جامبىل جانە ساكەن
ساكەن سەيفۋللين جەتىسۋدا جامبىل سىندى توكپە جىراۋدىڭ بار ەكەنىن وتكەن عاسىردىڭ جيىرماسىنشى جىلدارىنىڭ باس كەزىنەن ەستي باستاعان. قازاقستاندا كەڭەس وكىمەتىن ورناتۋ جولىنداعى قىزۋ كۇرەس جىلدارى جەتىسۋ وڭىرىنەن شىققان وراز جاندوسوۆ سياقتى جالىندى مەملەكەت قايراتكەرىمەن ساكەننىڭ قىزمەتتەس بولعانى تاريحي ادەبيەتتەردەن بەلگىلى. سول جىلدارى ەكەۋىنىڭ حالىق تالانتتارى، اسىرەسە جامبىل جابايەۆ جونىندە تالاي سۇحباتتاسقانىن كورگەندەر بار.
جالپى، جامبىلدى حالىق اقىندارى اراسىنان تاۋىپ، ونىڭ 20-جىلدارى-اق جاريالانعان العاشقى شىعارمالارىن سۇراستىرىپ، ءبىلىپ، بەلگىلى قوعام جانە مەملەكەت قايراتكەرى وراز جاندوسوۆ ارقىلى اۋىلىنا ىزدەپ بارىپ، سۇحباتتاسىپ، جەكە تانىسقان، شىعارماشىلىعىنا قىزىعۋشىلىق تانىتقان ساكەن سەيفۋللين بولعان. ول تۋرالى ءبىراز ەستەلىكتەر دە بار. بۇل كەزدە ساكەن ەل اراسىنداعى حالىق اۋىز ادەبي مۇرالارىن جيناۋدى، حالىق جىرشىلارىنىڭ باسىن قوسىپ، ولاردىڭ شىعارمالارىن جاريا ەتۋ ماسەلەلەرىمەن اينالىسىپ جۇرگەن بولاتىن.
مىنە، وسى تۇستا ساكەن جامبىل ەسىمىن، ونىڭ ولەڭ، جىرلارىنىڭ ءتىزىمىن 1925 جىلى تاشكەنت باسپاسىنان جارىق كورگەن «تەرمە» جيناعىنان كوردى. وسى جيناقتى قۇراستىرعان ءمۇعالىم شامعالي سارىبايەۆپەن كەزدەستى. ساكەن وعان:
- ءسىز قۇراستىرعان «تەرمە» جيناعىن وقىپ شىقتىم. وتە يگىلىكتى ءىس جاساعانسىز. قولدا جيناعىڭىز بولسا، تاعى دا وسىلاي جاريالاۋ كەرەك، - دەدى.
شامعالي ساكەنگە 1922 جىلدىڭ ماۋسىم ايىندا ۇزىناعاشتا جەتىسۋ قوسشىلار وداعىنىڭ ءى سەزىنە قاتىسقانىن، وعان جيىرما شاقتى اقىن، جىرشىلار شاقىرىلعانىن، ولاردىڭ ارقايسىسىمەن جەكە-جەكە اڭگىمەلەسىپ، ولەڭ جىرىن تىڭداعانىن، ءومىر تاريحىن، ولەڭدەرىنىڭ تىزبەسىن جازىپ العانىن ايتقان.
- جەتىسۋ وڭىرىندە، - دەگەن ول ساكەنگە، - جامبىلدان اساتىن جۇيرىك اقىن جوق. ول حالىق اۋىز ادەبيەتىن كوپ بىلەتىن شەجىرە. داستاندارى دا كوپ. ءبىر «كوروعلىنىڭ» ءوزىن 15 كۇن ايتادى ەكەن...
- ەكى ءسوزىنىڭ بىرىندە: «مەنىڭ ءپىرىم ءسۇيىنباي، ءسوز سويلەمەن سىيىنباي» دەپ وتىرادى. ءسۇيىنباي ارون ۇلى دا سول ەكەي ەلىنەن شىققان اسا ۇلكەن اقىن كورىنەدى...
وسىلاي دەگەندە، شامعالي ارابشا جازىلعان داپتەرىن پاراقتاي وتىرىپ، ساكەنگە مىنا ءبىر شاعان جولداردى وقىعان:
اپىر-اۋ، مىنا جاتقان سارىباي ما،
جان دوسى ءسۇيىنبايدى تانىماي ما؟!
