InfoHub Logo

حالىق تىنىمسىز جاساپ جاتادى. اسىرەسە ءبىزدىڭ داۋىرىمىزدە ورشىگەن تالانت-ونەردىڭ الۋان ءتۇرىن كورسەتتى. ەل وزەگىن جارىپ شىققان اقىن جامبىل، كۇيشى دينا، ارتيست قالىبەك، سۋرەتشى قاستەيەۆتەردى بىلاي قويعاندا، اۋىل مەن قالا ۇيىرمەلەرى بەرگەن جاستاردان كوركەمونەر، كوركەم ءسوز بەلىنە كوتەرىلگەندەر از با ؟كەستەشى، ويۋشى، توقۋشى، كۇمىسشى سياقتى ون ساۋساعىنان ونەرى توگىلگەن قولونەرشىلەر بار. دەنە شىنىقتىرىپ، وي كەڭىتەتىن ساۋىقشى، ويىنشىلار بار. سولاردىڭ ءبارى وشاق باسىندا، قورا ماڭىندا جۇرگەندە دە سوسياليزم سارايىن بەزەي، زەينەتتەي جۇرەدى. جۇرتشىلىقتىڭ وزىنەن ءوزى ءوربىپ جاتقان وسى ونەر بايلىعىن ايناداي كورسەتەتىن، ۇيىمداستىرا، باسقارا وتىرىپ، جوعارى كوتەرەتىن مەكەمە — حالىق تۆورچەستۆوسىنىڭ رەسپۋبليكالىق ءۇيى.

ءبىز بۇل ۇيگە مىندەتى قانداي ارداقتى، ءىسى قانداي قىزىقتى دەگەن كوتەرىڭكى كوڭىلمەن كەلىپ، جابىڭقى قاباقپەن شىقتىق. اشىپ ايتقاندا، كوكسەگەن ءۇيىمىزدىڭ اتى دارداي ءوزى كۇيكى ەكەن. قاۋىرت كەشكەن قالىڭ ەلدىڭ سوڭىندا قيقاڭداعان رىدباندى ەسكە ءتۇسىردى. ادەتتە، ءىسى كەدەي باستىق ەلى مالىمەتتەرمەن بايۋعا تىرىسادى. ديرەكتور س. ەسقالييەۆ جولداس تا وسى ارزان ادىسكە جابىسقان. ودان-بۇدان قۇراستىرعان مالىمەتتەرىندە 4. 393 ۇيىرمە، ولاردا 43. 307 ادام بار. ادام بولعان سوڭ ۇلتى، جىنىسى، وزىنە ءتان ءىسى، تىلەگى بولاتىنى تابيعي نارسە. وسىنى بىلمەگەن باسشىنىڭ باسشىلىعى نە بولماق؟ ديرەكتور بىلمەيدى. بىلمەسە دە باسقارادى. باسشىلىعى — اندا-ساندا جىبەرىلەتىن ازىن-اۋلاق پەسالار مەن مەتوديكالىق حاتتار عانا. بۇلاردىڭ ساپاسى بىلاي تۇرسىن سانى دا، تىم قۇلدىراپ كەتكەن. ءبىر پەسانى 100-150 دانا كوبەيتەدى. سوندا 4.393 ۇيىرمەنىڭ قانشاسى الادى. راس، كەيدە باسپامەن كوبەيتىپ، ليستوۆكالار دا تاراتىپتى.ءبىراق، سول رەپەرتۋارلاردىڭ تالايى ۇيىرمەگە جەتپەي، جولدا قالسا، جەتكەندەرىنەن جاعدايسىز حاتتار ءتۇسىپ جاتىر.

بip حاتتا: «جازۋى كورىنبەيدى، كىر. ونى قويۋ مۇمكىن ەمەس. بىزگە مۇنداي مونتاجدارىڭىزدى جىبەرمەي-اق قويىڭىز...» دەپتى.

