وسكەلەڭ پروزا
تەك الدىڭا قاراپ ورلەۋ بەرسەڭ، ارتىڭا قاراماي قانشا جوعارىلاعانىڭدى بىلمەيسىڭ. ادەبيەتىمىزدىڭ ءوسۋىن شامالاۋ ءۇشىن دە سوناۋ الىستاعى ارتقا كوز قىرىن سالا وتىرۋ كەرەك. وكتيابر ريەۆوليۋسياسىنان بۇرىن قازاقتىڭ بىرەر پروسەنتى عانا ساۋاتتى بولسا، سول ازدىڭ ءوزى ءبىر ارناعا قۇيعان جوقتى، ەپوس، اباي، كەرىتارتپا دىنشىلەر — ۇشەۋى ادەبيەتتىڭ ءۇش باعىتى ەدى.
ۇلت تىلەۋىن اياق اۋزىنان تىلەگەن يسلامشىل ۇلتشىلدار — «...ا، قۇدايىم اققا جاق...» نەمەسە «ماقشۋقاتىم، حاقيقاتىم...» دەپ جاتسا،
ەپوس — «تايبۋرىلعا شۋ دەدى،
شۋ دەگەندە گۋلەدى»،
اباي — «وزىنە سەن، ءوزىڭدى الىپ شىعار،
ەڭبەگىڭ مەن اقىلىڭ ەكى جاقتان ...» —
وسى از مىسالدىڭ ءوزى ادەبيەتىمىزدىڭ تاريحى الا ەكەنىن ايقىن كورسەتەدى. قازاق سوۆەت ادەبيەتى، سونىڭ ىشىندە پروزا دا سوڭعى باعىتتى، اباي ۇستاعان شىنشىل باعىتتى ۇستادى. بۇل جەردە «اباي باعىتى» دەپ پروزامىزدىڭ حالىقتىق ءتىلى، شىنشىلدىعى جونىندە عانا ايتام. بولماسا، كوركەم پروزادا ابايدان ۇلگى الدىق، ءتىپتى اباي ارمانىنان ءبارىن كورەمىز.
قازاق كوركەم پروزاسى شىن مانىسىندە سوۆەت داۋىرىندە تۋىپ، ورىس ادەبيەتىنىڭ كۇشتى ىقپالىمەن ەرجەتتى. ءقازىر ەكى كەزەڭنەن اسىپ، ءۇشىنشى كەزەڭدە تۇر. رۋشىلدىق، فەودالدىق، دىنشىلدىك، كاپيتاليستىك شىرماۋلارىنداعى پىشىراندى اۋىلدى بوساتىپ، سوسياليستىك جولعا سالۋ قانداي قيىن بولسا، بۇرىن ادەبيەتتىك سالتقا ەنبەگەن جۇمىسشى، جالشى، كەدەي ورتاشالاردى شىعارمانىڭ سۇيكىمدى گەرويى جاساۋ دا وڭايعا تۇسكەن جوق. العا سۇيرەگەن كوممۋنيستىك يدەياعا، ريەۆوليۋسيالىق جىگەرگە ەرگەن ىسىلماعان ءتىل، توسەلمەگەن قالامدار ازدىعىمەن قوسا العاشقى كەزدە ءبىرسىپىرا تويپاڭدىعىن دا كورسەتتى. ونى ۇستەمدىگىنەن ايىرىلعان تاپتىڭ جىرشىلارى تابالاي وتىرىپ، وزدەرىنىڭ سىرتى سۇلۋ، ءىشى شىرىك شىعارمالارىن قارسى قويدى. ادەبيەتتەگى جاڭا مەن ەسكىنىڭ مەيلىنشە تايتالاسقان بۇل كەزەڭىن قورىتا ايتساق، ءولىپ بارا جاتقان تاپ ادەبيەتىنىڭ سىرتى دۇردەي، ءىشى بوس، ۇستەمدىك العان جاڭا تاپ ادەبيەتىنىڭ ءىشى مىقتى سىرتى ءپاس ەدى.« جاساسىن سوۆەتپەن» باستالىپ، «جاساسىن باتىراق كەدەيمەن» اياقتالىپ وتىراتىن.
ەكىنشى كەزەڭدە پروزامىزدىڭ ءالسىز جەرىن كۇشەيتۋ ءۇشىن، دالدەپ ايتقاندا ءتۇر مەن مازمۇننىڭ تەڭ ءتۇسۋى ءۇشىن كۇرەسۋگە تۋرا كەلدى. بۇل كۇرەستە پروزامىزدىڭ وسۋىنە كەرەمەت جاعداي جاسالدى. بەسجىلدىقتار نەگىزىندەگى سوسياليستىك شابۋىلدار قوعامدىق قاتىناستى، ادام پيعىلدارىن، بۇكىل وتان كوركىن مۇلدە وزگەرتتى. كەرتارتپا توپتاردىڭ شاڭىراعى كۇيرەپ جاتتى...