اباقتى، تاراقپەنەن ايداپ جەپ ەڭ،
باسىندا شۋلاپ تۇرعان مالىڭ قايدا؟
الپىستىڭ التاۋىندا انداس ءولدى،
شۋلاسىپ سارىبايدى جەرگە كومدى،
قاتارلاس تەڭ-قۇربىمنىڭ ءبارى كەتتى،
بايقاسام، ەندى ناۋبەت ماعان كەلدى.
- قايتا وقىڭىزشى، جازىپ الايىن، - دەپ ساكەن داپتەرىن وڭتايلاي بەرگەن. شامعاليدىڭ جامبىل ايتۋىنان جازىپ العان ءسۇيىنبايدىڭ سارىبايعا ارنالعان وسى ولەڭىن ساكەن سول جولى جازىپ الىپ، «جاڭا ادەبيەت» جۋرنالىنا (№6، 1926) جاريالاتقان.
ساكەن 1929 جىلى قازپي-دە قازاق ادەبيەتى كافەدراسىنىڭ دوسەنتى بولىپ، قازاق ادەبيەتى پانىنەن لەكسيا وقيدى. وسى جىلداردان باستاپ ونىڭ حالىق اۋىز ادەبيەتى نۇسقالارىن جيناستىرا جۇرگەنى ايان. قازاق ادەبيەتىنەن وقۋلىق جازۋدى ويلاستىرادى. وسى ماقساتپەن ول 1929 جىلى «ەڭبەكشى قازاق» گازەتىندە ەل ادەبيەتى ۇلگىلەرىن جيناۋ جونىندە اشىق حات جاريالادى. سودان بىلاي قاراي ساكەنگە جەر-جەردەن حالىق اۋىز ادەبيەتى نۇسقالارى اعىلىپ ءتۇسىپ جاتتى. اقىن، جىرشىلار كەلىپ جولىقتى. كەيبىرىن ءوزى ىزدەپ باردى.
وتكەن عاسىردىڭ وتىزىنشى جىلدارىنىڭ باس كەزىندە ساكەن سەيفۋللين جامبىلمەن كەزدەسىپ، ءبىر توپ ولەڭ، تولعاۋ، ايتىستارىن جازىپ الىپ، 1931جىلى شىققان «قازاقتىڭ ەسكى ادەبيەتى نۇسقالارى» جيناعىنا ەنگىزەدى. سونىڭ ىشىندە قۇلمانبەتپەن ايتىسى، «جاباي باتىر» داستانىنان ءۇزىندى بار. ساكەن «جامبىل جىرلارى تەڭىز تۇبىندە شاشىلىپ جاتقان مارجان سىقىلدى. ونى جيناپ الىپ، حالقىنىڭ قولىنا بەرۋ – ءبىزدىڭ ءارقايسىمىزدىڭ ازاماتتىق بورىشىمىز»، - دەپ جازادى. جامبىل شىعارمالارىنىڭ باسپا ءسوز بەتىندە العاش جاريالانا باستاعانى دا سول كەز دەپ ايتۋعا بولادى.
1930 جىلدىڭ كوكتەمىندە قازاقستاننىڭ ءوز الدىنا سوسياليستىك رەسپۋبليكا بولىپ قۇرىلعانىنا 10 جىل تولۋىنا بايلانىستى مەرەكەلى جيىن ءوتتى. وسى مەرەكەگە كەلگەن جامبىل مەن كەنەن ازىربايەۆتى ساكەن سەيفۋللين الماتىداعى ۇيىنە شاقىرىپ، قوناق ەتەدى. كەنەنىڭ اندەرىن مەن جامبىلدىڭ جىرلارىن تىڭداپ، داستارحان ۇستىندە كەڭىنەن اڭگىمە-دۇكەن قۇرادى. وسى وتىرىس بارىسىندا ساكەن جامبىلدىڭ ءبىراز ولەڭ-جىرلارىن قاعازعا جازىپ الادى. جوعارىدا ايتقان ساكەننىڭ قازاق ادەبيەتى جونىندەگى ءبىرىنشى كىتابىنا قوسقان «جاباي باتىر» مەن ونىڭ قۇلمامبەتپەن ايتىسى سول جولى جازىپ الىنعان دۇنيەلەر ەكەن.
كەزىندە جامبىل اقىنعا حاتشىلىق قىزمەت كورسەتكەن بەلگىلى اقىن عالي ورمانوۆ جۇرگىزگەن كۇندەلىكتە مىناداي جولدار بار: «9 مارت 1940 ج. جامبىل ۇزىناعاشقا باردى. ءبىر ۇيگە كەلىپ، بىرنەشە قارتپەن اڭگىمەلەستى. ونىڭ ىشىندە ىبىرايىم، قوپاباي جانە باسقا قاريالار بار ەدى.