ەندى ءبىر حاتتا: «سىزدەر بىزگە «پرياتنىە نەپرياتنوستي» پەساسىن جىبەرىپسىزدەر. ونى قويۋعا تيىم سالىنعان. ماتەريال جىبەرگەندە دۇرىستاپ قاراۋلارىڭىز كەرەك قوي...» دەيدى.

تىزە بەرسەك مۇنداي حاتتار كەپ. وسى حاتتىڭ ەكەۋىن دە ورال قالاسىنان يۆانوۆ جازادى. جازۋدان جالىعىپ، ءوز تۇسىنان تىرشىلىك ەتىپ جاتقاندار قانشا ەكەنىن كىم ءبىلسىن. قوستاناي وبلىسىنداعى كەيبىر اۋدانداردا «الۋان-الۋان»، قوستاناي وبلىسىنداعى قاراسۋ اۋدانىندا «قويشى كوبەن» سياقتى ساحنادان الدەقاشان قۋىلعان پەسالار ءالى قويىلىپ ءجۇر. رەپەرتۋارعا سۋساعان ۇيىرمەلەر «قىز جىبەكتى» «گروزانى» جۇلمالاپ جاتسا، ەسقالييەۆتار الماتىدا وتىرىپ «جەتىلگەنى» دەپ قول سوعادى.

باقىلاۋدان، باسقارۋدان، حالىق ونەرىنىڭ تولىپ جاتقان،باسقا سالالارىنان قول ءۇزىپ، تەك رەپەرتۋار دايىنداۋشى بوپ قالعان رەسپۋبليكالىق حالىق تۆورچەستۆوسى ءۇيى مۇگەدەك شىعارمالاردىڭ پاناسى سياقتى. ءنارى از، سۋى كوپ، توپقا تۇسەر كۇيى جوق، جاسىق پەسالاردىڭ بازارىن ديرەكتور ەسقالييەۆ كوتەرسە، رەپەرتكوم ءابىلعازين ءموردى بىلش-بىلش باسا بەرگەن. بۇل نەتكەن سوقىر باتىرلىق. قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ ارنايى قاۋلىلارىنان كەيىن ادەبيەت پەن كوركەمونەر الدىندا، جالپى سالت-سانا مايدانىندا مىندەت، جاۋاپكەرلىك كۇشەيىپ تۇرعان كەزدە دارمەنسىز پەساعا وسى جولداستار قانشا پانا؟ ءۇپ ەتسە ۇشىپ كەتەتىن ونداي پاناسىماققا ءزارۋ بولماسا دا، ءقايسىبىر دراماتۋركتەرىمىز پايدالانا قويىپتى. سولاردىڭ ىشىندە «اقمارال» پەساسىمەي شاحمەت قۇسايىنوۆتى، «قىز قۇمار جىگىت» پەساسىمەن ءىلياس ەسەنبەرليندى، «ماقتان» پەساسىمەن سارعالي بەگاليندى كورگەندە تەك باسىڭدى شايقايسىڭ.

«قىز جوقتا دۇنيە ماعان ءتۇن سەكىلدى
قىز بولعان جەردە ماعان ويىن كۇلكى»، —

دەپ، ەسەمبەرلين جاناي سياقتى ەكى قىزعا بىردەن عاشىق بولعان اۋمەسەردى جىرلاپتى.

قۇسايىنوۆتىڭ باس گەرويى سۇڭعات موسقال تارتقاندا قۇداي اتىپ توسەگىنەن جەريدى. عاشىعى اقمارالعا، «اق ءتوسىڭدى بىلاي ەتىپ ءبىر ايمالايىن...» دەپ ۇمتىلعاندا، ساحنادا كورۋ تۇگىل، وقۋعا ۇيالاسىڭ.