وسى كەزدە ۇلى وكتيابردە تۋعان جاستار ەسەيىپ، قالامى دا باستىعىپ قالعان. ولار لەنين پىكىرلەرىنە ورلەۋمەن قاتار گوركيي،سەرافيموۆيچ، فۋرمانوۆ، فادەيەۆتەردى دە وقىپ ۇلگەردى. ءسابيت مۇقانوۆ سياقتى دارا شىققان اعا جازۋشىلاردىڭ وزىنە ورىستان تاپقان ادەبيەتتىك جاڭا پىكىر، جاڭا ۇلگىلەرىن ۇسىنا كەلدى بۇلار. ءسابيت ەندى «اداسقاندار»، «تەمىر تاس»، «مەنىڭ مەكتەپتەرىم»، «جۇمباق جالاۋ» روماندارىمەن كورىنسە، «تۋلاعان تولقىن» پوۆەسىن باس قىلىپ، بىرنەشە اڭگىمەلەرىمەن عابيت مۇسىرەپوۆ تە كورىندى. «ءتاتتى قاۋىن» سياقتى ۇساق اڭگىمەلەرىمەن قالماقان ءابدىقادىروۆ، «زابال»، «ارمانسىزدار» اڭگىمە-پوۆەستەرىمەن ءالجاپپار ابىشيەۆ، «ءدوڭ اسقان»، «ارمان اعىسى» رومان، پوۆەستەرىمەن عابدول سلانوۆ «قۇرداستار» پوۆەسىمەن ساتتار ەرۋبايەۆ، «ايقاس» پوۆەسىمەن قاجىم جۇمالييەۆ، ۇساق اڭگىمەلەرىمەن سەيىتجان وماروۆ تا جەتتى.
جولى ۇلكەن مۇحتار ءوز جولىنا لايىق سىباعامەن كەلدى پروزاعا. جاڭارعان «ەڭلىك — كەبەك»، جاڭا «تۇنگى سارىن»، «ابايعا» بىرنەشە پەسالارىن، كوركەم اڭگىمەلەرىن توپتاي اكەلىپ ءبىر قويدى. ونىڭ ۇستىنە «ابايدىڭ» ءبىرىنشى تومىن، ورىس كلاسسيكتەرىنەن تاماشا اۋدارمالارىن قوسقاندا، پروزامىزدىڭ شىرايى ءتىپتى ەنە ءتۇستى.
«ءومىر مەن ءولىم» رومانىنا ۇساق اڭگىمەلەرىمدى ەرتە مەن دە شىققانمىن سوندا.
ءبىرىنشى كەزەڭدەگى پروزامىزدىڭ كوممۋنيستىك يدەيا ۇگىتى،تان جىگىن اشۋ، اۋىلدى سوۆەتتەندىرۋ، جەر ءبولىسى، ءىرى بايلاردى كونفەسكەلەۋ سياقتى سوسياليزم دايىندىقتارى كورىنسە، ەكىنشى كەزەڭدە جاسالىپ جاتقان ءسوسياليزمنىڭ ءوزى كورىندى.
تراكتوردى رىدۋان دەۋگە بولماسا، كولحوزشىنى بۇرىنعىداي قارا شارۋا دەۋگە دە بولماي قالدى. ءومىردىڭ شاپشاڭ دامىعاندىعى سونشا، ادەبيەتكە جاڭا عانا ەنە باستاعان جالشى، كەدەي، ورتاشالاردى سىرىپ تاستاپ، جۇمىسشى، كولحوزشى سولاردان شىققان وقىمىستىلار ەكپىندى، ستاحانوۆشىلار ورىن الدى. ەلىمىزدەگى قوعام، ەكونوميكا وزگەرىسى ادامداردىڭ پيعىلىمەن قوسا ءتىلىن دە كوپ وزگەرتتى. ادەبيەت وي مەن ءتىلدىڭ جيىنتىعى. وتانىمىزداعى ۇلى جاڭالىقتار ادەبيەتكە دە، ۇلى جاڭالىق ەنگىزدى. پروزانىڭ جەكە كەمشىلىكتەرىن كورىپ، بۇل جاڭالىقتارىن كورمەسەك ابەس-اق بولار ەدى.
