InfoHub Logo

اۋدارما – ادامدار اراسىنداعى قارىم-قاتىناس جاساۋعا مۇمكىندىك تۋعىزاتىن، ەجەلدەن بار بولعان ماماندىقتاردىڭ ءبىرى ءارى بىرەگەيى. اۋدارمانى ءارقاشان اۋدارما تەورەتيكتەرى سان قىرلى، كۇردەلى قۇبىلىس رەتىندە ساناعان. سەبەبى، اۋدارمانىڭ نەگىزى – ءماتىن دەپ الساق، كوبىنە ونداعى تىلدىك ەرەكشەلىكتەر مەن بەلگىلەر تىكەلەي ءتىل بىلىمىنە، ياعني لينگۆيستيكاعا قاتىستى بولىپ كەلەدى. ال، جازباشا اۋدارمادا كوركەم ادەبيەتتى اۋدارۋ ادەبيەت سالاسىمەن تىعىز بايلانىستى. اۋىزشا اۋدارماعا كەلەر بولساق، اۋدارمانىڭ بۇل ءتۇرى عىلىم، ساياسات، اسكەر، مەديسينا ءتىپتى پسيحولوگيا سالاسىنا دا  قاتىستى.

اۋدارما ءىسى اۋدارماشىدا ناقتى جەكە قاسيەتتەر، ءبىلىم، داعدىلار مەن قابىلەتتەردىڭ بولۋىمەن قالىپتاسادى. اۋىزشا اۋدارما سالاسىندا ەكى نەگىزگى ءتۇرىن اجىراتۋعا بولادى، ولار: سينحروندى اۋدارما جانە ىلەسپە اۋدارما. سيحروندى اۋدارما – سويلەپ تۇرعان بايانداماشى نەمەسە شەشەنمەن بىرگە، قوسارلاسا قاتار اۋداراتىن اۋىزشا اۋدارمانىڭ كۇردەلى ءارى قيىن سالاسى. بۇل اۋدارما ءتۇرىنىڭ قيىن، كۇردەلى بولۋىنىڭ باستى سەبەبى – اۋدارماشى ءبىر ەمەس، بىرنەشە ۇدەرىستى ءبىر مەزەتتە باسىنان وتكىزەتىنە بايلانىستى. ياعني، سويلەۋشىنى قۇلاققاپ ارقىلى تىڭداۋ، اقپاراتتى ويدا تالداۋ، سول حابارلامانى تىڭداۋشىعا ميكروفون ارقىلى جىبەرۋ. سونىمەن قاتار، بۇل ۇدەرىس سويلەۋشىنىڭ داۋىس تەمپىمەن قاتار جۇزەگە اسادى. اۋدارماداعى تەمپ جاعدايدىڭ سيپاتىنا ءارى سويلەۋشىنىڭ جەكە ەرەكشەلىكتەرىنە دە بايلانىستى. اۋدارماشى بۇل جاعدايدا تەمپتى وزگەرتۋگە ەشقانداي مۇمكىندىگى جوق، دەگەنمەن، اۋدارماشىعا ءوزىنىڭ اۋىزشا اۋدارماسىن ناقتى ءبىر ۋاقىت ارالىقتارىندا جاساۋى كەرەك. تاجىريبە كەزىندە بۇل وتە قيىن بولادى.

سينحروندى اۋدارمانى ۇيرەتەتىن كاسىبي باعدارلامالار الەمنىڭ كوپتەگەن ۋنيۆەرسيتەتتەر بار، ولارعا كاناداداعى وتتاۆا ۋنيۆەرسيتەتىن، ماسكەۋدەگى موريسا تورەزا اتىنداعى لينگۆيستيكالىق ۋنيۆەرسيتەتتى، جەنيەۆاداعى اۋدارماشىلاردىڭ جوعارعى مەكتەبىن جاتقىزۋعا بولادى. سينحروندى اۋدارمانى ۇيرەنۋگە ءبىلىم كۋرستارىندا ەكى جىل كەتەدى. ال شىنىندا، بۇل كۋرستى ودان ەرتە اياقتاۋ مۇمكىن ەمەس نارسە. سونىمەن بىرگە، ۇيرەنگەننەن كەيىن ستۋدەنتتەر العان بىلىمدەرىن تاجىريبەلىك ساباقتاردا جالعاستىرادى، جانە سوسىن عانا باستاپقى ساتىدا سينحروندى اۋدارما جاساۋعا كىرىسۋگە بولادى.