جاساقبايەۆ «مۇمكىن وقيعا» دەگەن پەساسىندا وتان سوعىسىنان قايتقان جاۋتىك پەن مانسۇردى مازاقتايدى. ەكەۋىنىڭ دە ايەلىنىڭ اتى ءمارجاپيا ەكەن. بۇل «دراماتۋرگتىڭ» فانتازياسىنشا ايەلى اتتاس ادامدار اتتارىن وزگەرتۋ كەرەك، ايتپەسە شاتىسادى. جاۋتىك پەن مانسۇر ءمارجاپيالارىن تانىماي، پەسانىڭ ونە بويىندا شاتاسىپ، اقىرىندا اۆتور تانىپ بەرىپتى.

سارعايعاننىڭ ءبارى التىن ەمەس، ومىردە باردىڭ ءبارى جازۋشىعا تاقىرىپ ەمەس. جاقسى تاقىرىپتىڭ ءوزى جان سالماسا ءولى. تاربيەلىك قاسيەتى، ءومىردىڭ قات-قابات تۇيىندەرىنىڭ ءبىرىن شەشۋگە كومەگى تيمەگەن شىعارماعا تەك قاعاز عانا شىدايدى. ءبىزدىڭ جۇرتشىلىق وندايدى لاقتىرىپ تاستايدى. ەسەنبەرلين، قۇسايىنوۆ، جاساقبايەۆ جولداستار ۇلان-بايتاق ەلىمىزدەن ەشتەمە تاپپاعانداي، ءاۋ دەسىپ ماحاببات ماسەلەسىن جازعان. ماحاببات تەك ەرلى-زايىپتىڭ اراسىندا عانا ما؟ سونداعى كۇندە وسىلاي جازىلا ما؟ بۇل نەتكەن شولاق ۇعىم! جازۋشىلار ۇيىمىنىڭ، كوركەمونەر سوۆەتىنىڭ پىكىرى قايدا؟ ەڭ بولماعاندا بەدەلدى جازۋشىلاردىڭ، كوركەمونەر ماماندارىنىڭ جەكە پىكىرى قايدا؟ ءبىرى جوق. ساياسي قاتە تابىلماعان شىعارمانىڭ ءبارى جاقسى دەگەن دە، رەپەرتكوم مەن ديرەكتور قابىلداي بەرگەن. زيانسىزدىڭ ءبارى پايدالى ەمەس، پايداسىزدىڭ اقىرى زيان. بۇنى بىلمەي باسشىلىق ەتۋ قانداي قيىن. الدىنا 4000، ارتىنا 1،5 مىڭ سوم تولەگەن «جاقسىلاردىڭ» سەگىزى بىردەن قۇلاپتى ساحنادان. شاكەن ايمانوۆتىڭ «شتابتا»، «ءدىلدا كەمپىر»، «ارمان» دەگەندەرى تىم قۇرىعاندا ساحناعا ءبىر شىعىپ تا كورمەپتى.

ماي بيداي باسشىلاردى جەڭىل تابىسشىل جازۋشىلاردان گورى كەزدەيسوق ادامدار كوبىرەك جەم قىلعان. نۇرعاليموۆ دەگەننىڭ قاساڭ ءتىلدى بىرنەشە اۋدارمالارى، شەگەن احمەتوۆتىڭ بيشارا پەسالارى باسقا مەكەمەنىڭ بوساعاسىنان اتتاي الماسا، تۆورچەستۆو ءۇيىنىڭ تورىنەن ورىن الىپتى. ديرەكتور ەسقالييەۆ ءوزىن دە ۇمىتپاعان. بۇرىن كاسىپ قىلماسا دا، تۆورچەستۆو ۇيىنە كەلگەن سوڭ يلھامى ءتۇسىپ، پەسالار اۋدارادى.

