اتوم قۇرىلىسى. ەلەمەنتار ەلەكتر زاريادى
ساباقتىڭ تاقىرىبى: اتوم قۇرىلىسى. ەلەمەنتار ەلەكتر زاريادى.
ساباقتىڭ ماقساتى:
1. بىلىمدىلىك ماقساتى: اتومنىڭ جانە اتوم يادروسىنىڭ قۇرىلىسى، ەلەمەنتار ەلەكتر زاريادى، ەلەكترون جونىندە تۇسىنىك بەرۋ؛ زاتتىڭ قۇرىلىسى جونىندەگى بىلىمدەرىن كەڭەيتۋ.
2. دامىتۋشىلىق ماقساتى: وقۋشىلاردىڭ ءبىلىم دەڭگەيىن جانە ءبىلىم مازمۇنىنىڭ تۇراقتىلىعى مەن ونى يگەرۋدەگى ىسكەرلىك پەن داعدىنى دامىتۋ. مالەكۋلا، اتوم تۋرالى عىلىمي تۇسىنىكتەرىن جەتىلدىرۋ.
3. تاربيەلىك ماقساتى: ادامگەرشىلىككە، ۇقىپتىلىققا، العىرلىققا، وتانسۇيگىشتىككە، تابيعاتتى ايالاۋعا، سىيلاستىق پەن ادەپتىلىككە باۋلۋ.
ساباقتىڭ ءتۇرى: جاڭا ءبىلىمدى قالىپتاستىرۋ، جالپىلاۋ.
ساباقتىڭ ءادىس - تاسىلدەرى: اڭگىمە، سۇراق - جاۋاپ، ديسكۋسسيا، فليپچارتپەن جۇمىس، تەستتىك قۇرىلعىمەن جۇمىس جانە كىتاپپەن جۇمىس.
ساباقتىڭ كورنەكىلىكتەرى: سلايدتار، تاراتپا كەستەلەر، فليپچارتتار، ەلەكتروسكوپتار، «activote» قۇرىلعىسى، مەندەلەيەۆتىڭ پەريودتىق كەستەسى.
ساباقتىڭ بارىسى:
ءى. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى: (1 - 2مين)
1. سالەمدەسۋ؛
2. وقۋشىلاردى تۇگەندەۋ؛
3. سىنىپ بولمەسىنىڭ تازالىعىن تەكسەرۋ؛
4. وقۋشىلاردىڭ نازارىن ساباققا اۋدارۋ.
ءىى. ءۇي تاپسىرماسىن تەكسەرۋ (10مين).
ا) ءار وقۋشىعا الدىن - الا دايىندالعان فيزيكالىق ديكتانت سۇراقتارى تاراتىلادى.
ينتەراكتيۆتى تاقتادا بەرىلگەن جاۋاپتارى ارقىلى وقۋشىلار ءبىرىن - ءبىرى تەكسەرەدى، ءار سۇراققا ءبىر باللدان بەرىلەدى.
فيزيكالىق ديكتانت سۇراقتارى.
1. ەلەكترلەنۋ قۇبىلىسىنا ءارقاشان ەكى دەنە قاتىسادى.
2. زاريادتار وڭ جانە تەرىس تاڭبالارمەن جازىلادى.
3. ەلەكتردى وتكىزۋ قابىلەتىنە قاراي زاتتار وتكىزگىشتەر جانە وتكىزبەيتىندەر بولىپ بولىنەدى.
4. ۇيكەگەن كەزدە ەكى دەنە ءارقاشان قاراما - قارسى زارياد الادى.
5. ەجەلگى گرەكتەر تەرىگە نەمەسە جۇنگە ۇيكەلگەندە وزىنە ۇساق نارسەلەردى تارتا الاتىن يانتاردى ەلەكترون دەپ اتاعان.
6. اتگاس زاريادتالعان دەنەلەر بىرىنەن - ءبىرى تەبىلەدى.
7. ءار اتتاس زاريادتالعان دەنەلەر ءبىر - بىرىنە تارتىلادى.
ب) ەندى ەكى وقۋشى ينتەراكتيۆتى تاقتادا بەرىلگەن سوزدەردىڭ ىشىنەن وتكىزگىشتەر مەن وتكىزبەيتىندەردى ءبولىپ ەكى باعانعا جازىپ شىعادى.
