InfoHub Logo

(ءازىل)

ايەل — ماتەماتيك.

ايەلگە شەشۋى كۇردەلى ەسەپتى ىلگەرىدەگى قارا شالدار تاستاپ كەتكەن: "ۇزىن ارقان، كەڭ تۇساۋ".  

— اۋ، اتا، ايتا كەتىڭىز، ارقان ۇزىن بولعاندا دا — ونىڭ ءبىر ولشەمى بولاتىن شىعار، ال تۇساۋدىڭ كەڭدىگى قانشا بولماق؟ 

— ونى وزدەرىڭ ەسەپتەپ شىعارىڭدار، وزدەرىڭ ويلانىڭدار، — دەيدى قارا شال قۋلانىپ.

"قۇرىسىن، مىنا ەركەك دەگەن قانداي حالىق، ارقاندى تارتىپ ۇستاساڭ — قازىققا وراتىلىپ قالعان بۇزاۋداي كوزدەرى اقشىراڭداپ قالادى، ال بوس جىبەرسەڭ بولدى — قاشاعان جىلقىداي ۇستاتپاي كەتەدi، مۇنىڭ ناقتى ولشەمىن ەسەپتەپ شىعارۋدىڭ ءوزى وڭاي ەمەس ەكەن عوي". ايەلدەر وسىلاي داعدارادى.  

— ءبىر ۇيگە تويعا بارعاندا، ادامدى ۇياتقا قالدىرماي ءجۇرشى،   — دەيدى كەلىنشەك كۇيەۋىنە، — اۋلاعا كىرە بەرگەننەن — جۇرتتىڭ كوزىنشە سۇرىنەسىڭ.  

—  ەندى ءوزىڭ ەمەس پە، تۇساۋدى تىم تارىلتىپ جىبەرگەن.

كەلىنشەك وسىدان كەيىن الگى تۇساۋدى بوس جىبەرسە بولدى — ەركەك بي الاڭىنىڭ ول شەتىنە ءبىر شىعىپ، بۇل شەتىنە ءبىر شىعىپ، قىزدارمەن الاڭسىز بيلەپ، ۇستاتپاي كەتەتىن كورىنەدى. "مىنا بايعۇسقا نە كورىندى سونشاما ويناقتاپ؟ تۇساۋدى بوس تاستاساڭ — كورەتىن كۇنىڭ وسى، مۇنىڭ ءدال ەسەبى قانشا بولدى ەكەن، ۇيگە بارعاسىن قاعاز-قالام الىپ وتىرىپ، ەسەپتەپ شىعارايىنشى". بۇل — كەلىنشەكتىڭ ويى.

ءبىر جاڭا ۇيلەنگەن جاس جىگىت ءبىر كۇنى جاسى ۇلكەن سىيلاسىپ جۇرگەن اعالارىنا ماقتانىپتى:  

— ۇيلەنۋ مەن بويداقتىقتىڭ اراسىندا ايىرماشىلىق جوق پا دەپ قالدىم، ەركىنبىز! كەلىندەرىڭىز بوس ۇستايدى.  

— ءاي، بالا، اسى كەتپە، — دەيدى اعالارى، — سەندەي كەزىمىزدە ءبارىمىز دە سولاي دەگەنبىز، قايران جاستىق-اي! ايتىپ اۋىز جۇمعانشا، جىگىت:

— تارتىلدى، — دەيدى، — تارتىلىپ جاتىر!

— تارتىلدى ما ارقان؟ ايتتىق قوي — تارتىلادى دەپ.

اعالارى كوزدەرىنەن جاس اققانشا كۇلەدى.

— ويباي، مىنانىڭ بىلەگى نازىك پە دەپ جۇرسەم، مىقتى عوي مىناۋىڭ؟

اعالارى بۇل سوزگە ودان سايىن كۇلەتىن كورiنەدi: 

— باياعىدا ءبارىمىز دە سولاي ايتقانبىز. "وي، مىنا نازىك بىلەك قاشانعى تارتىپ تۇرار دەيسىڭ، ارقاندى ۇزە-مۇزە شىعانداپ كەتەمىز عوي" دەگەنبىز. قايداا؟ بۇلاردىڭ بىلەگى اساۋعا بۇعالىق تاستايتىن جىگىتتەردىڭ بىلەگىنەن دە مىقتى. ورتالارىندا وتىرعان بارىنەن جاسى ۇلكەندەۋ اعاسى بىلاي دەپتى:

— ءاي، بالا، بۇل ارقان دەگەنىڭنىڭ ءوزى — وتباسىنىڭ جاۋاپكەرشىلىگى، بىلە بىلسەڭ.