كورىنبەي جاتىپ جوق بولىپ، جەتپەي جاتىپ كەيىن قايتقان سۇيىق شىعارمالاردىڭ تۋۋىنا سەبەپ نە؟

ءبىزدىڭ پىكىرىمىزشە اۆتورلار مەن قابىلداۋشىلاردىڭ تەرىس ۇعىمىنان تۋعان. «تومەنگى ۇيىرمەلەرگە وسى دا بولادى» دەگەن. دۇرىسىندا سارا پىكىرلى، العىر ءتىلدى، سۇلۋ سيۋجەتتى كوركەم شىعارما الدىمەن سول بالاڭ ۇيىرمەلەرگە كەرەك ناشار پەسالاردى تۇزەپ قوياتىن ىسىلعان رەجيسسەر، ساي ساحنا ولاردا جوق. زادى، كوركەم شىعارما وقۋشىسىن، كورۋشىسىن جەتەلەمەي، ولار ونى جەتەلەپ جۇرسە سورداعى.

قالا مەن كولحوزدا، سوۆحوزدار مەن جۇمىسشى پوسەلكەلەرىندە وزدىگىنەن تۋىپ، وزدىگىنەن ىستەپ جاتقان كوركەمونەر ۇيىرمەلەرى جەردى جارىپ شىققان بۇلاق ءتارىزدى — حالىقتىڭ رۋحاني كۇشى. سول كۇشتى دۇرىس ارناعا سالىپ جىبەرسە، سارقىراعان وزەن بولادى. ءىس تاعدىرى قولدا. كەشەگى ۇلى وتان سوعىسى كەزىندە وسى ۇساق ۇيىرمەلەر ۇلكەن تەاتردان وزىپ كەتتى. مىسالى، الماتىداعى بارلىق تەاترلاردىڭ گوسپيتالداردا، اسكەر بولىمدەرىندە، جۇمىسشى ارالارىندا بەرگەن كونسەرتىنەن، الماتى ۇيىرمەلەرىنىڭ بەرگەن كونسەرتى كوپ ەدى. ءبىر جەردە ۇيىرمەشىلەردىڭ سەمينارى، ءبىر جەردە قولونەر كورمەسى ، ەندى ءبىر جەردە ادەبيەتتى كوركەم وقۋشىلاردىڭ كونكۋرسى بولىپ جاتسا، رەسپۋبليكا كولەمىندە ۇيىرمەلەر ءۇشىن رەپەرتۋار بايگەسى دە جاريالانىپ جاتتى. نوتالى ان-كۇيدەن، ساحناعا لايىقتى ءتۇرلى جانرلى كوركەم ادەبيەتتىڭ ءتورت جيناعى كىتاپ بولىپ شىقتى. ونداعى وزىق ۇيىرمەشىلەرگە گراموتا بەرىلدى..

وسىنىڭ ءبارىن ۇيىمداستىرعاندا حالىق تۆورچەستۆوسىنىڭ رەسپۋبليكالىق ءۇيى قاراجات، اپپارات، ۋاقىت جاعىنان قازىرگىدەن الدەقايدا قيىن جاعدايدا بولاتىن. كوپتىڭ، كوپشىلىك ۇيىمداردىڭ كومەگىمەن ىستەلدى. ال، بۇگىن نەگە ىستەلمەيدى؟ بۇعان ءبىر عانا رەسپۋبليكالىق تۆورچەستۆو ءۇيى كىنالى بولسا، ءتىپتى ءىستى تۇزەۋ وپ-وڭاي. باسقا دا كىنالىلار بار. ۇيىرمەلەردە اقى الىپ وتىرعان باسىبايلى باسشى جوق. ۇيىرمەلەر كلۋب، مادەنيەت ءۇيى، مەكتەپ ماڭدارىنا توپتالعان. مۇشەلەرىنىڭ كوبى جاستار. سوندىقتان ونەر تالاپكەرلەرىن تاربيەلەۋ ءىسى ءبىر عانا رەپۋبليكالىق تۆورچەستۆو ءۇيىنىڭ ەنشىسىنە تيمەيدى. مادەني-اعارتۋ كوميتەتىنىڭ، وقۋ مينيسترلىگىنىڭ، كاسىپوداق، كومسومول ۇيىمدارىنىڭ دا ارداقتى مىندەتى. بۇلاردىڭ ءوزارا تىعىز بايلانىسى ءالى جوق. بىرىنە ءبىرى سەرمەپ «ول ونىڭ جۇمىسى» دەگەن سىلتاۋلارمەن ءارقايسىسى ءوزىن – ءوزى جۇباتىپ كەلەدى. بۇلارعا ءجون سىلتەپ، باقىلاپ وتىراتىن پارتيا ۇيىمدارى دا ۇيىرمە جۇمىسى سالت –سانا جۇمىسى ەكەنىن جەتە باعالاماي ءجۇر. وزگەنىكى وزگە، كوركەمونەر ىستەرىنىڭ رەسپۋبليكالىق باسقارماسى، ونىڭ وبلىستىق بولىمدەرى كوركەمونەر ۇيىرمەلەرىنە كوزدى جۇما قاراۋىنا قايران قالاسىڭ.