ۆ) ۇيدەن جاساپ كەلگەن ەلەكتروسكوپتارىن قورعاۋ. ەكى وقۋشى شىعىپ بىرەۋى ەلەكتروسكوپتىڭ قۇرىلىسىن ايتىپ بەرسە، ەكىنشىسى ونىمەن تاجىريبە جاساپ جانە ونى ءتۇسىندىرىپ بەرەدى.
ءىىى. جاڭا ماتەريالدى قابىلداۋعا ازىرلىك، وقۋشىلاردى ساباقتىڭ ماقساتىمەن تانىستىرۋ(2 - 3مين).
1. ەلەكتر زاريادىنىڭ بولىنگىشتىگى؛
2. ەلەمەنتار ەلەكتر زاريادى، يوففە - ميلليكەن تاجىريبەسى؛
3. رەزەرفورد تاجىريبەسى؛
4. اتومنىڭ تومسون جاساعان مودەلى؛
5. اتومنىڭ پلانەتارلىق مودەلى؛
6. اتوم جانە اتوم يادروسى تۋرالى تۇسىنىك؛
7. وڭ جانە تەرىس يون؛
ءىV. جاڭا ساباقتى ءتۇسىندىرۋ(15مين).
مىناداي تاجىريبە جاساپ كورەيىك، ەلەكتروسكوپتى زاريادتايىق، سونان سوڭ ونى زاريادتالماعان تۋرا سونداي ەلەكتروسكوپپەن ديەلەكتريكتەن جاسالعان تۇتقاسى بار مەتالل سىممەن جالعاستىرامىز. بىرىنشىدەگى زارياد تەڭدەي بولىپ ەكى ەلەكتروسكوپقا ءبولىندى.
ەندى ءبىر ەلەكتروسكوپتاعى زاريادتى قولىمىزدى تيگىزۋ ارقىلى جويا وتىرىپ، تاجىريبەنى تاعى قايتالايمىز. زاريادتىڭ تاعى دا ەكىگە بولىنگەنىن كورەمىز. سوندا وسى زاريادتى ءبولۋدىڭ شەگى بار ما؟ ودان ءارى بولىنبەيتىن ەڭ كىشى زارياد الۋعا بولا ما؟
بۇل سۇراقتارعا جاۋاپ بەرۋ ءۇشىن اناعۇرلىم كۇردەلى تاجىريبەلەر مەن سەزىمتال اسپاپتار قاجەت بولدى. ويتكەنى ەلەكتروسكوپ وتە از زاريادتى كورسەتە المايدى. وسىنداي تاجىريبەلەردى كەڭەس فيزيگى ا. ف يوففە مەن امەريكاندىق عالىم ر. ميلليكەن جۇرگىزدى. ولار ءوز تاجىريبەلەرىندە مىرىشتىڭ ۇساق توزاڭدارىن ەلەكترلەدى. توزاڭنىڭ زاريادتارىن بىرنەشە رەت وزگەرتتى.
ناتيجەسىندە زارياد ءار كەزدە ءارتۇرلى بولىپ وزگەردى، ءبىراق ونىڭ بارلىق وزگەرىستەرى ءبۇتىن سانعا ارتىپ نەمەسە كەمىپ وتىردى. بۇل ناتيجەنى تەك بىلاي تۇسىندىرۋگە بولادى. مىرىش توزاڭىنا ەڭ كىشى زارياد (نەمەسە وسىنداي زاريادتاردىڭ ءبۇتىن سانى) قانا قوسىلادى نەمەسە ودان ءبولىنىپ كەتەدى. بۇل زارياد ارى قاراي بولىنبەيدى. ونى ەڭ كىشى بولىنبەيتىن زاريادى بار بولشەك ەلەكترون دەپ اتايدى. ەلەكتر زاريادى - ەلەكتروننىڭ نەگىزگى قاسيەتتەرىنىڭ ءبىرى. بۇل زاريادتى ەلەكتروننان ايىرىپ الۋعا بولمايدى. ەلەكتر زاريادى فيزيكالىق شاما، ونى q ارپىمەن بەلگىلەيدى. ونىڭ ولشەم بىرلىگى فرانسۋز فيزيگى شارل كۋلوننىڭ قۇرمەتىنە (كل) دەپ الىنعان. ەلەكترون، سونىمەن ەڭ كىشكەنتاي زاريادى بار بولشەك.
