا، جاياۋ ءجۇرۋ - ماشيناعا ءمىنۋ
115 - جاتتىعۋ.
قازىبەكتىڭ – انىقتاۋىشتىق، ونەرى – باستاۋىش، نەسى؟، جەتكىزبەيتىن جۇيرىك – انىقتاۋىش، ونىڭ – انىقتاۋىش، ءيىلىپ، بۇگىلگەندە، بۇراتىلادى – پىسىقتاۋىش، باقانعا مىسىقتاي – پىسىقتاۋىش، ەكى سىرىقتى – تولىقتاۋىش، اياقتى كىسىگە – تولىقتاۋىش، سۋعا مالتۋى – پىسىقتاۋىش، ۇيرەك – باستاۋىش، ەشكىم قارعي المايدى – انىقتاۋىش، سيركتىڭ ارتيستەرىنەن – تولىقتاۋىش
117 - جاتتىعۋ. ماتىننەن وداعاي سوزدەردى تابۋ. بەۋ، دۇنيە - اي – تاڭدانۋ - شاتتانۋ، اپىرماي
ساباقتى قورىتىندىلاۋ
ءسوزدىڭ نەشە ءتۇرى بار؟
اتاۋىش سوزدەرمەن كومەكشى سوزدەردىڭ ايىرماشىلىعى نەدە؟
وداعاي سوزدەردىڭ نەشە ءتۇرى بار؟
ۇيگە تاپسىرما: كومەكشى سوزدەردىڭ استىن سىزۋ.
باعالاۋ
ساباقتىڭ ماقساتى:
ا) بىلىمدىلىك: وقۋشىلارعا تىركەستى سوزدەر، ونىڭ تۇرلەرى، جاسالۋ جولى جايلى تولىق مالىمەت بەرە وتىرىپ ولاردىڭ وي - پىكىرىن قالىپتاستىرۋ.
ءا) دامىتۋشىلىق: وي - ءورىسىن، ويلاۋ بەلسەندىلىگىن، سويلەۋ شەبەرلىگىن، ءتىل
مادەنيەتىن دامىتۋ، سوزدىك قورىن مولايتۋ.
ب) تاربيەلىك؛ ەلىن، جەرىن، وتانىن قادىرلەۋگە، ادامگەرشىلىككە، ادالدىققا، ەڭبەكسۇيگىشتىككە تاربيەلەۋ
ساباقتىڭ ءتۇرى: قالىپتى ساباق.
ساباقتىڭ ءادىسى: ءتۇسىندىرۋ، سۋرەتتەۋ، سۇراق - جاۋاپ،، باعالاۋ، بەكىتۋ قورىتىندىلاۋ.
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى: كىتاپ، ۇلەستىرمەلى قاعازدار.
ساباقتىڭ جوسپارى: 1. ۇيىمداستىرۋ ءبولىمى. 2. ءۇي تاپسىرماسىن تەكسەرۋ 3. جاڭا ساباق
تىلىمىزدەگى سوزدەر لەكسيكا - گرامماتيكالىق بەلگىلەرىنە قاراي اتاۋىش، كومەكشى جانە وداعاي سوزدەر بولىپ ءۇش توپقا بولىنەدى.
اتاۋىش سوزدەر دەپ تولىق لەكسيكالىق ماعىنالارى بار سوزدەر اتالادى: جەر، اسپان، التى، بۇگىن، الۋ، بەرۋ
كومەكشى سوزدەر دەپ لەكسيكالىق ماعىنالارى جوعالعان سوزدەر: دەيىن، شەيىن، تۋرالى، استى، ءۇستى، مىس، ءمىس، تامان
وداعاي سوزدەر - دەپ ادامنىڭ ءار ءتۇرلى كوڭىل - كۇيىن بىلدىرەدى: اھ، ءتايت، وي
اتاۋىش سوزدەر - ەسىمدەر، ەتىستىكتەر بولىپ ەكى سالاعا بولىنەدى. ال ەسىمدەر اتاۋشى، ۇستەۋشى بولىپ اجىراتىلادى.
مەن جازبايمىن ولەڭدى ەرمەك ءۇشىن
مەن - ايتۋشى ادام
جازبايمىن - قاعاز بەتىنە ءسوزدى ءتۇسىرۋ نە تۇسىرمەۋ
ولەڭدى - بەلگىلى ءبىر ۇيقاسپەن ايتىلاتىن ءسوز
ەرمەك - ۋاقىت وتكىزۋ ءۇشىن جاسالاتىن ءىس - ارەكەت
ءۇشىن – ماعىناسى جوق، ەرمەك ءسوزىنىڭ جەتەگىندە تۇرىپ سوزبەن ءسوزدى بايلانىستىرادى.
ال ءۇشىن دەگەننىڭ مۇنداي ماعىناسى جوق. بۇل سويلەمدە ءۇشىن دەگەن ءسوز ەرمەك دەگەن ءسوزدىڭ جەتەگىندە تۇرىپ، سول سوزگە ماقساتتىق ءمان ۇستەيدى دە، ەرمەك ءسوزىن جازبايمىن دەگەنمەن بايلانىستىرادى.