بىرنەشە مىسالدار كەلتىرەيىك. الماتىدا 80 شامالى ۇيىرمە بار. وسىنداي زور كۇشتى ەلەمەۋگە بولا ما؟ ەلەسە، رەسپۋبليكالىق تۆورچەستۆو ءۇيىنىڭ ديرەكتورىنان سولاردىڭ جايىن سۇرار ەدى، بايانداماسىن تىڭدار ەدى. سۇراماعان دا، تىڭداماعان دا.

وكتيابردىڭ 30 جىلدىق مەرەكەسىندە قالا ۇيىرمەلەرىنىڭ ونەرىن ۇلكەن ساحنادا كورسەتىپ قالايىق دەگەن جاقسى تالاپ بولىپتى. كازگۋ كومسومول كوميتەتىنىڭ سەكرەتارى تەمىرعالييەۆ جولداس بۇل تالاپتان باس تارتقان. كوپ مۇشەنىڭ ءبىرى شەگىنسە ەشتەڭە ەمەس، سەكرەتار شەگىنسە سۇيرەپ اپارۋ وڭاي ما. ۇلكەن كوللەكتيۆ ۇلكەن ساحنادا كورىنبەي قالسا دا، قالالىق كومسومول كوميتەتى جوقتاماپتى.

رەسپۋبليكالىق تۆورچەستۆو ءۇيى ۇيىرمەلەردىڭ ونەرىن قاراڭىزدار دەسە، پاۆلودارداعى وبلىستىق كوركەمونەر ءبولىمى — مۇراتوۆ جولداس: «ونىڭىزدى وتكىزە المادىق. ويتكەنى، بىزدە ونداي كوللەكتيۆ جوق» دەپ جاۋاپ قايىرادى. بۇكىل وبلىس بويىندا ونداي كوللەكتيۆ جوق بولسا مۇراتوۆ نەسىنە وتىر؟ بار بولسا ونى كورمەگەندە نە كورىپ وتىر؟ «كوردىم — كوپ ءسوز، كورمەدىم — از ءسوز» دەگەندى مۇراتوۆ جولداس بۇل ارادا بايقاماي قولدانعان.