اتوم قۇرىلىسى 1911 جىلى اعىلشىن عالىمى ە. رەزەرفورد باسقارعان ءتاجiريبەلەر ناتيجەسiندە اشىلعان. ءتاجiريبە ماقساتى، جىلدام بولشەكتەر جولىندا زاتتىڭ اتومدارى ورنالاسقان جاعدايدا وتەتiن پروسەستەردi انىقتاۋ بولىپ تابىلادى. بۇعان دەيiن بiرنەشە جىل بۇرىن راديواكتيۆتiك قۇبىلىسى اشىلعان بولاتىن. كەيبiر زاتتاردىڭ (قازiرگi كەزدە راديواكتيۆتi دەپ اتالاتىن ۋران، راديي جانە ت. ب.) كورiنبەيتiن ساۋلەلەر شىعاراتىندىعى انىقتالدى. بۇل ساۋلەلەردi زەرتتەۋ ولاردىڭ بiر - بiرiنەن ەلەكتر زاريادى بويىنشا ايىرۋعا بولاتىن ءۇش ءتۇرلi قۇرامنان تۇراتىنىن كورسەتتi. راديواكتيۆتi ساۋلەلەردi بiر - بiرiنەن اجىراتا بەلگiلەۋ ءۇشiن گرەك الفاۆيتiنiڭ باستاپقى α (الفا)، β (بەتا) جانە γ (گامما) – ءۇش ءارiپiن قولدانۋ ۇسىنىلدى. رەزەرفورد الفا - بولشەكتەرiن اتومداردى “اتقىلاۋعا” بولاتىن “زەڭبiرەك وقتارى” رەتiندە قولدانۋدى ۇسىندى. ول وسى بولشەكتەردiڭ جiڭiشكە شوعىمەن زەرتتەلەتiن زاتتان جاسالعان جۇقا پلاستينانى (فولگانى) اتقىلاۋ كەزiندە، الفا بولشەكتەرiنiڭ كوپشiلiگi فولگادان ەش كەدەرگiسiز وتەتiندiگiن، ال از عانا ءبولiگi اتوم iشiندەگi بiر نارسەمەن سوقتىعىسىپ كەرi قايتاتىندىعىن انىقتادى.
ساباقتىڭ ماقساتى:
1. بىلىمدىلىك ماقساتى: اتومنىڭ جانە اتوم يادروسىنىڭ قۇرىلىسى، ەلەمەنتار ەلەكتر زاريادى، ەلەكترون جونىندە تۇسىنىك بەرۋ؛ زاتتىڭ قۇرىلىسى جونىندەگى بىلىمدەرىن كەڭەيتۋ.
2. دامىتۋشىلىق ماقساتى: وقۋشىلاردىڭ ءبىلىم دەڭگەيىن جانە ءبىلىم مازمۇنىنىڭ تۇراقتىلىعى مەن ونى يگەرۋدەگى ىسكەرلىك پەن داعدىنى دامىتۋ. مالەكۋلا، اتوم تۋرالى عىلىمي تۇسىنىكتەرىن جەتىلدىرۋ.
3. تاربيەلىك ماقساتى: ادامگەرشىلىككە، ۇقىپتىلىققا، العىرلىققا، وتانسۇيگىشتىككە، تابيعاتتى ايالاۋعا، سىيلاستىق پەن ادەپتىلىككە باۋلۋ.
ساباقتىڭ ءتۇرى: جاڭا ءبىلىمدى قالىپتاستىرۋ، جالپىلاۋ.
ساباقتىڭ ءادىس - تاسىلدەرى: اڭگىمە، سۇراق - جاۋاپ، ديسكۋسسيا، فليپچارتپەن جۇمىس، تەستتىك قۇرىلعىمەن جۇمىس جانە كىتاپپەن جۇمىس.
ساباقتىڭ كورنەكىلىكتەرى: سلايدتار، تاراتپا كەستەلەر، فليپچارتتار، ەلەكتروسكوپتار، «activote» قۇرىلعىسى، مەندەلەيەۆتىڭ پەريودتىق كەستەسى.
ساباقتىڭ بارىسى:
ءى. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى: (1 - 2مين)
1. سالەمدەسۋ؛
2. وقۋشىلاردى تۇگەندەۋ؛
3. سىنىپ بولمەسىنىڭ تازالىعىن تەكسەرۋ؛
4. وقۋشىلاردىڭ نازارىن ساباققا اۋدارۋ.