سوۆەت داۋىرىندەگى قازاق پروزاسى — ارىدەن كەلە جاتقان جۋان تامىرلى ورىس پروزاسىن وكشەلەي ەسىپ كەلە جاتقان، شىن مانىسىندە كوركەم پروزا. كوركەمدىك دەگەنىمىز، العا سۇيرەگەن وي، العىر ءتىل، يگى ءىسى — بۇگىنگى ءومىرىمىز. پروزادا بۇل قاسيەتتىڭ ءبارى بار. ءبىراق، وسى دارەجەدە تۇرىپ قالۋ ومىردەن قالىپ قويۋ بولادى. ويتكەنى ءومىر ءدايىم جىلجىپ وتىرادى. قوعام كوشى ءقازىر كوممۋنيزم بەلىنە شىعىپ بارادى. سول بەلدەن قاراعاندا جاقسى دەگەنىمىز جابايى بوپ، شىن جاقسى الدا كورىنەدى. سوندىقتان ءوسۋ جولىنداعى پروزا ەندى ءۇشىنشى كەزەڭگە كوتەرىلىپ كەلەدى.
ەگەر مەن تاريحشى بولسام، قازاق پروزاسىنىڭ ءۇشىنشى كەزەڭىن ۇلى وتان سوعىسىنان باستار ەدىم. بيىل مەملەكەتتىك ءبىرىنشى سىيلىق العان مۇحتار اۋەزوۆتىڭ «اباي» رومانى وسى كەزەڭدە ءبىتتى. وداق كولەمىندە ءسوز بولعان ءسابيت مۇقانوۆتىڭ «سىرداريا»، مەنىڭ «شىعاناق بەرسييەۆ»، ميلليونەر» روماندارىم وسى كەزەڭدە تۋدى. عابيت مۇسرەپوۆتىڭ «قازاق باتىرى»، ءالجاپپار ابىشيەۆتىڭ «جاس تۇلەك»، عابدول سلانوۆتىڭ «جانار تاۋ»، «كەڭ ءورىس»، قالماقان ءابدىقادىروۆتىڭ «كومسومول زۆەنوسى» پوۆەستەرى مەن جازۋشى ءابدىجامىل نۇرپەيىسوۆتىڭ «كۋرليانديا» رومانى دا وسى كەزدە تۋدى. ارينە، بۇلاردىڭ ءبىرى جوعارى، ءبىرى تومەن. بىرىندە از، بىرىندە كوپ كەمشىلىكتەر بار. سويتسە دە پروزامىزدىڭ ءۇشىنشى كەزەڭى بيىگىرەك ەكەنىن ايقىن دالەلدەپ تۇر.
بۇل كەزەڭدە دە كوتەرمەشىلەر، جاڭا كۇشتەر قوسىلىپ جاتىر. ءا. نۇرپەيىسوۆ، م. تيەسوۆ، م. يمانجانوۆ، س. بەگالين، ك. ورازالين، تاعى باسقالار رومان، پوۆەست، اڭگىمەلەرىمەن ادەبيەت قازىناسىن تولىقتىرا ءتۇستى.
پروزامىز ءبىرىنشى كەزەڭدە سوسياليزم دايىندىقتارىن، ەكىنشى كەزەڭدە جاسالىپ جاتقان ءسوسياليزمنىڭ ءوزىن كورسەتسە، ءۇشىنشى كەزەڭدە قازاق حالقىنىڭ كومۋنيزمگە كوشىپ بارا جاتقانىن كورسەتە باستادى. بۇل جولدا، ەڭبەك ادامىنىڭ مارتەبەسى، ءدال ومىردەگىدەي شىعارمادا دا شارىقتاي ءتۇستى، ەڭبەك ادامى شىعارماعا دا كورىك بەرە ءتۇستى.
وسىنىڭ ءبارىن راستاعانداي، بۇكىلوداقتىق جازۋشىلار ۇيىمىنىڭ دەكابر پلەنۋمى قازاق ادەبيەتىنە جوعارى باعا بەردى. ول باعانى الدىمەن پروزاعا بەرىلگەن باعا دەۋىمىز كەرەك. «اباي» سياقتى رومانىمىز قازاق ادەبيەتىنىڭ عانا ەمەس، بۇكىل سوۆەت ادەبيەتىنىڭ الدىڭعى قاتارىنا قوسىلدى. قازاق ادەبيەتىنىڭ موسكۆاداعى ونكۇندىگىندە پروزامىز تاعى دا ءبىر ۇلكەن سىننان، بۇكىل سوۆەت حالقىنىڭ نازارىنان ءوتىپ وتىر. جەكە كەمشىلىكتەرىمىز از ەمەس شىعار، ايتار جۇرتشىلىق. ءبىراق وسى ءوتۋدىڭ، وتكىزۋدىڭ ءوزى وسكەندىكتىڭ ۇلكەن بەلگىسى ەكەنى داۋسىز.