قازاقستان جەرى كەڭ، ۇيىرمەلەرى كوپ، بىتىراپ ءجۇر. باسشى، تاربيەشى كادرلار جەتىمسىز. ەگەر اۋداندىق، وبلىستىق ورتالىق تەاترداعى ىسىلعان ارتيستەر ماڭىنداعى ۇيىرمەلەردى بىر-بىردەن شەپكە السا دا، جۇزدەگەن ۇيىرمەنى ءبىر بەلگە شىعارىپ تاستار ەدى. وسى تىلەكتى رەسپۋبليكالىق تۆورچەستۆو ءۇيى الماتىنىڭ جاستار تەاترىنا ايتسا، ديرەكتور دەمچەنكو جولداس «اقشاسىز جاردەم جوق» دەپ توق ەتەرىن ءبىر-اق ەستىرتىپتى. ساتىپ العان جاردەمنىڭ ساۋدادان ايىرماسى نە؟ جۇرتشىلىقتىڭ سونى ايتارىن بىلگەن كوركەمونەر قىزمەتكەرلەرى كاسىپوداعىنىڭ باسشىسى زيمين جولداس «اقشا ەمەس-اۋ، اكتەرلەردە ۋاقىت جوق» دەپ دەمچەنكونى اقتاپ الىپتى. اقشا ىستىق، ادۆوكاتتىق جامان كاسىپ ەمەس. ءبىراق، كوپ تىلەگىنە قايشى كەلسە ەكەۋىنىڭ دە جامان بولۋى وپ-وڭاي. كاسىپوداقتىڭ ورتالىق مەكەمەسى وسىنى ايتقاندا، ونىڭ تومەنگى ۇيىمدارى، مادەنيەت قىزمەتكەرلەرى نە ايتپاق؟

رەسپۋبليكا كولەمىندە ەكى وبلىستا عانا تۆورچەستۆو ءۇيى بار. سونىڭ ءبىرى — ورالدا. ورالدان كۋزنەسوۆ جولداس بىلاي دەپ جازادى: «...ساقتاۋعا العان سۋرەتتەردى جوعالتتىڭىزدار. سۋرەتشىلەر مەنەن سۇراپ جاتىر. بۇيتە بەرسەڭىزدەر بەدەل قالاتىن ەمەس...»

اقىل سۇراپ، ەڭبەگىنەن ايرىلعان كۋزنەسوۆقا، اشانين، بولشاكوۆ سياقتى تالاپكەر سۋرەتشىلەرگە رەسپۋبليكالىق تۆورچەستۆو ءۇيى: «...بۇل سۋرەتتەردىڭ اكتۋالدىق مەرزىمى ءوتىپ، ماڭىزى جويىلعاندىقتان قانشالىق قۇنى بار...» دەپ جاۋاپ قايىرادى.

وسى كورسەتىلگەن مىسالدار كوركەم ۇيىرمەگە باسشىلىقتىڭ قاي دارەجەدە ەكەنىن كورسەتەدى. ءبىرسىپىرا ۇيىمداردىڭ ءمىنى ايتىلدى. ءبىراق بۇل جونىندە وزگەشە جاۋاپتى رەسپۋبليكالىق كوركەمونەر ىستەرى جونىندە باسقارما جايىندا ايتىلمادى. ىستەمەسە نەسىن ايتاسىڭ. س. احمەتوۆ ەشتەمە ىستەمەگەن. ەكى جىل بويىندا ەسقالييەۆتىڭ بايانداماسىن ءبىر رەت تىڭداپتى دا، «قاناعاتتاندىق» دەپتى.

اۋلاقتاعى باسشىلارعا قاراپ ۇيىرمەلەر تەك جاتقان جوق. جەرگىلىكتى سوۆەت سايلاۋى كەزىندە 5. 597 كونسەرت بەرىپ، 40 دۇركىن راديودان ءسوزىن تىڭداتتى حالىققا. جىل سايىن ەگىس، وراق تۇسىندا دالاداعى بريگادالارعا، زۆەنولارعا بارىپ كورسەتەتىن ساۋىقتارىن ەسكە الساق، ەلەۋسىز ۇساق ۇيىرمەلەردىڭ دە كوپشىلىگى كومەككە جاراماي كەلدى. رەسپۋبليكالىق تۆورچەستۆو ءۇيىنىڭ ودان - بۇدان قۇراستىرىپ «ىستەگەنىم مىناۋ» دەگەندەرى شولدەگەن اۋىزعا ءبىر تامعان تامشىداي –اق بولعان سوڭ، ءبىز ونى دارىپتەپ ايتىپ جاتپادىق. ءىس نەگىزىنەن قايتا قۇرۋدى تىلەيدى.

1948

---