رەسەيلىك وقۋ ورىندارى سينحروندى اۋدارمانى ۇيرەتۋدى 1979 جىلى جارىققا شىققان ا.ف.شيريايەۆتىڭ ادىستەمەسىنە سۇيەنەدى. زاماناۋي لينگۆيستيكا سينحروندى اۋدارمانى ۇيرەنۋدىڭ ءتورت نەگىزگى شارتتارىن ءبولىپ قاراستىرادى:

1. پاراقتان اۋىزشا اۋدارۋ تەحنيكالارىن مەڭگەرگەرگەننەن كەيىن، تاجىريبەدە اۋدارما جانە تىلدىك داعدىلاردى مىندەتتى تۇردە جەتىلدىرۋ.
2. ءبىر مەزەتتە ءتۇپنۇسقا ءماتىنىن قابىلداپ، ءماتىندى تۇجىرىمداۋ مەن ونى جەتكىزۋدە ۇزدىكسىز تاجىريبە جاساۋ
3. اۋدارما ءماتىنىن تۇجىرىمداۋدا ءارى جەتكىزۋدە سويلەۋشىنىڭ سوزىنەن قالىپ وتىرۋ داعدىسىن قالىپتاستىرۋ
4. سينحروندى اۋدارمادا كەڭ تارالعان قاتەلىكتەردى جاتتىعۋلار ارقىلى تۇزەتۋ جۇرگىزۋ (اسىرەسە، ساياسي، زاڭگەرلىك جانە ەكونوميكاعا قاتىستى ماتىندەردە).

اۋىزشا اۋدارماشىدان شەت ءتىلىن بەلسەندى مەڭگەرۋدىڭ جوعارى دەڭگەيى تالاپ ەتىلەدى. بۇل تەك اۋدارما ماتىنىنە عانا ەمەس، شەت تىلدەگى اۋىزشا تىلدىك داعدىلاردى(دۇرىس دىبىستاۋ، ناقتى ديكسيا). جازباشا اۋدارماشىعا قاراعاندا، اۋىزشا اۋدارماشىدا سوزدىكتى قولدانۋ، ارىپتەستەرىمەن اقىلداسۋ، عالامتوردان اۋدارما نۇسقاسىن ىزدەۋ سىندى جەڭىلدىكتەر جوق. ول بارلىق شەشىمدەردى تىعىز ۋاقىت شەكتەۋلەرىندە قابىلداپ، الدىن الا بولجاۋ مۇمكىن بولماعان قيىن جاعدايلاردان لايىقتى تۇردە شىعا الۋى كەرەك.

دەگەنمەن دە، اۋىزشا اۋدارماشىدان تەرميندەردىڭ تەرەڭ سايكەستىگى، ستيلدەردى اجىراتۋ، ورفوگرافيانىڭ ءار قىرىن ءبىلۋ، پۋنكتۋاسيانى دۇرىس قويا ءبىلۋ تالاپ ەتىلمەيدى. نەگىزىنەن، ول قانداي دا ءبىر شيكى ماتەريالدى ءوز ويىنان شىعارادى. سونىمەن قاتار، ونىڭ نەگىزگى مىندەتى – مۇمكىندىگىنشە ماعىناسىن بۇرمالاۋسىز ءارى ماڭىزدى قاتەلىكتەرسىز جاندى قارىم-قاتىناسپەن قامتاماسىز ەتۋ.  

اۋىزشا اۋدارمانىڭ كاسىبي داعدىلارىن قالاي مەڭگەرۋگە بولادى؟ اۋدارماشىنى دايىنداۋ – اۋىزشاعا دا، جازباشاعا دا مىندەتتى كەزەڭدەردى قامتيدى.

1. جالپىتىلدىك دايىندىق

اۋدارمانى «نولدەن» بايىپتى، تولىق ءبىلۋ مۇمكىن ەمەس. اۋدارمانى ۇيرەنۋ ءۇشىن جوعارعى دەڭگەي ەمەس، شەت ءتىلىن كاسىبي تۇردە مەڭگەرۋى قاجەت: بۇل شەت تىلىندە كەيبىر نارسەلەردى ايتا الۋ عانا ەمەس، بارلىق تىلدىك بەلگىلەردى ساۋاتتى ءارى سانالى تۇردە قولدانۋ. بولاشاق اۋدارماشى سول سەكىلدى نەمەسە باسقا جاعدايدا نەگە ءدال وسىلاي ايتۋ كەرەك ەكەنىن ءبىلۋى كەرەك، ال باسقاشا ايتقاندا، ءماتىننىڭ ءتۇرلى ماعىنالىق رەنكتەرىن سەزىنە وتىرىپ، اۋدارمانىڭ ءار ءتۇرلى نۇسقالارىن ۇسىنا ءبىلۋى قاجەت. سوندىقتان دا، شەت ءتىلىن تولىق تەرەڭدىكتە ءبىلۋ اۋدارمانى ۇيرەنۋشىگە نەگىزگى ىرگەتاس بولىپ تابىلادى.