وسكەن ادەبيەتكە تىلەك تە ءوستى. بۇعان دەيىن كونىپ كەلگەن كەيبىر كەمشىلىكتەرگە ەندى كونبەيتىن بولدى جۇرت. شىعارمانىڭ بەتىندە ازىن-اۋلاق قىلشىق كورىنسە دە، الىپ تاستاماي، توگىپ تاستايتىن حالگە جەتتى. قازاقتىڭ قازىرگى جاڭا قاۋىمى ءبىر كەزدەگى ارداقتى ەپوس، ۇلتتىق سالت دەگەندەردىڭ ءوزىن تالعاپ-تالعاپ قابىلدايدى. مەنى كورسەتسەڭ وزىمە ءتان ويىم، ءىسىم، سالتىم، تىلىممەن كورسەت دەپ تۇر. ءبىز كەيدە ونى بايقاماي شوفەردىڭ باسىنا تىماق كيگىزىپ، «شۋ جانۋار، شۋ» دەگىزىپ الامىز.
ءوزى الداقاشان جويىلىپ، اتى عانا قالعان ۇلتتىق ءقايسىبىر ادەت، مىنەز، پىشىندەردى، نانىمسىز ەپوستىق اسىرەلەۋ مەن ءمانىن جويعان ءقايسىبىر سوزدەردى جاڭا ادەبيەتىمىزگە قاجەتسىز تىقپالاۋ دا بار. وسكەلەڭ قازاق پروزاسى ەسكىنىڭ بۇل قالدىقتارىنان دا ۇزدىكسىز تازارۋ جولىندا. ويتكەنى، جاڭارعان ۇلتتىڭ جاڭا ادەبيەتىنە جاماۋ جاراسپايدى.
پروزامىزدىڭ باستى ەكى كەمشىلىگىن اتاپ ايتپاسقا بولمايدى. ءبىرى — اڭگىمە - نوۆەللا جانرلارى ءۇشىنشى كەزەڭگە كوتەرىلە الماي كەلەدى، وتە از. سول ازدىڭ ءوزى بىرەڭ-ساراڭى بولماسا، كوركەمدىك جاعىنان قاتتى اقساپ جاتىر. ەكىنشى كەمشىلىك - تاقىرىپ كەدەيلىگى. ءبىر جەرىندە قار جاۋسا، ءبىر جەرىندە جاڭبىر جاۋىپ، ەندى ءبىر جەرىندە كۇنشۋاق بولىپ تۇراتىن قازاقتىڭ كەڭ جەرىندە نە جوق؟ ادام كاسىپتەرىنىڭ،ادام وبرازدارىنىڭ تابيعات بايلىقتارىنىڭ الۋان-الۋان تۇرلەرى بار. پروزامىز وسى باي دۇنيەنىڭ كەسكىنىن تولىق بەرە العان جوق ءالى.
سوۆەت كوركەم ادەبيەتى سوسياليستىك رەاليزم ادىسىمەن عانا جاسالىپ كەلەدى. بۇل ادىسپەن ءومىردىڭ ءىشى، سىرتىن، قۇبىلىسىن، الدىن الا كورسەتە الادى. ءبارى شىندىق. شىندىقتان، تۋعان سوسياليستىك رومانتيكا شارىقتاي بەرمەك. پروزامىزدا شىندىق نەعۇرلىم باسىم بولسا، سولعۇرلىم شارىقتاي تۇسەدى، نەعۇرلىم ءالسىز بولسا، سولعۇرلىم جەر باۋىرلاي بەرەدى. ءىىىىندىق دەگەنىمىز كورگەنىڭ عانا ەمەس، كورمەگەنىڭدە. سوسياليستىك رەاليزم ءومىر ايناسى عانا ەمەس الىستى الدىڭا اكەلەتىن كۇشتى رومانتيكا دا.
سوۆەت ادەبيەتى جەر جۇزىندە ەڭ كوركەم، ەڭ كۇشتى ادەبيەت بولعاندا وسىنداي قاعيداسىمەن، ومىرشىلدىگىمەن بولدى.
1949
You Might Also Like
-
حالىق تىنىمسىز جاساپ جاتادى. اسىرەسە ءبىزدىڭ داۋىرىمىزدە ورشىگەن تالانت-ونەردىڭ الۋان ءتۇرىن كورسەتتى. ەل وزەگىن جارىپ شىققان اقىن جامبىل، كۇيشى دينا، ارتيست قالىبەك، سۋرەتشى قاستەيەۆتەردى بىلاي قويعا...
-
بۇكىل دۇنيە جۇزىلىك بەيبىتشىلىك سوۆەتىنىڭ ۇندەۋىنە ەلىمىزدە جاپپاي قول قويۋ باستالدى. جۇرەگى اق، نيەتى ادال بارشا ادامداردىڭ تىلەك-مۇددەلەرىن بەينەلەيتىن بۇل تاريحي دوكۋمەنتكە ءقازىردىڭ وزىندە سان مي...