سويلەمدە بەلگىلى ءبىر ماعىنانى بىلدىرەتىن، بەلگىلى ءبىر ۇعىمنىڭ اتاۋى بولىپ تابىلاتىن سوزدەردى اتاۋىش سوزدەر دەپ اتايدى. ال ونداي ماعىنا بىلدىرە المايتىن، تەك باسقا سوزدەردىڭ جەتەگىندە جۇمسالاتىن سوزدەردى كومەكشى سوزدەر دەيدى. اتاۋىش سوزدەر ءوز بەتىمەن بەلگىلى ءبىر ماعىنانى بىلدىرەتىندىكتەن، بەلگىلى ءبىر سۇراققا جاۋاپ بەرە الادى. ال كومەكشى سوزدەر جەكە تۇرىپ بەلگىلى ءبىر ماعىنانى بىلدىرە المايتىندىقتان، بەلگىلى ءبىر سۇراققا دا جاۋاپ بەرە المايدى. دەمەك، سويلەم ىشىندە ونىڭ بەلگىلى ءبىر مۇشەسى بولا المايدى.
ادەتتە كومەكشى سوزدەر ءوزى جەتەگىندە جۇمسالعان سوزبەن قاباتتاسىپ قولدانىلادى، سول سوزگە قوسىمشا ءمان ۇستەيدى نە ول ءسوزدى باسقا سوزبەن بايلانىستىرىپ تۇرادى. جوعارىداعى سوزدەردى تالداساق، بىلاي بولار ەدى:
كىم جازبايمىن دەيدى؟— مەن — باستاۋىش،
مەن نە ىستەيمىن؟— جازبايمىن — بايانداۋىش1_
نەنى جازبايمىن؟ ولەڭدى — تولىقتاۋىش،
نە ءۇشىن (ماقساتپەن) جازبايمىن؟— ەرمەك ءۇشىن — پىسىقتاۋىش.
ءۇشىن دەگەن سوزگە جەكە سۇراق قويۋعا بولمايدى، سوندىقتان ول جەكە تۇرىپ سويلەم مۇشەسى دە بولا المايدى.
وداعاي سوزدەر - ادامنىڭ ءار ءتۇرلى كوڭىل-كۇيىن بىلدىرەدى نەمەسە جان-جانۋارلاردى شاقىرۋ مانىندە قولدانىلادى. ولار دا سويلەم مۇشەسى بولا المايدى. تولىق ماعىناسى بولماعاندىقتان، بەلگىلى ءبىر سۇراققا دا جاۋاپ بەرمەيدى. مىسالى: پا، شىركىن! ءسوزىڭ ءسوز - اق ەكەن!
114 - جاتتىعۋ. اتاۋىش سوزدەر مەن كومەكشى سوزدەردى اجىراتۋ
دەمالىسىمىزعا – اتاۋىش،- دەيىن – كومەكشى
شەگىنگەن، شابۋىل – اتاۋىش، - كەزىندە - كومەكشى
جاياۋ، ماشيناعا، تانكىگە، جاۋ تانكىسىنە – اتاۋىش، دە - كومەكشى ءسوز
انتونيم ءسوز – ارتتا – الدىدا، جاياۋ ءجۇرۋ - ماشيناعا ءمىنۋ
115 - جاتتىعۋ.
قازىبەكتىڭ – انىقتاۋىشتىق، ونەرى – باستاۋىش، نەسى؟، جەتكىزبەيتىن جۇيرىك – انىقتاۋىش، ونىڭ – انىقتاۋىش، ءيىلىپ، بۇگىلگەندە، بۇراتىلادى – پىسىقتاۋىش، باقانعا مىسىقتاي – پىسىقتاۋىش، ەكى سىرىقتى – تولىقتاۋىش، اياقتى كىسىگە – تولىقتاۋىش، سۋعا مالتۋى – پىسىقتاۋىش، ۇيرەك – باستاۋىش، ەشكىم قارعي المايدى – انىقتاۋىش، سيركتىڭ ارتيستەرىنەن – تولىقتاۋىش
117 - جاتتىعۋ. ماتىننەن وداعاي سوزدەردى تابۋ. بەۋ، دۇنيە - اي – تاڭدانۋ - شاتتانۋ، اپىرماي
ساباقتى قورىتىندىلاۋ
ءسوزدىڭ نەشە ءتۇرى بار؟
اتاۋىش سوزدەرمەن كومەكشى سوزدەردىڭ ايىرماشىلىعى نەدە؟
وداعاي سوزدەردىڭ نەشە ءتۇرى بار؟
ۇيگە تاپسىرما: كومەكشى سوزدەردىڭ استىن سىزۋ.
باعالاۋ
You Might Also Like
-
«ۇزدىك سىنىپ جەتەكشى» اۋداندىق كونكۋرسىندا وتكىزىلەتىن تاربيەلىك ءىس-شارا سەنارييى