— سول ارقانعا جىگىتتەردىڭ ءوزى بارىپ ۇرىناتىنىن قايتەرسىڭ؟

مۇنى ايتقان جىگىت اعاسىنىڭ ءسوزى وزگەلەردى دۋ ەتكىزەدى. راسىندا دا وسى اعالارى ايتقانداي، جىگىتتەردىڭ الگى ارقانعا وزدەرى باس سۇعاتىنى بار. نازىك بولمىستى، تالدىرماش ارۋدىڭ سوڭىنان سونشا جۇگىرگەن قاراتورى جىگىتتىڭ سول ارۋعا ارناپ ايتاتىنى بار ەدى: 

— ۇيلەنەيىكشى، ماعان تۇرمىسقا شىقشى!

الگى ارۋ تەرىس قاراپ تۇرىپ كۇلەتىن كورىنەدى: "مىنا بايعۇس نوقتاعا ءوزى كەلىپ باسىن سۇقتى-اۋ".  

— اۋ، ويلانايىن دا، — دەيدى قىز، — سەن دە ءالى دە ويلان.

— جوق، مەن ويلانىپ بولدىم، — دەيدى جىگىت، — جاۋابىڭدى بۇگىن ايتشى!

قىز تاعى دا جىميادى: "ءاي، ەركەك دەگەن — اڭعال حالىق، دەپ اپام بەكەر ايتپايدى ەكەن عوي، بولماسا بۇعالىق تيمەگەن بويداق كۇندەر ارتتا قالىپ، نوقتا كيىلەتىنىن سەزىپ تە تۇرعان جوق". ءيا، ايەل — ماتەماتيك. ەگەر ەلگە سىيلى، سىرباز اعانىڭ جانىنان شۋاق ءجۇزدى، شىرايلى جەڭگە كورسەڭىز، الگى ەسەپتىڭ ءتۇيىنىن ءدال تاپقان ماتەماتيگىڭىز وسى كىسى دەپ ەسەپتەي بەرiڭiز.

ايەل — قۇرىلىسشى. ەگەر ايەلەردى قۇرىلىسشىلار كۇنىمەن قۇتتىقتاسا — نە بولار ەدى، ارينە، ايەل بۇعان تاڭدانىپ: "راحمەت، ايتسە دە مەنىڭ ماماندىعىم مۇلدە باسقا ماماندىق قوي" — دەۋى دە مۇمكىن. الايدا ايەل — قۇرىلىسشى. ەگەر الدەبىر تۇرعىن ءۇي جاڭادان سالىنىپ، ونىڭ بولاشاق تۇرعىندارىنا "كىرگەلى وتىرعان ۇيلەرىڭدى وزدەرىڭ قۇرىلىسشىلاردان قاداعالاپ، قابىلداپ الىڭدار" دەسە، سول ءۇيدىڭ بولاشاق تۇرعىندارى ونى ءتىپتى جاي كوزبەن ەمەس، ءتۇرلى-تۇرلى كوزىلدىرىكپەن ءۇڭىلىپ، قاراپ الار ەدى. سول سياقتى تۇرمىس قۇرعالى جۇرگەن بويجەتكەن ارۋ دا بولاشاق تۇرمىس — ءۇيىنىڭ كەم-قۇتىقسىز بولعانىن قالايتىنى انىق، تۇرمىس — ءۇيدىڭ كەلەشەكتەگى باستى تۇرعىنى ءوزى بولاتىندىقتان، تۇرعىن اتانۋعا بىردەن كەلىسىمىن بەرمەستەن — "اۋەلى كورىپ، باقىلاپ الارمىن" دەر. ونىڭ وسى مىنەزىن جاقسى بىلەتىن تۇرمىس — ءۇيدى وتكىزۋشىلەر دە مۇندايدا لىپىلداي تۇسەدi ەمەس پە؟ — و نە دەگەنىڭىز، ايتقانىڭىز ابدەن ورىندى، قاراپ الىڭىز، ءجىتى نازارمەن قاداعالاڭىز، تۇرمىس — ءۇي دەگەن تۇرعىن ۇيدەن دە ماڭىزدى، ومىرىڭىزدە ءبىر-اق مارتە كىرەسىز، ءتۇرمىس-ۇيدى تۇرعىن ءۇي سەكىلدى ساتىپ جىبەرە المايسىز، سىيعا تارتۋعا تاعى دا كەلمەيدى، ايىرباس جاساپ جىبەرۋگە دە بولمايدى، اسىقپاي قاراڭىز، اسىقپاڭىز، — دەر ەدى.