2. تەوريالىق نەگىزدەردى جانە باستاپقى اۋدارما داعدىلارىن مەڭگەرۋ

اۋدارما تەك قولدانبالى ءپان بولعاندىقتان، اۋدارما تاريحى مەن تەورياسىن ءبىلۋ، ادەتتە، اۋدارما ۇدەرىسىمەن ءساتتى اينالىسۋ ءۇشىن شەشۋشى مانگە يە ەمەس. كەيدە اۋدارمانىڭ "تەورياسى" دارەجەسىنە كوتەرىلەتىن كوپتەگەن نارسە-بۇل اۋدارماشىنىڭ كەيبىر تيپتىك جاعدايلاردا قالاي ارەكەت ەتۋى كەرەك ەكەندىگى تۋرالى پراكتيكالىق ۇسىنىستاردىڭ ءتىزىمى. ءبىراق كۇن سايىن اۋدارماشى شەشۋى كەرەك مىندەتتەر سونشالىقتى ءار ءتۇرلى، سوندىقتان ءومىردىڭ بارلىق جاعدايلارىنا "تەوريانى" بولجاۋ مۇمكىن ەمەس.

3. جازباشا جانە اۋىزشا اۋدارما داعدىلارىنىڭ ءوزارا تاۋەلدىلىگى

ارينە، ءاربىر اۋدارماشى جەكە قالاۋى مەن ومىرلىك جاعدايلارىنا قاراي جازباشا نەمەسە اۋىزشا اۋدارماعا ماماندانۋعا قۇقىعى بار. دەگەنمەن، ناعىز كاسىپقوي جانە بۇل جاعدايدا اۋدارمانىڭ وسى جانە باسقا ءتۇرىن كاسىبي دەڭگەيدە ءبىلۋى كەرەك. ويتكەنى، اۋدارماشىدان اۋىزشا اۋدارىلعان ءىس-شارانىڭ باعدارلاماسىن نەمەسە قارىم-قاتىناستىڭ ءماتىنىن جازباشا تۇردە اۋدارۋدى سۇرايتىن جاعدايلار ءجيى كەزدەسەدى (ارينە، بۇل اۋىزشا اۋدارماعا زيان تيگىزبەۋى كەرەك). سول سياقتى، جازباشا اۋدارماشى اۋىزشا اۋدارماعا كومەك سۇراعان جاعدايدا بولۋى مۇمكىن. شەت تىلىندە جازباشا جانە اۋىزشا سويلەۋ-بۇل كاسىبي ءتىلدى مەڭگەرۋدىڭ اجىراماس بولىگى. جازباشا جانە اۋىزشا اۋدارما داعدىلارى ەكى بايلانىس ىدىسىنا ۇقساس. اۋدارماشىنىڭ جازباشا اۋدارمالاردى ورىنداۋ كەزىندە الاتىن جانە جاسايتىن بارلىق نارسەلەرى سول تاقىرىپتاعى اۋىزشا اۋدارمادا پايدالى بولۋى مۇمكىن.

تاجىريبەدە قولدانۋعا بولاتىن رەسۋرستاردان تومەندەگىلەر ۇسىنىلادى:

• https://webgate.ec.europa.eu/sr/ – Speech repository ەك اۋدارماشىلارىمەن دايىندالعان ەۋروپالىق كوميسسيانىڭ رەسۋرسى، ءقازىر بارلىعىنا قول جەتىمدى. ونىمەن قالاي جۇمىس جاساۋعا بولادى؟ ۇيرەنىپ جاتقان ءتىلىڭىزدى، دەڭگەيىڭىزدى تاڭدايسىز، سوسىن اۋدارماعا كەز كەلگەن تاقىرىپتى تاڭدايسىز دا ۆيدەونى قوسىپ، اۋدارا بەرەسىز.
• http://www.speechpool.net/ru/ – تاعى ءبىر كەرەمەت اۋدارماشىنىڭ كەرەمەت سايتى، ول ستۋدەنتتەرگە كومەكتەسۋ نيەتىمەن جاتتىعۋ ءۇشىن تىلدەر توبىن قۇرعان
• http://www.ted.com/ – بۇل رەسۋرس جايلى ەستىگەن شىعارسىز، ءبىراق اۋدارمادا قولدانباعان بولۋىڭىز مۇمكىن، ەندەشە بايقاپ كورىڭىز
• http://www.americanrhetoric.com/speechbank.htm – وتە اۋقىمدى امەريكالىق ساياساتكەرلەردىڭ سوزدەرى(امەريكالىق اعىلشىن اكسەنتىن تۇسىنۋگە تاپتىرماس سايت، ءارى بارلىق باياندامالارعا سكريپت ەنگىزىلگەن، ءوزىڭىزدى تەكسەرۋگە مۇمكىندىگىڭىز بار)
• http://www.un.org/en/ga/meetings/ – جانە تاعى ءبىر كەرەمەت بۇۇ-نىڭ سايتى، مۇندا بارلىق رەسمي تىلدەردە وتىرىستار مەن سەسسيالاردىڭ ۆيدەو جانە اۋديو نۇسقاسىن سالادى. قورىتا كەلە، اۋىزشا اۋدارمانى تىلدىك ماشىقتاردى كاسىبي دەڭگەيدە دامىتا وتىرىپ ۇيرەنۋگە بولادى.

بەكسۇلتان د.، قانىبەكوۆ ءا.،

ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ 1-كۋرس ماگيسترانتى؛

جاناتايەۆ د.، قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى

---