- يا، جاكە، ءسىزدىڭ اۋزىڭىز اشىلسا ءبىتتى، التىن ساۋىلداپ توگىلە جونەلەدى. ەندى سىزدە نە ارمان بار؟ – دەدى ءبىر شال.
- مەنىڭ ولەڭىمنىڭ ءورشي بەرەتىنى راس، - دەدى جامبىل. – انا ءبىر جىلى ساكەن كەلىپ قوناق بولعاندا، كوپ ولەڭ ايتقىزدى. جازىپ الدى. سوندا ولەڭىڭ وتكىر ەكەن دەگەن بولاتىن. وي، ول دا ءبىر العىر اقىن ەدى عوي، شىركىن!.. (لەنينشىل جاس، 20 نويابر، 1986).
1936 جىلى ساۋىردە حالىق ونەرپازدارىنىڭ رەسپۋبليكالىق ەكىنشى سلەتى وتكىزىلەدى. وعان كەڭ بايتاق قازاقستاننىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنەن اقىن، جىرشىلار، ءانشى، كۇيشىلەر اعىلىپ مول كەلگەن. بۇل جيىننىڭ باستى ماقساتى ماسكەۋ ونكۇندىگىنە باراتىن ونەرپاز تالانت يەلەرىن انىقتاپ، ىرىكتەۋ بولاتىن. وسى جيىندا جامبىل ءوزىنىڭ ايگىلى «تۋعان ەلىم» اتتى تولعاۋىن جىرلاپ، ەرەكشە كوزگە تۇسەدى. «توقسانعا كەلگەن جاسىم بار. كوپتى كورگەن باسىم بار» دەپ باستالاتىن وسى جىرى باسپا ءسوز بەتتەرىندە جاريالانىپ، ونىڭ ماسكەۋگە بارۋىنا جول اشتى.
جامبىل داڭقى بۇرىنعىدان دا شارىقتادى. ەندى ونىڭ اتاعى الاتاۋ اسقارىنان اسىپ، بۇكىل سوۆەت وداعىنا كەتتى. شەتەلدەرگە دە سامعاپ جەتتى. توقسانداعى قارتتىڭ قۇلشىنا جىرلاۋىنا، سوم التىن جىر تىزبەگىن توگۋىنە بارلىق حالىق تاڭ-تاماشا قالىپ، وعان قۇلاق ءتۇردى. بۇرىن-سوڭدى ادەبيەت الەمىندە بولماعان بۇل نە دەگەن عاجاپ قۇبىلىس دەستى ءبارى. ءسويتىپ، ەلىمىزدىڭ مەرەيى تاعى دا ءبىر كوتەرىلىپ قالدى. حالقىمىزدىڭ تالانتتى ۇلى پەرزەنتتەرى مۇحتار، ساكەن، ءسابيت، عابيت – ءبارى-بارى «كەرەمەت بولدى» دەپ قۋانىشتارى قوينىنا سىيماي قول سوقتى.
وسى جىلدىڭ مامىر ايىندا سول سلەتكە قاتىسىپ، ونەر كورسەتكەن جۇلدەگەرلەر موسكۆاعا ساپار شەكتى. موسكۆا-الماتى جۇردەك پوەزى تولعان ونەرپازدار، اقىن-جازۋشىلار، ورتالارىندا اقساقالدى اتالارى جامبىل جىراۋ، ونىڭ جانىندا ساكەن، كەنەن، تايجان، تاعى باسقالار بولدى.
سابىرحان سماعۇلوۆ،
ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى
قازاقستان تاريحى كافەدراسىنىڭ وقىتۋشىسى
You Might Also Like
-
ەندى ءبىر جىلدان كەيىن احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ تۋعانىنا 150 جىل تولادى. سامۇرىقتاي سايىپقىران تۇلعاسىنا «ماسا» بولۋدى قور ساناماي، قاناتىنىڭ شۋىلىمەن قازاقتى وياتام دەپ ءجۇرىپ وققا ۇشقان اسى...
-
قازىرگى تاڭدا تاۋەلسىزدىگىمىزدى العالى 25 جىلدان استى جانە ەگەمەن ەل بولعان قازاقستاننىڭ العاشقى ۇرپاعى ات جالىن تارتقان ازامات، ەلدىڭ تىزگىنىن ۇستايتىن حالگە جەتتى. بۇگىنگى جاڭا زامان تاۋەلسىز ەلد...