اقىلدى بويجەتكەنگە دە كەرەگى وسى ەمەس پە، قىراعى كوزبەن ابدەن-اق بايىپتاپ قاراپ ءجۇرىپ، كەمشىلىگى بار تۇرمىس — ۇيدە ءومىر ءسۇرىپ جاتقان اپكەلەرىن دە ءبىر ەسكە الا كەتۋدى ۇمىتپايدى: "وسىلاي مەن قۇساپ ۋاقىتىسىندا ءجىتى نازار اۋدارسا عوي، ءاي، ءوز تاعدىرلارىنا وزدەرى تىم جەڭىل قارايدى-اۋ، قايران اپكەلەرىم-اي!" قاتال سىنشى بويجەتكەن ارۋ وسىدان كەيىن بارىپ قانا سالقىن تۇردە جىميىپ، تاكاپپارلانا باس يزەيدى: "جارايدى، كەلىستىم!". تۇرمىس — ءۇيدى وتكىزۋشىلەرگە دە كەرەگى وسى ءسوز عوي، لىپ ەتە قالادى:

— كەلىستىڭىز بە، تاماشا! ەندەشە مىنا جەرگە "تۇرمىس — ءۇيدىڭ بولاشاق تۇرعىنى بولۋعا كەلىسىمىمدى بەردىم" دەپ قول قويا قويىڭىز، ءبارى دە زاڭدى بولسىن، زاڭنان اتتاپ كەتپەيمىز، ايتتىم عوي ءبىر ءمىن تاپپايسىز دەپ، ايتقانىم ايداي كەلدى ەمەس پە، بۇدان ارتىق تۇرمىس — ءۇيدى قانشا ىزدەسەڭىز دە تابا الماسىڭىز انىق. ءسىرا دا، ادام اتا مەن حاۋا انا جارالعالى بەرى كەمشىلىكسىز، ءبىر ءمىنى جوق تۇرمىس — ءۇيدىڭ تۇرعىنى اتانعالى وتىرعان ءنومىرى ءبىرىنشى بويجەتكەن ءوزىڭىز بولعالى تۇرسىز-اۋ. مۇنداي قۋانىشتى ەندى تەك "تويىڭ تويعا ۇلاسسىن" كافەسىندە ءسىزدىڭ قۇرمەتىڭىزگە ارنالعان سىڭعىر-سىڭعىر تىلەكتەردi تىڭداي وتىرىپ، اتاپ ءوتۋ عانا قالدى.

بويجەتكەن ارۋ ءوزىن "ءنومىرى ءبىرىنشى بويجەتكەن" اتاعانىنا جىميىپ ەزۋ تارتار. نەسى بار، جامان ەمەس! ارادا ۋاقىت وتە كەلە، الگى بويجەتكەنگە تۇرمىس — ءۇيدىڭ كەم — قۇتىقتارى بايقالا باستايدى. "ويباي-اۋ، مىنا ءۇيدىڭ شاتىرىنان سۋ تامشىلاي ما نەمەنە، ماسقارا، مىنا تەرەزەدەن كادىمگىدەي-اق جەل ۋلەپ تۇر عوي، قۇدايىم-اۋ، ەدەننىڭ سىقىرلاعانىنا جول بولسىن، ءماسساعان، ەسىكتىڭ قيۋلاسىپ جابىلمايتىنىن قالاي عانا بايقاماعانمىن دەسەڭشى، ال، ءنومىرى ءبىرىنشى بويجەتكەن، جاسا، جوندە ەندى وسى كەم-كەتiكتەردi". وسىلاي وز-وزىنە ءبىر كۇلىپ العان ول الگى كەمشىلىكتەردى سىرت كوزگە بايقاتپاس ءۇشىن، تۇرمىس — ءۇيدىڭ ەندىگى بەلسەندى قۇرىلىسشىسىنا اينالا باستار. كۇندەردىڭ كۇنىندە الگى تۇرمىس — ءۇيدى كورۋ ءۇشىن قىزدىڭ اناسى كەلەدى.  

— مىنا جەردەن سۋ تامشىلاعان سياقتى ما قالاي؟

— مام، قايداعى سۋ تامشىلاعان، ەشقانداي دا سۋ تامشىلاماعان، اپ-ادەمى-اق بوپ تۇر.

— مىنا جەردىڭ سىلاعى تۇسكەندەي كورىندى مە نەمەنە؟  

— قايداعى سىلاعى تۇسكەن، مام؟ انە ءوزىڭ شۇقىلاپ ءتۇسىرىپ وتىرسىڭ. ودان وزدەرىڭ جايلى ايتساڭدارشى، ءىنىم قالاي، جۇمىسىنا بارىپ ءجۇر مە، وتكەندە جۇمىس ىستەگەن جەرى ەڭبەكاقىسىن تۇگەلدەپ بەردى مە؟

اناسى تومەن قاراپ وتىرىپ جىميادى: "مەنى ەشتەڭە بىلمەيدى دەي مە ەكەن، باياعىدا مەن دە شەشەمە وسىلاي دەپ، ءسوزدى باسقا جاققا اۋدارىپ جiبەرۋشى ەم".  