ءىى. ءۇي تاپسىرماسىن تەكسەرۋ (10مين).
ا) ءار وقۋشىعا الدىن - الا دايىندالعان فيزيكالىق ديكتانت سۇراقتارى تاراتىلادى.
ينتەراكتيۆتى تاقتادا بەرىلگەن جاۋاپتارى ارقىلى وقۋشىلار ءبىرىن - ءبىرى تەكسەرەدى، ءار سۇراققا ءبىر باللدان بەرىلەدى.
فيزيكالىق ديكتانت سۇراقتارى.
1. ەلەكترلەنۋ قۇبىلىسىنا ءارقاشان ەكى دەنە قاتىسادى.
2. زاريادتار وڭ جانە تەرىس تاڭبالارمەن جازىلادى.
3. ەلەكتردى وتكىزۋ قابىلەتىنە قاراي زاتتار وتكىزگىشتەر جانە وتكىزبەيتىندەر بولىپ بولىنەدى.
4. ۇيكەگەن كەزدە ەكى دەنە ءارقاشان قاراما - قارسى زارياد الادى.
5. ەجەلگى گرەكتەر تەرىگە نەمەسە جۇنگە ۇيكەلگەندە وزىنە ۇساق نارسەلەردى تارتا الاتىن يانتاردى ەلەكترون دەپ اتاعان.
6. اتگاس زاريادتالعان دەنەلەر بىرىنەن - ءبىرى تەبىلەدى.
7. ءار اتتاس زاريادتالعان دەنەلەر ءبىر - بىرىنە تارتىلادى.
ب) ەندى ەكى وقۋشى ينتەراكتيۆتى تاقتادا بەرىلگەن سوزدەردىڭ ىشىنەن وتكىزگىشتەر مەن وتكىزبەيتىندەردى ءبولىپ ەكى باعانعا جازىپ شىعادى.
ۆ) ۇيدەن جاساپ كەلگەن ەلەكتروسكوپتارىن قورعاۋ. ەكى وقۋشى شىعىپ بىرەۋى ەلەكتروسكوپتىڭ قۇرىلىسىن ايتىپ بەرسە، ەكىنشىسى ونىمەن تاجىريبە جاساپ جانە ونى ءتۇسىندىرىپ بەرەدى.
ءىىى. جاڭا ماتەريالدى قابىلداۋعا ازىرلىك، وقۋشىلاردى ساباقتىڭ ماقساتىمەن تانىستىرۋ(2 - 3مين).
1. ەلەكتر زاريادىنىڭ بولىنگىشتىگى؛
2. ەلەمەنتار ەلەكتر زاريادى، يوففە - ميلليكەن تاجىريبەسى؛
3. رەزەرفورد تاجىريبەسى؛
4. اتومنىڭ تومسون جاساعان مودەلى؛
5. اتومنىڭ پلانەتارلىق مودەلى؛
6. اتوم جانە اتوم يادروسى تۋرالى تۇسىنىك؛
7. وڭ جانە تەرىس يون؛
ءىV. جاڭا ساباقتى ءتۇسىندىرۋ(15مين).
مىناداي تاجىريبە جاساپ كورەيىك، ەلەكتروسكوپتى زاريادتايىق، سونان سوڭ ونى زاريادتالماعان تۋرا سونداي ەلەكتروسكوپپەن ديەلەكتريكتەن جاسالعان تۇتقاسى بار مەتالل سىممەن جالعاستىرامىز. بىرىنشىدەگى زارياد تەڭدەي بولىپ ەكى ەلەكتروسكوپقا ءبولىندى.
ەندى ءبىر ەلەكتروسكوپتاعى زاريادتى قولىمىزدى تيگىزۋ ارقىلى جويا وتىرىپ، تاجىريبەنى تاعى قايتالايمىز. زاريادتىڭ تاعى دا ەكىگە بولىنگەنىن كورەمىز. سوندا وسى زاريادتى ءبولۋدىڭ شەگى بار ما؟ ودان ءارى بولىنبەيتىن ەڭ كىشى زارياد الۋعا بولا ما؟
بۇل سۇراقتارعا جاۋاپ بەرۋ ءۇشىن اناعۇرلىم كۇردەلى تاجىريبەلەر مەن سەزىمتال اسپاپتار قاجەت بولدى. ويتكەنى ەلەكتروسكوپ وتە از زاريادتى كورسەتە المايدى. وسىنداي تاجىريبەلەردى كەڭەس فيزيگى ا. ف يوففە مەن امەريكاندىق عالىم ر. ميلليكەن جۇرگىزدى. ولار ءوز تاجىريبەلەرىندە مىرىشتىڭ ۇساق توزاڭدارىن ەلەكترلەدى. توزاڭنىڭ زاريادتارىن بىرنەشە رەت وزگەرتتى.
