احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ 150 جىلدىعىن قالاي قارسى الامىز؟
ەندى ءبىر جىلدان كەيىن احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ تۋعانىنا 150 جىل تولادى. سامۇرىقتاي سايىپقىران تۇلعاسىنا «ماسا» بولۋدى قور ساناماي، قاناتىنىڭ شۋىلىمەن قازاقتى وياتام دەپ ءجۇرىپ وققا ۇشقان اسىل پەرزەنتتىڭ تۇلعاسى زامان وتكەن سايىن زاڭعارعا اينالىپ بارادى. تاۋعا ءتان قاسيەت ناعىز! قازاقتىڭ احاڭى تۋرالى كوركەم فيلم تۇسىرىلمەدى دەمەسەڭىز، كىتاپ تا شىققان، عىلىمي مونوگرافيالار دا جازىلعان. ءبىراق سونىڭ ءبارى احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ جاڭا تۇرپاتتى، زايىرلى قازاق مەملەكەتىنىڭ قالىپتاسۋىنداعى ەڭبەگىن ءوز دەڭگەيىندە كورسەتۋگە جەتپەي جاتقانداي سەزىلەدى. سول كەزدە احمەت بايتۇرسىن ۇلى سالىپ كەتكەن سارا جول بولماسا، قازاقتىڭ ءسوز ونەرى مەن ءتىلى بۇگىنگىدەن بەتەر شۇبارلانىپ، ۇلتتىق سيپاتىنان ايىرىلىپ، تۇركى-نوعاي تارماعىنىڭ جابايى ديالەكتىسى بولىپ قالۋى دا مۇمكىن ەدى. «گازەت – حالىقتىڭ كوزى ءھام قۇلاعى» دەگەن وسيەتى بۇگىنگى ءبىزدىڭ بۋىنعا جۋرناليستيكانىڭ التىن زاڭىنداي. قازاق تاريحىنداعى احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ تۇلعالىق ورنىن، ساياسي باعاسىن ايقىنداپ الماساق، ونى ۇلىقتاۋ، قايراتكەر بولمىسىن ۇرپاققا ۇلگى ەتۋ ءدال قازىرگى جالپىلاما ماداق سيپاتىنان ارىگە بارمايتىنىن كەيىنگى 30 جىل كورسەتتى.
قازاق ءتىلىن زەرتتەپ جۇرگەن، زەرتتەپ كەتكەن عالىمداردىڭ توم-توم ەڭبەگى ءبىر توبە بولسا، بايتۇرسىن ۇلىنىڭ «ءتىل –قۇرالى» ءوز الدىنا ءبىر توبە. ءبىزدىڭ بىرنەشە عىلىمي ۇجىم سوڭعى 15 جىلدا ءبىر جاعىنا شىعارا الماي قويعان ءالىپبي ماسەلەسىن ءبىر ءوزى زامانىنا ساي رەتتەپ كەتكەنى جانە بار. اباي مەن ىبىرايدان قالعان اعارتۋشى قالامىن تۋ ەتىپ ۇستاعان دا وسى احمەت بايتۇرسىنوۆ ەدى. ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتىنىڭ زاڭعار تۇلعانىڭ اتىن الۋى دا زاڭدىلىق. عىلىم يەرارحياسىنداعى ءال فارابيدەن كەيىنگى ورىن وسى احمەت بايتۇرسىنۇلىنا تيەسىلى، بىزگە سالساڭىز.
ۇلت رەفورماتورىنىڭ ءومىر سۇرگەن، ساياسي ومىرگە ارالاسقان كەزەڭى كىلەڭ تارتىس پەن كۇرەسكە، جاھاندىق دەڭگەيدەگى ريەۆوليۋسيالارعا تاپ كەلگەنى تاريحتان بەلگىلى. ءبىراق، ونىڭ وسى قاتەرلى ساپارىندا قاسىندا شەشىمتال سەرىكتەرى بولدى. ءاليحان بوكەيحانوۆتاي كوسەم قولداعاندىقتان، بۋرجۋازيالىق ەليتا ۇلتتىق ساياساتتى و باستان دۇرىس باعدارلاي بىلگەندىكتەن احاڭ قولعا العان جوبالار ساتىمەن ىسكە اسىپ جاتتى. احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ اۋمالى-توكپەلى كەزەڭدە دۇنيە ەسىگىن اشىپ، بۇكىل عۇمىرى وتارلاۋ ساياساتىنا قارسى كۇرەسپەن ءوتۋى ءوز تاعدىرى ءۇشىن تراگەديا بولعانىمەن، تاريح تولقىنىنداعى قازاق ءۇشىن مىڭ جىلدا ءبىر بەرىلەتىن باقىت ەدى. ءاليحان بوكەيحانوۆ پەن ءمىرجاقىپ دۋلات ۇلى باستاعان «الاش» زيالىلارىنىڭ قاسىندا احمەت بايتۇرسىنۇلىنداي ستراتەگ، پاسسيونار تۇلعا بولماعاندا بۇگىنگىدەي باي مۇرا قالماۋى دا مۇمكىن ەدى. مۇنىڭ ءبارىن ايتىپ وتىرعان سەبەبىمىز، كەلە جاتقان 150 جىلدىق مەرەيتوي بيىلعى ابايدىڭ 175 جىلدىق تويىنان كەم تويلانباۋى كەرەك. بيىل پاندەميا كەسىرىنەن ۇلى اقىننىڭ تويىنا جوسپارلانعان شارالاردىڭ جارتىسىنان استام قىسقارتىلعانىن ەسكەرسەك، ابايدىڭ 175 جىلدىعىنداعى اۋقىم احمەتتىڭ 150 جىلدىق تويىنا ششەڭبەر بولماۋى كەرەك سياقتى. تۇپتەپ كەلگەندە، ابايدى قازاق رۋحانياتىنىڭ تەمىرقازىعى ەتۋدى جولعا قويعان دا احاڭ بولاتىن. «قازاقتىڭ باس اقىنى» دەگەن اتقا ابايدى لايىق كورگەن عالىم رەفورماتور رەتىندە سول رۋحاني ۇستازىنان اسىرا ەڭبەك كورسەتتى.