— مام، كەلسەڭ كەتۋگە اسىعاسىڭ؟  

— ويبۋي، انا اعاڭنىڭ كىشكەنتاي ۇلى مەنi ىزدەيدى عوي، جانىما الىپ جاتپاسام، ۇيىقتامايتىنى بار ەدi، كەشە قىزۋلاپ تۇردى، ايتپەسە الا كەلەيىن دەپ ەم، انا قىز دا ءبىرىنشى سىنىپقا بارعانمەن ەركەلىگى بار، ەكەۋى دە ماعان ارقا سۇيەيدى عوي، مەن كەتكەسىن انا اكە-شەشەلەرى وزدەرىنشە پەداگوگ بوپ جاتقان شىعار، ەكەۋi بەتىمە كەلىپ ايتپاسا-داعى "بالالاردى مامام تىم ەركەلەتىپ جىبەرەدى" دەپ ايتاتىن كورىنەدى، مەنى پەداگوگيكانى بىلمەيدى دەپ ويلايدى ما ەكەن، پەداگوگيكانى بىلمەسەم — وسى ۇل-قىز قايدان شىقتى، پەداگوگيكا تۇگىل پسيحولوگياسىن دا جاقسى بىلەم.  

— ءبىزدىڭ ماما — مىقتى، مەنىڭ مامام — مىقتى.  

— شولجاڭداما، شولجاڭداما، ويباي، ءبىر اۋلەتتىڭ كەلىنى بولىپ وتىرعانىڭدى بىلەسىڭ بە؟ الدەبىر تۇرىك سەريالى كەيىپكەرىنىڭ اۋزىنان "ۇيانى قۇستىڭ ۇرعاشىسى سالادى" دەگەن ماقال شىعۋشى ەدى. قۇستىڭ ۇياسىنا قاراپ وتىرىپ، ونى قايسىسى سالىپ جاتقانىنا بىلايعى ادامدار ءمان بەرە بەرە مە؟ سويتسە ۇيانى تەرلەپ-تەپشىپ قۇستىڭ ۇرعاشىسى سالىپ جاتادى ەكەن عوي. ال ەركەك قۇس شىلىمىن بۇرقىراتىپ، قاناتىمەن سىمعا iلiنiپ تۇرىپ، اقىل ايتىپ وتىراتىن كورىنەدى:

— قارلىعاش، قارلىعاش، ۇياڭ ءسال-پال بىلاي قاراي قيسايىپ كەتكەن سياقتى.

ۇرعاشى قۇستىڭ بۇعان جىنى كەلەدى:

— شىلىمىڭدى شەگىپ، قاناتىڭمەن iلiنiپ، سالبىراپ، اقىل ايتىپ نە ىستەپ وتىرسىڭ، ودان ءشوپ پەن باتپاق تاسىسايشى، اينالىپ كەلگەندە وسىنىڭ ىشىندە سەنىڭ بالاپاندارىڭ عوي جاتاتىن.

سولاي دەسە، ەركەك قۇس:

— ەرتەڭ بالاپاندارىم جۇمىرتقانى جارىپ شىققاندا، سەندەرگە تاماق تاسيمىن عوي، سول كەزدە ماعان وڭاي دەيسىڭ بە، اينالا تولعان جىرتقىش قۇس، سولاردان قاشىپ، زۋ-زۋ ەتىپ ۇشقانىمدا، كوز الدىمدا سەندەر تۇراسىڭدار، "قاپ، بالاپاندارىمدى دا قاناتتاندىرىپ كەتپەدىم، مەن جىرتقىش قۇستىڭ تىرناعىندا كەتسەم، بالاپاندارىم جەتىم، قارلىعاش جەسىر قالادى-اۋ" دەپ شىبىن جانىم شىرقىراپ، بار پارمەنىممەن ۇشام — دەگەنىندە، ۇرعاشى قۇستىڭ كوزىنە مولدىرەگەن جاس كەلىپ:  

— جانىم، سول، ءبىزدى ويلاعان! امان ءجۇرشى، ايتەۋىر، ۇيانى دا ءوزىم بىردەڭە قىلىپ سالارمىن، باتپاق تا تاسىماي-اق قوي، ءشوپ تە اكەلمەي-اق قوي — دەيتىن كورىنەدى.

سونىمەن ايەل تۇرمىس — ءۇيدىڭ بەلسەندى قۇرىلىسشىسى ەكەندىگى انىق. ەندەشە، قۇرىلىسشىلار كۇنىمەن ايەل — ازاماتشالاردى دا قۇتتىقتاپ قويسا نەسى ارتىق؟!

---