ناتيجەسىندە زارياد ءار كەزدە ءارتۇرلى بولىپ وزگەردى، ءبىراق ونىڭ بارلىق وزگەرىستەرى ءبۇتىن سانعا ارتىپ نەمەسە كەمىپ وتىردى. بۇل ناتيجەنى تەك بىلاي تۇسىندىرۋگە بولادى. مىرىش توزاڭىنا ەڭ كىشى زارياد (نەمەسە وسىنداي زاريادتاردىڭ ءبۇتىن سانى) قانا قوسىلادى نەمەسە ودان ءبولىنىپ كەتەدى. بۇل زارياد ارى قاراي بولىنبەيدى. ونى ەڭ كىشى بولىنبەيتىن زاريادى بار بولشەك ەلەكترون دەپ اتايدى. ەلەكتر زاريادى - ەلەكتروننىڭ نەگىزگى قاسيەتتەرىنىڭ ءبىرى. بۇل زاريادتى ەلەكتروننان ايىرىپ الۋعا بولمايدى. ەلەكتر زاريادى فيزيكالىق شاما، ونى q ارپىمەن بەلگىلەيدى. ونىڭ ولشەم بىرلىگى فرانسۋز فيزيگى شارل كۋلوننىڭ قۇرمەتىنە (كل) دەپ الىنعان. ەلەكترون، سونىمەن ەڭ كىشكەنتاي زاريادى بار بولشەك.
اتوم قۇرىلىسى 1911 جىلى اعىلشىن عالىمى ە. رەزەرفورد باسقارعان ءتاجiريبەلەر ناتيجەسiندە اشىلعان. ءتاجiريبە ماقساتى، جىلدام بولشەكتەر جولىندا زاتتىڭ اتومدارى ورنالاسقان جاعدايدا وتەتiن پروسەستەردi انىقتاۋ بولىپ تابىلادى. بۇعان دەيiن بiرنەشە جىل بۇرىن راديواكتيۆتiك قۇبىلىسى اشىلعان بولاتىن. كەيبiر زاتتاردىڭ (قازiرگi كەزدە راديواكتيۆتi دەپ اتالاتىن ۋران، راديي جانە ت. ب.) كورiنبەيتiن ساۋلەلەر شىعاراتىندىعى انىقتالدى. بۇل ساۋلەلەردi زەرتتەۋ ولاردىڭ بiر - بiرiنەن ەلەكتر زاريادى بويىنشا ايىرۋعا بولاتىن ءۇش ءتۇرلi قۇرامنان تۇراتىنىن كورسەتتi. راديواكتيۆتi ساۋلەلەردi بiر - بiرiنەن اجىراتا بەلگiلەۋ ءۇشiن گرەك الفاۆيتiنiڭ باستاپقى α (الفا)، β (بەتا) جانە γ (گامما) – ءۇش ءارiپiن قولدانۋ ۇسىنىلدى. رەزەرفورد الفا - بولشەكتەرiن اتومداردى “اتقىلاۋعا” بولاتىن “زەڭبiرەك وقتارى” رەتiندە قولدانۋدى ۇسىندى. ول وسى بولشەكتەردiڭ جiڭiشكە شوعىمەن زەرتتەلەتiن زاتتان جاسالعان جۇقا پلاستينانى (فولگانى) اتقىلاۋ كەزiندە، الفا بولشەكتەرiنiڭ كوپشiلiگi فولگادان ەش كەدەرگiسiز وتەتiندiگiن، ال از عانا ءبولiگi اتوم iشiندەگi بiر نارسەمەن سوقتىعىسىپ كەرi قايتاتىندىعىن انىقتادى.
نازار اۋدارىڭىز! جاسىرىن ءماتىندى كورۋ ءۇشىن سىزگە سايتقا تىركەلۋ قاجەت.
نازار اۋدارىڭىز! جاسىرىن ءماتىندى كورۋ ءۇشىن سىزگە سايتقا تىركەلۋ قاجەت.
You Might Also Like