«Qazaqstan» ۇلتتىق ارناسى تۇسىرگەن «زار زامان» توپتاماسىنىڭ جالعاسىنداي بولاتىن جاڭا كوركەم تۋىندى كورەرمەنگە جول تارتىپ، باستى كەيىپكەرى رەتىندە احمەت بايتۇرسىن ۇلى سومدالىپ جاتسا، وشكەنىمىز جانعان بولار ەدى.
احاڭنىڭ ءىزى قالعان، ورىنبور، سانكت-پەتەربۋرگ، سەمەي، تاشكەنت سياقتى تاريحي قالالاردى قامتيتىن ونلاين-ەكسپەديسيا ۇيىمداستىرىلسا، زاڭعار تۇلعانىڭ ۇلاعاتى زاماناۋي تىلمەن ناسيحاتتالار ەدى. مۇنىڭ ءبارى ەلدىك ءۇشىن ەسىل عۇمىرىن كۇرەسكە ارناعان احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ الدىنداعى ۇرپاقتىق پارىزىمىز بولسا، كەلەر بۋىن الدىنداعى اعالىق مىندەتىمىز.
احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ ساياساتتاعى العاشقى قولتاڭباسى قارقارالى پەتيسياسىنا تۇسكەن ەدى. جەرگىلىكتى باسقارۋ، سوت، حالىققا ءبىلىم بەرۋ ىستەرىنە قازاق ەلىنىڭ مۇددەسىن قوزعايتىن وزگەرتۋلەر ەنگىزۋدى تالاپ ەتكەن قۇجاتتىڭ احمەت بايتۇرسىنۇلىسىز جازىلىپ، قاتتالۋى مۇمكىن ەمەس بولاتىن. وسىلايشا ول وتارلاۋشى تاراپتىڭ «قارا تىزىمىنە» 1905 جىلى-اق ىلىنگەن.
ۇلت ۇستازىنىڭ رەسەيدە ءبىلىم الىپ، جار جۇرتتا سول ءبىلىمىن باعالايتىن ىقپالدى تۇلعالاردىڭ قۇرمەتىنە يە بولا تۇرىپ، قاراڭعى قازاق ورتاسىنا كەلۋىن اڭىزداعى پرومەتەيدىڭ مەيىرباندىعىمەن شەندەستىرۋگە بولادى. بۇلاي كەسىپ ايتۋىمىزعا كەيىن عالىمدى ماكسيم گوركيدىڭ جۇبايى ارالاسىپ ءجۇرىپ، تۇرمەدەن بوساتقانى دالەل.
ءبىز اسىرەسە الاش ارداقتىلارىن ۇلىقتاعان وسى ەكەن دەپ، تاعدىرلارىن تىم سۇمىرەيتىپ، تراگەدياسىن اسىرە قويۋلاندىرىپ جىبەرەمىز. ال نەگىزىندە ۇلت ءۇشىن باسىن تاۋەكەلگە تىگىپ، قۇرباندىققا بارۋ اسقاق رۋحتى ادامنىڭ قولىنان عانا كەلەتىن، ءماندى عۇمىر رەتىندە سيپاتتالۋى كەرەك. احمەت مۇراسىنا ونىڭ قيلى تاعدىرىنا دا وسى تۇرعىدان جاڭاشا باعا بەرۋىمىز قاجەت سياقتى.
قازاق دالاسىنا اشارشىلىق ەنىپ، بۇرىن-سوڭدى كورمەگەن زۇلمات باستالعاندا ەل ىشىنەن مۇلىك جيناپ، اش حالىققا اراشا بولعان دا احمەت بايتۇرسىنوۆ بولاتىن.
اعارتۋشى عالىمنىڭ مەملەكەتتىك ماڭىزداعى ىستەرگە بايىپپەن ارالاسىپ، تىكەلەي اتسالىسقانىن ەسكەرسەك، رەفورماتورلىق تۇلعاسى قازاق حالقى ءۇشىن اتاتۇرىكتەن كەم بولماۋى كەرەك. كەلە جاتقان 150 جىلدىق مەرەيتويدا وسى جاعىنا باس ءمان بەرىلسە دەگەن ارمان-تىلەگىمىز بار.
قوشىم-نوعاي اقەركە
ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى
فيلولوگيا جانە الەم تىلدەرى فاكۋلتەتى قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى ماماندىعىنىڭ 3-كۋرس ستۋدەنتى
مەكەبايەۆا لەيلا اداموۆنا، ف.ع.ك، اعا وقىتۋشى
You Might Also Like
-
الاعاقتاعى قۇدانىڭ ۇيىنەن تۇستىك جەپ، ەندى اتتانايىق دەپ ەسىك الدىنا شىققان كەزىمىزدە قۇداعي قاسىمىزعا كەلدى:
-
ساكەن سەيفۋللين جەتىسۋدا جامبىل سىندى توكپە جىراۋدىڭ بار ەكەنىن وتكەن عاسىردىڭ جيىرماسىنشى جىلدارىنىڭ باس كەزىنەن ەستي باستاعان. قازاقستاندا كەڭەس وكىمەتىن ورناتۋ جولىنداعى قىزۋ كۇرەس جىلدارى جەتىس...
